بخشی از مقاله
چکیده
صنعت گردشگری یکی از صنعتهای روز دنیاست که به طرق مختلف بر اقتصاد ملی و محلی تأثیرگذار است. لزوم رشد و گسترش این صنعت بر هیچکس پو شیده نی ست. هر ساله، میلیونها نفر به دلایل مختلفی مانند دیدن جاذبهها، زیارت یا درمان از خانههای خود به مناطق مختلف جهان سفر میکنند. در برخی از کشورها، درآمد این صنعت اصلیترین محل درآمد است. بهطورکلی کارشناسان صنعت گردشگری و البته جامعه شناسان نقش فرهنگ و عقاید مناطق و کشورها را در جلب گردشگر اساسی میدانند. بر این اساس، گردشگری مذهبی جایگاه ویژهای یافته است؛ بهطوریکه، کشورها و مناطقی مانند عربستان، عراق، واتیکان و حتی مالزی، چین و هند بر این نوع گردشگری توجه ویژهای دارند.
ایران با توجه به موقعیت راهبردی ازنظر جغرافیایی و مذهبی میتواند جایگاهی برجستهای در این زمینه ایجاد کند. حال این سؤال مطرح ا ست که ایران با توجه به پتان سیل منا سب در جاذبههای گرد شگری و دینی چگونه میتواند گرد شگران مذهبی را به خود جذب کند. بهعبارتدیگر، تصمیمگیرندگان خرد و کلان چه استراتژیهایی باید برای رونق هدفمند گردشگر دینی اختیار کند. در این را ستا و با تکیهبر ادبیات و م ستندات موجود، این مقاله ضمن ارائه مبانی نظری مرتبط به گرد شگری ا سلامی، به بحث و بررسی در خصوص موانع و مشکلات گردشگری در ایران و راهکارهای ورود به بازار گردشگری اسلامی در ایران میپردازد.
-1 مقدمه
بهطور گستردهای پذیرفتهشده است که گردشگری نقش مهمی در توسعه منطقهیا و ملّی ایفا میکند - صلواتی و هاشیمٍ، . - 2015 یک برنامهریزی موفق میتواند درآمد مقصد گردشگری را افزایش داده و اشتغال پایدار ایجاد کند. این موضوع رقابت شدیدی را میان مقصدهای گردشگری ایجاد نموده است - هاید و دیکراپَ، . - 2011 با توجه به رقابت موجود در این عرصه، دولتها و سازمانهای گردشگری همواره شیوههایی را جستجو میکنند تا گردشگران بیشتری را به مناطق خود جذب کنند.
جذب بخش جدید بازار یکی از استراتژیهای کسبوکار گردشگری برای زنده ماندن و موفقیت در این رقابت است - سریپراسرتُ و همکاران، . - 2014 اخراًی گردشگری اسلامی بهعنوان بازاری بزرگ برای صنعت گردشگری بسیار موردتوجه بوده است. بهطور مثال، مسئولان گردشگری ژاپن در راستای تلاش برای جذب گردشگر از کشورهای مسلمان و منطقه خاورمیانه، در سال 2016 محدودیتهای ویزا را برای چند کشور ازجملهامارات و اُردن لغو کردهاند. در حال حاضر گردشگران اماراتی میتوانند برای ورود به کشور ژاپن از ویزای 3 ساله با امکان چند بار ورود به این کشور جنوب شرقی آسیا استفاده کنند. درحالیکه گردشگران اردنی از پرداخت بهای صدور ویزا معاف هستند. اقداماتی نیز برای افتتاح رستوران برای مسلمانان بهمنظور ارائه غذای حلال صورت گرفته است.
علاوه بر خاورمیانه، ژاپن گردشگران از کشورهای شرق آسیا ازجمله اندونزی و مالزی نیز بهعنوان بازار هدف در نظر گرفته است. تعداد گردشگران اندونزیایی در ژاپن از 63617 هزار نفر در سال 2009 به بیش از 136 هزار نفر و تعداد گردشگران مالزیایی نیز از حدود 89 هزار نفر در همین سال به حدود 176 هزار نفر افزایشیافته است. بااینوجود، بر اساس اعلام سازمان ملی گردشگری ژاپن تنها 14 هزار و 816 گردشگر از منطقه خاورمیانه در سال 2104 ژاپن را بهعنوان مقصد گردشگری انتخاب کردند. ژاپن در تلاش است تا سال 2020 همزمان با برگزاری المپیک توکیو، سالانه یکمیلیون گردشگر از کشورهای مسلمان جذب کند که 4 درصد کل گردشگران این کشور خواهد بود. در حال حاضر شاخص سفر کشورهای مناسب مسلمانان برای کشور ژاپن از 3,9 به 4,5 - از - 10 رشد داشته است.
آمریکا نیز توجه ویژهای به بازار 142 میلیارد دلاری گردشگری اسلامی دارد - بر اساس آمار 2014 سازمان جهانی گردشگری - . گردشگری اسلامی که بهعنوان یکی از بخشهای این صنعت رشد سریعی را تجربه میکند؛ انتظار میرود تا سال 2020 به ارزش مالی بالغبر 192 میلیارد دلار داشته باشد. با احتساب جمعیت 1.8 میلیاردی مسلمانان، بازار قابلتوجهی میتوان برای مسافرت مسلمانان قائل بود. گردشگری اسلامی حدود 10 درصد از کل بازار گردشگری جهانی را در اختیار داشته و پیشبینی میشود گردشگر خاورمیانه و کشورهای اسلامی به میزان 20 درصد افزایش یابد.
ایران با جاذبههای طبیعی، آثار تاریخی و مراکز زیارتی و مذهبی که در سراسر کشور ازجمله شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز، همدان، مشهد، قم و اردبیل پراکندهشدهاند؛ میتواند مقصدی بینظیر برای گردشگری اسلامی باشد. تغییرات مداوم در وضعیت سیاسی و اقتصادی منطقه و ایران در دهههای اخیر تأثیر زیادی بر صنعت گردشگری کشور داشته است - صلواتی و هاشیم ، . - 2015 ناآرامی در کشورهای منطقه همچون عراق و سوریه که مقاصد گردشگری مذهبی شیعه هستند، بستر مناسبی جهت تغییر این مقاصد برای مسافرت گردشگران به مراکز دینی کشور ازجمله مشهد، شهرری و قم فراهم نموده است. اما آنچه در این راستا بهعنوان یک پرسش مطرح میشود آن است که ایران برای ورود به بازار گردشگری اسلامی دارای چه مزایایی است و چه استراتژیهایی را باید بر اساس بالقوههای خود اتخاذ نماید؟
-2 مبانی نظری و پیشینه پژوهش
گردشگری ترجمه توریسم است و عربی آن سیاحت خوانده میشود - باهر، . - 1377 این واژه، فرانسوی و از ریشه تور گرفتهشده است. تور در زبان فرانسه به معنی حرکت دورانی و عمل پیمودن، طی کردن و گردش کردن است - بقایی و نوروزی، . - 1384 گردشگری عبارت است از گذران اختیاریمدّتی از اوقات فراغت در مکانی غیر از محل سکونت دائمی بهقصد التذاذهای گردشگری - باهر، - 1377 گردشگری را میتوان صنعت سفید نام نهاد، زیرا برخلاف اغلب صنایع تولیدی بدون آلوده سازی محیطزیست انسانی، زمینهساز دوستی و تفاهم بین ملتهاست و صلح و صفا را به ارمغان میآورد.
گردشگری مذهبی به قدمت خود فرهنگ دینی میرسد. مدارک و مستندات تاریخی موجود از تمدنهای عظیم روزگاران پیشازتاریخ، از دیرباز از سفرهای مذهبی هزاران نفر از انسانها حکایت میکنند که در قالب تودههای متراکم انسانی بهمنظور انجام فرایض راهی سفرهای دورودراز میشدند - ابراهیمزاده، . - 1390 درواقع زیارت و گردشگری مذهبی جزء جدانشدنی مراسم دینی است. در متون دینی در اسلام بر اهمیت گردشگری تأکید شده است. در قرآن از مردم خواستهشده تا در زمین به گردش بپردازند و از سرگذشت پیشینیان عبرت و پند بگیرند گردشگری اسلامی بهعنوان یک مقوله اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جهان اسلام مطرح و به لحاظ فقهی در دین اسلام بسیار توصیهشده است. این نوع گردشگری از ابتدای اسلام بانام زیارت مرسوم بوده است. - فارس،. - 1393
مؤسسه کرسنت که نخستین موسسهای است که درزمینه گردشگری اسلامی فعالیت میکند و هرساله با ارائه نرخ رشد خدمات سفر و گردشگری حلال، به معرفی برترینهای جهان در این زمینه میپردازد، مالزی را نخستین مقصد گردشگران مسلمان در سال 2014 میلادی اعلام کرد و اندونزی پرجمعیتترین کشور اسلامی جهان در رتبه ششم این رتبهبندی قرار گرفت. در آخرین نتایج تحقیقات در زمینه گردشگری اسلامی که در سمینار مشترک گردشگری اسلامی مالزی و اندونزی در سال 2014 برگزار شد مالزی رتبه نخست جذب گردشگر مسلمان را از میان بیستوهشت کشور اسلامی موردتحقیق در این مجموعه به خود اختصاص داده و پسازآن امارات متحده عربی، ترکیه، اندونزی، عربستان، مراکش، اردن، قطر، تونس و مصر در جایگاه 10 کشور نخست قرار میگیرند.
ایران در این میان و در جذب گردشگر مسلمان، در جایگاه چهارده و پس از کشور بنگلادش قرارگرفته است. مالزی با توجه به متغیرها و شاخصهای جهانی مدنظر مسلمانان برای سفر بالاترین امتیاز کسب کرد و پسازآن ترکیه، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، قطر و اندونزی امتیاز گرفتند. - ایرنا، گردشگری مذهبی با همه اجزا و گونههای مختلف، به سبب ویژگیهای ساختاری و کارکردی بارز آن، توانسته است در متن گردشگری جهانی جای گیرد، بهطوریکه حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فراگرفته است. - سانتوسٌ، . - 2004 در گردشگری مذهبی زیارت اماکن مقدسه و زیارتگاهها انگیزه اصلی سفر بوده و شرایط اقامتی و نوع امکانات با طول مدت اقامت مرتبط است - فاطمی، . - 1380 گردشگران مذهبی یا صرفاً برای زیارت سفر میکنند و دسته دیگر اهداف مسافرت چندمنظوره با اولویت زیارت دارند. دسته دوم علاوه زیارت به گشتوگذار در اماکن دیدنی اطراف زیارتگاهها پرداخته و ممکن است باهدف خرید نیز مدت بیشتری را محل اقامت داشته باشند.
بر این اساس مس توان گفت که اهداف مسافرت دسته دوم چندمنظوره با اولویت زیارت است، که خود موجب بالا رفتن مدت سفر و درنتیجه افزایش میزان هزینههای مسافرت میشود. - مؤمنی و همکاران، . - 1387 به همین دلیل امروزه، منابع و جاذبههای گردشگری و بهخصوص گردشگری دینی و مذهبی در تمامی بخشهای برنامهریزی و مدیریتی گردشگری با رویکرد استراتژیک اهمیت فراوانی یافته است.
برنامهریزی استراتژیک نوعی برنامهریزی فرایندی است که در برخورد با محیط پیچیده، پویا و متغیر بهگونهای انجام میگیرد که قابلیت بازخورد و تطبیق با شرایط جدید را داشته باشد - ایوانسٍ، . - 2003 ازنظر برایسون، برنامهریزی استراتژیک فرایندی هشت مرحلهای است که با توافق درباره محتوای برنامهریزی استراتژیک آغاز و مراحلی چون تعیین و شناسایی دستورها، روشن ساختن رسالتها و ارزشها، ارزیابی محیط خارجی - فرصتها و تهدیدها - ، ارزیابی محیط داخلی - نقاط قوت و ضعف - ، شناسایی مسائل استراتژیک، تنظیم استراتژیهایی برای مدیریت مسائل و تدوین دیدگاه کارساز برای آینده را در بردارد. در ادامه مفاهیمی را موردبحث قرار میدهیم که به درک بیشتر گردشگری دینی و مذهبی کمک میکند.
1-2 گردشگری اماکن مذهبی
گردشگری مذهبی پدیده نوظهوری نیست بلکه قرنهای متمادی است که افراد به دلایل مختلف ازجمله، کنجکاوی، عبادت و شرکت در مراسم مذهبی به مکانهای مذهبی و مقدس سفر میکنند. - السنَ، . - 2008 شهرهای زیارتی - مذهبی - شهرهایی هستند که اعتقادات مذهبی قویترین عامل جغرافیایی در ایجاد اینگونه شهرها بودهاند. در عربستان مکهمعظمِ و مدینهمنورِ، در عراق کربلا و نجف، در هندوستان بنارس، احمدآباد و االلهآباد و دربریانی شهر رانگان متعلق به بودائیان، در تایلند شهر بانکوک، در تبت شهر لهاسا، در فلسطین اشغالی شهر بیتالمقدس، در ایتالیا واتیکان و در اسپانیا شهرهای مذهبی سنت سباستین نمونههایی از شهرهای مذهبی هستند. در ایران مشهد مقدس، قم و شهرری بهترین نمونه شهرهای مذهبی هستند که نقش فرهنگی اسلامی نیز دارند. - دیناری، .
مطالعات نشان میدهد که ارتباط پیچیدهای بین مکان، مذهب و هویت وتعلّق مکانی وجود دارد. در این مدل ارتباطی سه عنصر عمده مکان، دلبستگی مکانی مذهبی و جامعهپذیری مذهبی با یکدیگر عمل میکنند. مکان میتواند فضای کوچک یا بزرگ مانند خرابه، خانه، زیارتگاه، گورستان، حسینیه، زینبیه و محوری باشد و نیز میتواند مکانی در طبیعت مانند کوه، تپه، دریاچه یا رودخانه باشد، اهمیت این مکانها میتواند بهعلّت ویژگی آن یاتقدّس و مرکزیت آن و یا بهواسطه شخص یا اشخاصمقدّس موجود در آن باشد.
عنصر دوم این مدل شامل افراد و مجموعهای از مؤلفههای دلبستگی مکانی مذهبی است، مجموعه دلبستگیهای مکانی به اماکن یا مراسم مذهبی در مکان، قادرند توسعه اجتماعی را از طریق احساس جمعی ایجاد کنند؛ برای مثال، مراسم مذهبی در مکانهای مذهبی هویت دار شهر، به دلیل اتفاقهایی که در آنها رخداده، اهمیت مییابد، بهاینترتیب، افراد میتوانند دلبستگی به مراسم را در مکان مذهبی توسعه دهند؛ هرچند ممکن است این دلبستگی به مکان و ساختار مرتبط با آن برای برخی بسیار زیاد و برای برخی دیگراصلاً مهم نباشد. عنصر سوم این مدل جامعهپذیری مذهبی مطرح است. در اینجا تأکید بر این است که چگونه مذهب از طریق سازوکارهایی مانند مراسم مذهبی، داستان، متن، درام، تجربه و زیارت ایجاد وابستگی نماید. - فنلُ، . - 2000
2-2 گردشگری حلال جاذبهای برای گردشگران مسلمان
گردشگری حلال یکی از روندهای نوین سفر محسوب میشود که بهطور چشمگیری در حال گسترش است.
