بخشی از مقاله
چکیده خشم؛ پرشورترین هیجان، خطرناک ترین آنها و هیجان، از بزرگ ترین نعمت های الهی هستند که در انسان به ودیعت نهاده شده اند و سلامت روانی و عقلانی انسان ها را که، وسیله ای برای تعاملات اجتماعی و چگونگی برخوردهای اجتماعی در رفتار خود و دیگران است را، تحت تأثیر قرار می دهد. ازآنجاکه این رفتار دارای آثار و پیامدهای گسترده و مهمی در زندگی و سرنوشت انسان هاست و در ارتباط کامل با سعادت اخروی و جنبه های مربوط به کمال انسانی قرار دارد، مدیریت خشم و نحوه کنترل آن با بهترین و کارآمدترین راه کارهای مقابله با خشم ، قرن ها پیش توسط دین مبین اسلام در تمام ابعاد وجودی انسان مطرح شده است. ازاین رو، با بررسی دیدگاه روان شناسی اسلام در مورد مفهوم خشم و روش های مقابله با آن، به این سؤالات پاسخ دهیم که خشم و مؤلفه های آن کدام است؟ راهبرد های مقابله با خشم، کنترل و مدیریت آن چگونه است؟
این مقاله با رویکرد تحلیلی توصیفی و با هدف بررسی کظم غیظ، خشم و غضب در تعاملات اجتماعی به مؤلفه ها و راهبرد های مقابله با خشم و مقایسه کظم غیظ با روش های مواجهه و کنترل خشم در اسلام و روان شناسی می پردازد و با تأمل در منابع روان شناختی و آموزه های قرآنی روایی، به این نتیجه رسید، اسلام، برای کنترل صحیح خشم، صفت »کظم غیظ« را به کار برده و افراد را به فرو خوردن و مدیریت آن دعوت نموده است. و درصدد انکار و سرکوب آن برنمی آید. بلکه درصدد تربیت و به اعتدال رساندن این قوه در انسان است. در تعاملات اجتماعی ،افرادی که کاظم غیظ هستند، از سرکوب هیجان خشم استفاده نمی کنند، بلکه از طریق هوش هیجانی بالا به تنظیم و کنترل هشیارانه خشم خود می پردازند. کظم غیظ بهترین حالت کنترل هیجان است که سلامت جسمانی و روانی فرد را تضمین کرده و از بسیاری عواقب خطرناک خشم جلوگیری می کند.
مقدمه
یکی از مهم ترین ویژگی های انسان های الهی و اهل تقوا را، کظم غیظ و عفو از مردم می شمارد . حالت خشم و غضب از خطرناک ترین حالات است و اگر جلوی آن رها شود، در شکل یک نوع جنون و دیوانگی و از دست دادن هر نوع کنترل اعصاب خودنمایی می کند و موجب می شود که بسیاری از جنایات و تصمیم های خطرناک از انسان صادر شود که انسان یک عمر باید کفاره و تاوان آن را بپردازد. - تفسیر نمونه، 3، - 97 هیجان ها از بزرگ ترین نعمت های الهی هستند که در انسان به ودیعت نهاده شده اند. زندگی بدون آنها بی روح، تیره و تار می نماید. سلامت روانی و عقلانی انسان ها تا حد زیادی به سلامت هیجانی وابسته است.
وضعیت هیجانی می تواند قضاوت های فرد در مورد رفتارهای خود و دیگران و نیز چگونگی برخوردهای اجتماعی وی را تحت تأثیر قرار دهد.ازجمله اینکه به عنوان وسیله ای برای برقراری ارتباط با دیگران به کار می روند و فرد می تواند از طریق آنها اطلاعاتی را در مورد احساسات، نیازها و امیال خود به دیگران منتقل نماید - مصباح، 1374، ص 429. - 430 هیجان ها انواع مختلفی دارند که عبارتند از: ترس، نفرت، غم، شادی، علاقه و خشم شواهد بسیاری نشان می دهند افرادی که در زمینه احساسات و عواطف خود قوی و چیره دست هستند، یعنی احساسات خود را به خوبی کنترل می کنند و احساسات دیگران را درک کرده و با آنها به خوبی کنار می آیند، به دلیل پیچیدگی جوامع کنونی و بروز مشکلات بشری، ایجاد و بازشناسی هیجان ها شیوه های مهمی برای تنظیم مبادلات اجتماعی و تعادل جسمانی و روانی ما هستند. امروزه هر کسی در زندگی خود به گونه ای با مسئله خشم و خشونت درگیر است. خشم پرشورترین هیجان و خطرناک ترین آنهاست.
خداوند حکیم، هیجان خشم، این نیروی غریزی را برای حفاظت انسان از خود در برابر خطرات و تهدیدها قرار داده تا از حیات و بقای ما محافظت نماید، از سوی دیگر، برای ابراز آن بشر را محدود به شرایط و حد و حدود و قوانین خاص کرده است. ازآنجاکه بحث کنترل هیجان ها، بحث مهمی در تعاملات و سلامت روانی انسان است، در اسلام نیز خشونت و پرخاشگری از ابعاد و جنبه های مختلفی مورد توجه قرار گرفته و درباره آثار و شیوه های مهار آن سخن به میان آمده است. البته لازم است بر این نکته تأکید شود که اسلام وجود خشم و غضب در انسان را به رسمیت می شناسد و درصدد انکار و سرکوب آن برنمی آید. از نظر اسلام، اصل این غریزه در انسان ضروری است و بدون آن انسان در مقام دفاع از موجودیت و متعلقات و منافع خویش برنیامده و در مقابل خطرها خلع سلاح می شود و در معرض نابودی قرار می گیرد.
ازآنجاکه این رفتار دارای آثار و پیامدهای گسترده و مهمی در زندگی و سرنوشت انسان هاست و از آن مهم تر در ارتباط کامل با سعادت اخروی و جنبه های مربوط به کمال انسانی قرار دارد، مدیریت خشم و نحوه کنترل آن اهمیت ویژه ای یافته است - آذربایجانی و همکاران، 1382، . - 302 دین مبین اسلام، نه ابراز خشم را نفی کرده و نه سرکوب آن را می پذیرد، بلکه درصدد تربیت و به اعتدال رساندن این قوه در انسان است. امام صادق - ع - فرمودند: مؤمن چون خشمگین شود، خشمش او را از حق بیرون نبرد و چون خشنود شود، خشنودی اش او را به باطل نکشاند و چون قدرت یابد بیش از حق خود نگیرد - علامه مجلسی، ج 78، ص . - 209 بنابراین، تأکید بر یکی از دو جنبه خشونت و رحمت و برجسته ساختن یکی و نادیده گرفتن دیگری، کج فهمی است.
بدین لحاظ از یک سو، آثار سوء رها کردن این نیرو و اعمال پرخاشگرانه را برمی شمارد و از سوی دیگر، به ارزش های مثبت و فضایل اخلاقی همچون عفو و بخشش و حلم و کظم غیظ، انواع رفتارهای حمایتی و محبت و عاطفه ورزی و رفتار براساس شفقت و مهربانی تأکید می ورزد - سیدپورآذر، . - 1390 بررسی پیشینه پژوهش نشان می دهد که مفهوم کظم غیظ در جامعه اسلامی ما مورد کم توجهی قرار گرفته ، درصورتی که بررسی دقیق این مفهوم در منابع اسلامی و سیره زندگی پیشوایان دینی نشان می دهد که بهترین و کارآمدترین راه کارهای مقابله با خشم و کنترل آن قرن ها پیش توسط دین مبین اسلام با همین مفهوم به ظاهر ساده مدنظر قرار گرفته است که نشان از توجه کامل دین اسلام به تمام ابعاد وجودی انسان می باشد.
ازاین رو، در این مقاله سعی بر این است با بررسی دیدگاه روان شناسی اسلام در مورد مفهوم خشم و روش های مقابله با آن، به این سؤالات پاسخ دهیم که خشم چیست و مؤلفه های آن کدام است؟ دیدگاه های روان شناسی اسلام چه نگاهی به خشم دارند؟ روش های مقابله با خشم، کنترل و مدیریت آن کدامند؟ آیا کظم غیظ از منظر اسلام، همان سرکوبی خشم از منظر روان شناختی است؟ کظم غیظ چیست و چه تفاوت هایی با سرکوب خشم دارد؟
معنای لغوی و ا صطلاحی کظم غیظ - فرو بردن خشم - "کظم" در لغت عربی به معنی گلو یا محل خروج نفس است »کظم فلان« یعنی نفس او بند آمد و ساکت شد. - راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات، ج 3، ص - 32 "غیظ" هم به معنی خشم و غضب شدید و حرارتی است که انسان آن را از فوران و جوشش خون قلبش میفهمد و در مییابد. - راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات، ج 2، ص - 974 اصطلاح »کظم غیظ« یعنی خودداری از اظهار خشم و نگه داشتن آن در دل است. - راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات، ج 3، ص - 33
انسان در روابط اجتماعی با دیگران، بعضاً با عملکرد غلط آنها و خطاهایی دور از انتظار مواجه میشود و این باعث عصبانی شدن فرد میگردد. در چنین حالتی، وظیفه اخلاقی و دینی انسان این است که خشم را آشکار نکند و به آن ترتیب اثر ندهد. - نصر اصفهانی، محمد؛ اخلاق دینی در اندیشه شیعی، ص - 117 عصبانی شدن انسان یا برای دفع اذیت و ضرر است یا برای انتقام، اگر این خشم نسبت به کسی باشد که ضعیفتر است، در این حالت خون منبسط شده و رنگ شخص عصبانی، سرخ میشود ولی اگر این عصبانیت نسبت به کسی باشد که قویتر از اوست و خود را از انتقام گرفتن ناتوان بداند، خون منقبض میشود و شخص اندوهگین میگردد. - نراقی، مهدی؛ علم اخلاق اسلامی - گزیده ترجمه جامع السعادات - ، ترجمه جلال الدین مجتبوی ، ص - 137 و رنگ رخسار زرد میشود.
انسان در حالت غضب تجلیگاه جهنم است و اگر خود را کنترل نکرد شراره این آتش به بیرون سرایت میکند و در قیامت با همین آتش خواهد سوخت صدای تنفس و ناله انسان غضب کرده، صدای غیظ آلود جهنم است. - فرقان - 12 / و در حال عصبانیت شیطان به انسان بسیار نزدیک است بنابراین شخص عصبانی نباید تصمیم بگیرد و عملی را انجام دهد. - خادم الذاکرین، اکبر؛ اخلاق اسلامی در نهج البلاغه، ج 2، ص - 402 غضب از بیماری دل و نقصان عقل است و باعث ضعف نفس و نقص آن میشود، دیوانه زودتر از عاقل و مریض زودتر از سالم عصبانی میشود اما نفس نیرومند و با فضیلت همچون کوهی است که طوفانها تکانش نمیدهد.
- علم اخلاق اسلامی در نهج البلاغه ، ص - 140 کمتر صفتی از صفات رذیله به اندازه غضب ویرانی به بار میآورد و اگر فهرستی از آثار سوء غضب نوشته شود معلوم میگردد که این آثار از بسیاری از اخلاق رذیله بیشتر است. - مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ اخلاق در قرآن،ج 3، ص - 388 آیات غضب و کظم غیظ در تفاسیر در این بخش،به بررسی تفاسیر مختلف دربار خشم و غضب پرداخته تا دیدگاه مفسران در این باره را بدانیم.
