بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش انجام شده در حوزه پیشرفت تحصیلی اغلب به بررسی تأثیر برنامههای درسی و آموزشی و نیز متغیرهای روانشناختی در امر پیشرفت تحصیلی پرداختهاند. در این میان اما مفهوم »سرمایه اجتماعی« به دلیل تمرکز بر روابط و نیز کمیت، کیفیت و تأثیرات این روابط در میان افراد، گروهها، سازمانها و اجتماعات میتواند منظری نو برای پرداختن به مقولهی پیشرفت تحصیلی بگشاید. از اینرو پژوهش حاضر باهدف تعیین »رابطه بین میزان برخورداری از سرمایه اجتماعی با پیشرفت تح صیلی دانشجو-معلمان دانشکده روانشنا سی و علوم تربیتی دان شگاه تهران در سال تحصیلی «1394-95 به مرحله انجام رسیده است.
این پژوهش از لحاظ هدف، پژوهشی »کاربردی« و از حیث »روش گردآوری دادهها« یک پژوهش توصیفی از نوع »همبستگی« میباشد. جامعه پژوهش حاضر متشکل از 160 نفر دانشجو-معلم دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران در سال تحصیلی 1394-95 میباشد که به دلیل حجم محدود جامعه از روش سرشماری برای تعیین نمونه پژوهش استفاده شد که در نهایت 124 نفر با عودت پرسشنامههای ارائه شده با این پژوهش همکاری نمودند. دادههای پژوهش از طریق پرسشنامه »سرمایه اجتماعی وزیری راد « - 1387 - گردآوری شد و تحلیل این دادهها از طریق آزمونهای » ضریب همب ستگی گ شتاوری پیر سون و ضریب همب ستگی دو ر شتهای نقطهای« نشان داد که »رابطهای مثبت و معنیدار« در سطح معناداری 0/01، بین کلیه مؤلفههای متغیر سرمایه اجتماعی با متغیر پیشرفت تحصیلی برقرار میباشد.
نتایج بدست آمده از پژوهش بیانگر این است که مفهوم »سرمایه اجتماعی« به دلیل تمرکز بر پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه و تأثیرات این روابط در میان افراد، گروهها، سازمان ها و اجتماعات میتواند بهعنوان یک عامل پیشبینیکننده و تأثیرگذار در رابطه با متغیر پی شرفت تح صیلی عمل نماید. این امر بدین معنی ا ست که مقولهی »پی شرفت تح صیلی« مفهومی ا ست که میتوان عوامل تأثیرگذار بر آن را علاوه بر تأثیر برنامهریزیهای درسی و آموزشی و نیز متغیرهای روانشناختی، با نگاهی نو و رویکردی جامعهشناسانه با محوریت سرمایه اجتماعی موردبررسی و کنکاش قرار داد.
کلمات کلیدی: سرمایه اجتماعی، پیشرفت تحصیلی و دانشجو-معلمان.
-1 مقدمه
» سرمایه اجتماعی« یک مفهوم فرا ر شتهای ا ست که بر روابط و نیز کمیت و کیفیت این روابط در میان افراد، گروهها، سازمانها و اجتماعات تمرکز دارد. سرمایه اجتماعی انباشت منابع بالقوه و بالفعلی ست که مربوط به مالکیت یک شبکه بادوام از روابط کموبیش نهادینه شده است. اهمیت این سرمایه در آن است که حضورش نوعی از کنش را میسر میسازد که برای افراد، گروهها و سازمانها مفید است. اندیشمندان بر مفهوم »سرمایه اجتماعی« بهمنزله یک شرح جامع برای بیان دلایل اینکه چرا برخی جوامع قادرند تا مشکلات جمعی خویش را با همکاری یکدیگر حل نمایند، درحالیکه جوامع دیگر در متحد کردن اعضای خویش، حول هدفهای مشترک ناتواناند؛ متمرکز میگردند، با این رویکرد میتوان گفت مفهوم سرمایه اجتماعی »به پیوندها و ارتباطات میان اع ضای یک شبکه، بهعنوان یک منبع باارزش، ا شاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل، موجب تحقق اهداف فردی و سازمانی می شود.« طرح این رویکرد در ب سیاری از مباحث اجتماعی و رفتاری، ن شاندهنده اهمیت نقش این سرمایه در توسعه و پیشرفت جامعه، بهویژه توسعه اجتماعی دارد - درانی و رشیدی، . - 1387
در این بین »سازمان آموزشوپرورش«، بهعنوان یکی از مهمترین و مؤثرترین سازمانهای اجتماعی که نقش بیبدیلی در پیشبرد اهداف توسعهای جامعه ایفا میکند، نیاز دارد تا برای تحقق هر چه بهتر و بیشتر اهداف خویش و نیز افزایش کارایی و بهرهوری سازمانی، توجه به مقولهی » سرمایه اجتماعی« را سرلوحهی برنامههای خود قرار دهد. از اینرو با عنایت به اینکه مفهوم سرمایه اجتماعی به نوع »روابط« بین نیرویهای انسانی یک سازمان/جامعه اشاره دارد، توجه به نیازها و کمیت و کیفیت روابط بین منابع انسانی سازمان آموزشوپرورش- که بیشک »معلمین«؛ اصلیترین آنها به شمار میروند- میتواند مهمترین راهکار، جهت تسهیل و تسریع تحقق اهداف فردی و سازمانی این نهاد باشد. نکتهی دیگری که در باب سرمایه اجتماعی میتوان بدان اشاره کرد این است که سرمایه اجتماعیعمدتاً مبتنی بر عوامل »فرهنگی-اجتماعی« بوده و شناسایی آن بهعنوان یک سرمایه، چه در سطح خرد و چه در سطح کلان، دارای اهمیتی مضاعف میباشد . از این منظر، سرمایه اجتماعی توسط افراد هدفمند و منطقی، که از آن جهت افزایش فرصتهای فردی بهره میگیرند، خلق شده و بهعنوان یک »سرمایهی با ارزش برای برنامهریزی و ایجاد نظم در زندگی مورد استفاده قرار میگیرد« - کلمن، - 1998،
بهعبارتدیگر بهرهمندی از سرمایه اجتماعی این افراد را قادر میسازد تا ارزشی به وجود آورند، کاری انجام دهند، به هدفی نائل آیند، مأموریتی را در زندگی انجام داده و نقشی در جهان ایفا کنند؛ لذا هیچ فردی نمیتواند بدون سرمایه اجتماعی، به موفقیت نائل شود - شارع پور، . - 1383 اهمیت این موضوع بهویژه در مبحث »پیشرفت تحصیلی« بهخوبی خودنمایی میکند. در رابطه با موضوع »پیشرفت تحصیلی« دانشجویان، که نمودی از موفقیتهای یک فرد به شمار میرود، نگاهی نو با محوریت سرمایه اجتماعی به مؤلفهی پیشرفت تحصیلی به ما کمک میکند تا علاوه بر شناسایی تأثیر برنامهریزیهای آموزشی و درسی و نیز متغیرهای روانشناختی، با رویکردی جامعه شنا سانه، به برر سی عوامل تأثیرگذار بر این مؤلفه بپردازیم؛ زیرا همانگونه که ا شاره شد، برخورداری از سرمایه اجتماعی چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی به کارایی افراد کمک کرده و بهرهوری آنان را افزایش میدهد.
-2 بیان مسئله
نتایج تحقیقات نشان میدهد که سرمایه اجتماعی در موفقیت سازمانی تأثیر »مثبت و معنیداری« دارد، بهعنوان نمونه »کلمن«، »پانتام« و »فوکویاما« در نظریهها و تحقیقات خویش نشان دادهاند که سرمایه اجتماعی میتواند به کاهش هزینههای سازمانی و افزایش بهرهوری و حتی پیشرفت اقتصادی بیانجامد - سالار زاده و حسنزاده، . - 1385 این امر بدین معنی است که سازمانها و ارگانهای مختلف میتوانند با توجه به مؤلفه سرمایه اجتماعی در ابعاد »شناختی، ساختاری و رابطهای« سازمان خویش تحولات رو به رشدی را رقم بزنند. به عبارت واضحتر، سرمایه اجتماعی بهعنوان یکی از قابلیتها و دارائیهای مهم سازمانی میتواند در سازمانهای مورد توجه در مقایسه با دیگر سازمانها، مزیت سازمانی پایدار ایجاد نماید و بهمثابه یک اهرم توفیق آفرین در سازمان ایفای نقش نماید. چراکه سرمایه اجتماعی بستر بسیار مناسبی برای بهرهوری سرمایه انسانی و فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد میشود و مدیرانی که بتوانند در سازمان خویش از مزیتهای سرمایه اجتماعی بهره بگیرند، راه کامیابی شغلی و سازمانی مجموعه خویش را هموار نمودهاند.
» سازمان آموزشوپرورش« نیز بهعنوان یک سازمان اجتماعی، برای افزایش کارایی و بهرهوری خویش، ناگزیر از بهرهگیری سرمایه اجتماعی بهعنوان یکی از سرچشمههای سرمایه است. چراکه مطابق نظر اغلب نظریهپردازان اجتماعی؛ بهرهوری و موفقیت یک سازمان و افراد شاغل در آن تنها به عوامل مادی وابسته نیست، بلکه مؤلفههایی همچون »انسجام گروهی«، »اعتماد بین فردی«، »کیفیت روابط غیررسمی« و...، اثربخشی بهمراتب بیشتری از مؤلفههای مادی دارند - ازکیا و غفاری، . - 1388
در رابطه با مفهوم »پیشرفت تحصیلی« نیز این نکته قابلذکر است که بهطورکلی فرآیند آموزش با »جامعهپذیری« همراه است و در یک شرایط گروهی و اجتماعی صورت میپذیرد و ذخایر جدیدی از روابط و پیوندها را بین معلمان و فراگیران، فراگیران و فراگیران، فراگیران و خانواده و فراگیران و جامعه در بردارد. در همین رابطه پاتنام - 2001 - اظهار میدارد که »هنجارها از طریق سرمشق شدن، اجتماعی شدن و آموزش به افراد جامعه تلقین و در آنها تثبیت میشوند.« تحقیقات انجام شده در حوزهی سازمانی نشان دادهاند که حدود هفتاد درصد یادگیریها در نظامهای آموزشی از طریق »ارتباطات و تعاملهای غیررسمی« روی میدهد - شارع پور، . - 1384
با این دیدگاه میتوان گفت مؤلفههای متنوع نظامهای آموز شی نظیر »کتب در سی«، » شیوه تدریس« و »ف ضای اجتماعی-روانی حاکم بر کلاس درس و محیط یادگیری« نقش مهمی در ایجاد و تقویت سرمایه اجتماعی فراگیران ایفا میکنند. چنانچه ب سیاری از متخ ص صان تعلیم و تربیت معتقدند که محیطهای آموز شی چالشبرانگیز و درعینحال حمایتکننده، سبب تسهیل در فرآیند موفقیت تحصیلی فراگیران میشونداِتچه - وری و همکاران، . - 2005 با عنایت به این دانستهها میتوان گفت؛ آموزشها زمانی میتوانند غنی باشند که »روابط اجتماعی« موجود در آنها از یکسو فراگیران را به چالش فکری و علمی بکشاند و از سوی دیگر حمایت اجتماعی منا سب و زیادی را برای فراگیران فراهم کند چراکهقطعاً این نوع روابط اجتماعی بر رفتار فراگیران و عملکرد آنها تأثیر مثبت و فراوانی دارد - همان - . حال با عنایت به آنچه ذکر شد این سؤال مطرح میگردد که »آیا بین میزان برخورداری از سرمایه اجتماعی با پیشرفت تحصیلی دانشجو-معلمان رابطهای وجود دارد؟«
-3 اهمیت و ضرورت پژوهش
اندیشمندان حول این موضوع اتفاقنظر دارند که عمده دلیل اهمیت »سرمایه اجتماعی« ازآنروست که این متغیر با حضورش، »نوعی از کنش« را میسر میسازد و برای افراد، گروهها و سازمانهایی که بهاندازه کافی از آن برخوردار هستند، مفید و سودمند میباشد - کلمن، . - 1998 علت توجه به سرمایه اجتماعی مبتنی بر نق شی ا ست که سرمایه اجتماعی در »تولید و افزایش سرمایه ان سانی، اقت صادی و محیطی« ایفا میکند - شریفیان ثانی، . - 1380 به عقیده »لسر« دستکم دو انگیزهی مقدماتی وجود دارد که افراد، سازمانها و دولتها را ملزم میکند که به آثار سرمایه اجتماعی و تأثیر آن بر ر شد اقت صادی و موفقیت سازمانی توجه کنند: اول، اهمیت سازمانهای مبتنی بر دانش و دوم؛ ر شد اقت صادی شبکهای شده - فقیهی و فی ضی، . - 1385
درواقع، »کیفیت بالای سرمایه اجتماعی« به افراد و سازمانها کمک میکند تا عملکرد و رفتار پایدارشان را بهبود بخشد - دانچو، . - 2008 در همین راستا با توجه به اینکه معلمان رسالت خطیر آموزشوپرورش نسلهای آتی و آیندهسازان یک کشور را بر عهدهدارند، بهرهمندی مناسب ای شان از » سرمایه اجتماعی« میتواندبه طُرق مختلفی همچون ت سهیل و ت سریع گردش اطلاعات و دانش - چه دانش ضمنی و چه دانش مدون - در درون نظامهای آموزشی، تسهیل شکلگیری سرمایه انسانی، کاهش هزینههایی از قبیل هزینههای کنترل و نظارت و نیز تسهیل نمودن دسترسی به افراد داخل و خارج سازمان آموزشی، نقش مهمی را در تحقق بهتر و سریعتر دو هدف مذکور - شکلدهی سازمانهای مبتنی بر دانش و رشد اقتصادی شبکهای - ایفا کنند.
از سوی دیگر نظامهای آموزشی بهواسطهی معلمین خود از طریق »تعلیم و تربیت« نقش مهمی را در تشکیل سرمایه اجتماعی، همچون بالا بردن »ان سجام اجتماعی«، »م شارکت« و »افزایش اعتماد« بازی میکنند؛ بهعبارتدیگر، معلمین درون نظامهای آموز شی میتواند منتقلکننده این سرمایه در قالب »انگارهها«، »ارزشها«، »هنجارها« و »اعتماد اجتماعی« به فراگیران خود باشد. این امر بدین معنی است که معلمین و نظامهای آموزشی، کانون اصلی پدیدآوری و گسترش سرمایه اجتماعی در سطح جامعه به شمار میروند و توسعهنیافتگی آنها در راه پدیدآوری، تولید و افزایش کیفیت سرمایه اجتماعی جامعه، منجر به ناکارآمدی و عدم اثربخشی نهاد آموزش در پیشبرد برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور خواهد شد - شعبانی ورکی و آهنچیان، . - 1385 از همین رو لازم است معلمان بهعنوان بزرگسالان شاغل در جامعه، برای تداوم زندگی خود و بهویژه در زمینه زندگی شغلی خود؛ » تجدید و ارتقاء دانش، مهارت و نگرشهای« خویش را مورد توجه قرار داده تا قادر باشند همراه با تو سعه تکنولوژی، شیوههای جدید رفتاری را فراگرفته و قادر با شند بهگونهای رفتار کنند که خر سندی و ر ضایت آنها را به دنبال دا شته باشد. در این بین برخورداری و بهرهگیری از سرمایه اجتماعی میتواند با »تسهیل کنش« و »روابط متقابل بین فردی«، زمینههای انگیزش و رشد لازم را در معلمان فراهم ساخته و همین احساس رشد، موجبات خشنودی و پیشرفت معلمان را فراهم آورد.
در مجموع با به عنایت موارد اشارهشدهی فوق، مطالعهی میزان برخورداری از سرمایه اجتماعی در بین دانشجو-معلمان دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، نهتنها فهم و شناخت متولیان نظام آموزشی را از میزان برخورداری رکن اصلی سازمان خویش از مؤلفهی تعیینکنندهای نظیر »سرمایه اجتماعی« را مشخص میکند، بلکه این امکان را به دست میدهد تا بتوان رابطهی برخورداری از این سرمایه را با دیگر مؤلفههای دخیل در بهبود کارایی فردی و سازمانی نظام آموزشی را بدست آورد و از طریق شناسایی این رابطهها، در صورت نیاز از طریق ارائه آموزشهای مناسب، تلاشهای لازم جهت غنیتر کردن میزان برخورداری جامعه هدف از سرمایه اجتماعی را انجام داد که این امر بهنوبهی خود تحقق بهتر و آ سانتر اهداف و نیز افزایش عملکرد و بهرهوری فردی و سازمانی را به دنبال خواهد دا شت. برر سیهای بهعملآمده تو سط پژوه شگر نیز ن شان
