بخشی از مقاله
چکیده
امروزه فعالیتهای انسانی در کره زمین که با استفاده از منابع به شیوه کنونی، فرصتها و امکانات نسلهای آینده را به خطر میاندازد، نگرانی درباره آینده محیط زیست کره زمین و منابع آن را به حقیقتی انکار ناپذیر تبدیل کرده که با بذل توجه حکومتهای جهان نیز همراه شده است. از سوی دیگر، رشد سریع و بی سابقه جمعیت و در نتیجه گسترش و توسعه بی رویه شهرها، بروز انواع آلودگیهای محیطی، تخریب چرخههای زیستی، مصرف بیش از حد و غیر مسئولانه انرژیهای فسیلی، استفاده نادرست از زمین و انرژی و ایجاد ساختارهای نامناسب شهری، سبب شده است که اصلی به نام پایداری در کلیه زمینههای زیستی مطرح شود.
شرایط جامع پایداری به شکل اعم و پایداری در شهرها به شکل اخص زمانی فراهم می شود که مجموعهای از پایداری زیست محیطی با هدف تعادل اکولوژیک، پایداری کالبدی با هدف تعادل مورفولوژیک، پایداری اقتصادی با هدف بقای اقتصادی و پایداری اجتماعی با هدف عدالت اجتماعی ایجاد شود. در این مقاله پس از شناخت مفهوم توسعه و پایداری، مثلث پایداری بیان می گردد و به دنبال آن اولوی ت های توسعه برای رسیدن به پایداری مورد بررسی قرار خواهد گرفت. سپس مفهوم توسعه پایدار در شهر لحاظ گردیده و راهکارهای موثر توسعه پایدار از منظر کالبد در شهر شرح داده می شود.
کلمات کلیدی: توسعه پایدار، کالبد شهری، شاخصهای توسعه پایدار.
.1 مقدمه
توسعه سریع شهری در چند دهه اخیر، زندگی بشر را از ابعاد مختلف تحت تأثیر قرار داده است. امروزه شهرها عامل اصلی ایجاد کننده ناپایداری در جهان به شمار میروند و در واقع پایداری شهری با پایداری جهانی مفهومی واحد دارند. پایداری میتواند معانی بسیاری را در بر داشته باشد که از یک هدف اکولوژیک تا اصولی برای فعالیتهای مختلف اقتصادی و اجتماعی را شامل میشود - عزیزی، 1385، . - 37 توسعه پایدارذاتاً فرآیندی است مبتنی بر تغییر که در آن استفاده از منابع، جهت سرمایه گذاری ها، جهتهای توسعه فن آوری و تغییرات نهادی همه با یکدیگر هماهنگ بوده و قابلیت نسل های حاضر و آینده را برای برآورده ساختن نیازهای انسانی شان ارتقاء می بخشد - ویلر و بیتلی،. - 89:1384
پایداری شهری با سه خصیصه کلی تعریف میشود: شهری که -1 از نظر فرهنگی و اجتماعی، بالنده -2 از نظر اقتصادی و عملکردی، کارآمد -3 و از نظر فیزیکی- فضایی دارای تعادل باشد - علی اکبری، 1385، . - 157 بنابر این تعریف میتوان شاخصهای ارزیابی پایداری را در شش محور کالبدی، زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی، عملکردی و مدیریتی دسته بندی کرد.کالبد بافت شهری بازتاب تأثیرات پیچیده و متقابل عوامل و نیروهای مختلفی چون شرایط طبیعی و جغرافیایی، خصوصیات اجتماعی و فرهنگی مردم، نظام های سیاسی و حکومتی، وضع اقتصادی مردم و دولت است.
در نتیجه ایجاد هرگونه تغییر در کالبد به حدود میزان و امکان مداخله در هر یک از زمینههای فوق، محدود و مشروط است - بحرینی، 1377 ، . - 52-53 لذا سیستم کالبدی شهر مجموعهای از فضاها، کاربریهای مختلف و شبکههای ارتباطی بین آنهاست که یکی از عوامل پایه در تعیین میزان پایداری شهری محسوب میشود . بدیهی است دستیابی به یک فضای کالبدی مطلوب، در گرو شناخت عمیق جمعیت، شبکه های ارتباطی، تعریف سطح برخورداری از خدمات برای ساکنان، کیفیت زندگی و لکههای زیستی مختلف با کاربریهای مشخص از قبیل مراکز و سایتهای تفریحی، خدمات آموزشی، بهداشتی، تجاری، فضاهای ورزشی، فرهنگسراها و ... میباشد - جوان، 1382، . - 69
.2 مفهوم توسعه
معنای فراگیر توسعه تا دهه 1960 مترادف ایجاد و تداوم رشد اقتصادی بود که اغلب با رشد تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه کشور سنجیده میشد. چنین درک محدود و تک سویهای با ناکامیهای اجتماعی-زیست محیطی و حتی در برخی موارد اقتصادی، مورد انتقاد و بازنگری واقع شد. در نتیجه نیاز به تغییر ماهیت روند توسعه در جریان، از دهه 1970 مورد توجه قرار گرفت و از انحصار دیدگاههای رشد اقتصادی و انگاره غربی خارج شد و دیدگاههای عدالت اجتماعی، خوداتکایی و تعادلهای بومشناسانه با مفهوم نوین توسعه پیوند یافتند - صرافی،. - 33:1379
شاید تعریف میسرا از توسعه تعریفی جامع و کامل باشد .توسعه به عنوان یک مفهوم متعالی، دستاورد بشری و پدیده ای چند بعدی است و در سرشت خود یک مرام - ایدئولوژی - به شمار می رود. توسعه به دلیل این که دستاورد انسان محسوب می گردد، در محتوا و نمود، دارای مختصات فرهنگی است و بر تحول ارگانیک دلالت دارد .هدف از توسعه ایجاد زندگی پر ثمره ای است که توسط فرهنگ تعریف می شود. بنابراین توسعه دستیابی فزاینده به ارزش های فرهنگی خود است. این مفهوم دربرگیرنده موارد ذیل است:
-1توسعه یک فرایند است.
-2توسعه در نهایت به ارزش ها ختم می گردد -3این ارزش ها مربوط به مردمانی است که می خواهند فرایند توسعه را دنبال کنند - میسرا،. - 6:
1386تعریفی که بانک جهانی در سال 1991 از توسعه ارائه داده عبارت است از " توسعه بسط کیف امکانات انسان ها شامل دسترسی به حق اشتغال، درآمد، تحصیل، بهداشت و محیط زیست است . - world bank,2005 -
.3 مفهوم پایداری
مفهوم پایداری در عصر حاضر چنان اهمیتی پیدا کرده که هر بحث جدیدی درباره توسعه، بدون توجه به این مفهوم، بحثی ناتمام تلقی می شود. واژه پایدار از ریشه کلمه لاتین" سابتینر" گرفته شده است و به معنی بالاتر نگه داشتن و یا از پایه و زیر بنانگهداشتن است. پایداری در معنای وسیع خود به توانایی جامعه، اکوسیستم یا هر سیستم جاری برای تداوم کارکرد در آینده نامحدود اطلاق می گردد، بدون اینکهاجباراً در نتیجه تحلیل رفتن منابعی که سیستم بدان وابسته است یا با بار بیش از حد روی آنها به ضعف کشیده شود . - Gilman, 1996:1 - پایداری سیستم به طور کامل، وابسته به قابلیت سیستم برای سازگاری و انطباق، تغییر و تحول و پاسخگویی به محیط است و از آنجا که محیط به نوبه خود همواره در حال تغییر است، فرایند سازگاری و انطباق سیستم باید یک فرایند پویا و حساس باشد - کهن، - 197:1376
بنابراین سیستم پایدار به کارکرد مناسب درونی و به رابطه سازگار با محیط و به عبارت بهتر به پایداری در درون و به پایداری در بیرون - در تعامل با محیط - نیازمند است تا در مجموع به عنوان سیستم پایدار عمل کند. پایداری نوعی عدالت توزیعی است و به معنی تقسیم عادلانه فرصت های توسعه بین نسل های کنونی و آینده از یک سو و همه شمول بودن از سوی دیگر است. پایداری در عمل موازنه ای است بین ضرورت های زیست محیطی و نیازهای توسعه که این موازنه از دو طریق به دست می آید : کاهش فشارها و افزایش ظرفیت های موجود - نصیری، - 114:1379 مؤلفه های اصلی پایداری در منظومه معنای توسعه را می توان به این صورت برشمرد:
-1 پایداری اقتصادی - سودآور بودن -
-2 پایداری اجتماعی - سازگار بودن -
-3 پایداری زیست محیطی - عدم تخریب زیستبوم -
-4 پایداری ساختاری و سازمانی - دارا بودن اقتدار و صلاحیت و کارایی و موثر بودن ساختار مدیریت -
-5 پایداری تکنولوژیکی - مناسب بودن فناوری -
-6 پایداری تعادل - هماهنگی پویا - - زاهدی، - 47:1388
.4 مثلث پایداری
پایداری زمانی محقق میشود که جامعه از نظر اجتماعی اقتصادی و زیست محیطی پایدار باشد این سه، مثلث پایداری را تشکییل میدهند. این ابعاد به یکدیگر وابسته هستند. مثلث پایدار در فضای محدود خود چهارچوبی برای اندازهگیری نتایج اقدامات انسانی مرتبط با حوزههای اقتصادی، اجتماعی و محیطی است.
.1,4 اجتماع
محورهای پایداری اجتماعی عبارتانداز: عدالت اجتماعی، دسترسی برابر به تسهیلات و فرهنگ، احترام به انسان و طبیعت و محیط زیست از دیرباز وجود داشته است اما توسعه پایدار به عنوان توسعه متناسب با شأن انسان و طبیعت مفهوم جدیدی است که بوجود آمد.
.2,4 اقتصاد
هر جامعهای در طی فرآیند توسعه اقتصادی، ترکیبی از سه مجموعه تغییرات را تجربه میکند: افزایش رضایتکندی یا رفاه که توسط افراد جامعه تجربه میشود، عامل مؤثر در افزایش رفاه درآمد سرانه واقعی است. عمل اصلی دیگر در مطلوبیت یا رفاه، کیفیت کلی محیط زیست است. در یک جامعه در حال توسعه باید به رفاه و آسایش قشر محروم جامعه بیشتر اهمیت داده شود در غیر این صورت جامعه در حال توسعه نیست. توسعه اقتصادی که مستلزم افزایش مهارتها، آگاهیها و تواناییها و قدرت انتخاب است. خودباوری و خود اعتنایی احترام به قدر و منزلت خویشتن. جامعهای در حال توسعه است که احساس استقلال و خودکفایی در آن جامعه نمود یابد که ممکن است در چهارچوب استقلال از غالبیت دیگران یا عدم وابستگی به دولت ظهور کند.
.3,4 محیط زیست
هدف توسعه پایدار، ارتقاء اهمیت محیط زیست در سیاستگذاریها میباشد به گونهای که سرمایهگذاری در جهت بهبود کیفیت محیط زیست یا جلوگیری ار تخریب آن، از نظر اجتماعی دارای اولویت بیشتری از گذشته باشد. توسعه پایدار معرف فرآیندی است که رد آن اجازه داده نمیشود منابع طبیعی پایه دچار انحطاط و زوال شود. توسه پایدار بر نقش نادیده گرفته شده کیفیت محیط زیست در
