بخشی از مقاله
چکیده
محلههای شهری را میتوان کوچکترین واحدهای کالبدی و اجتماعی و حتی قومی در بدنه سنتی شهرهای ایران به شمار آورد. محله از ارکان اصلی کالبد شهری بوده و تعادل زندگی اجتماعی در شهرها بستگی به حفظ محله ها دارد. در قرن بیستم، آرمان محله در بسیاری از نظریههای نوین شهرسازی قرار گرفته و برای حل مشکلات گوناگون شهری مانند مدیریتی، روابط اجتماعی و انسانی، مسائل بهداشتی و رفاهی و ابعاد معنایی و هویتی، از این روش استقبال شده است.
بدون توجه به تعاریف لغوی و مفهومی آن، محلهها مرزبندی فیزیکی مشخصی ندارند، لیکن از نظر عملکردی و مشارکت در عرصه های فرهنگی و اجتماعی شهرها، محدوده آنها، حداقل برای ساکنین هر محله مشخص بوده است. این در حالی است که محلات شهری حائز اهمیت بسیار بوده و نقاط قوت یا ضعف آنها در ابعاد مختلف می تواند به کل شهر تسری پیدا کند و کارایی آن را تحت تأثیر قرار دهد. هدف از این مقاله که به روش کتابخانه و اسنادی به تحریر در آمده است، بررسی سیر تحول محله ها در شهرهای ایران بوده است. نتایج نشان می دهد که، محله ها از جمله عرصههایی هستند که به شدت از شهرنشینی شتابان متأثر گردیده و در این روند تحولات ساختاری و عملکردی زیادی پذیرفتهاند .
1.مقدمه
شهرسازی نوین، یک جنبش روشنفکری در میان معماران و طراحان است که در برابر رشد هنجارگونه الگوهای جامعه ما قرار گرفته، الگوهایی که گسترش حومه ای و محصورات مسکونی محدودکننده از مصادیق آن هستند. در میان اصولی که این جنبش از آن دفاع میکند از یک سو بازگشتی به شراکت شهروندی در روند طراحی و از سوی دیگر، مفهوم طرحها قرار میگیرد، که شامل سه شکل محله، محدوده و دالان میشود . - 11 - شهرسازان نوین براساس محلهها، محدودهها و دالانها به ساخت فضای شهری میپردازند. به تصور آنان محله، آرمانی کوچک است که از مرکز محله تا حاشیه آن پیاده دقایقی بیشتر طول نمیکشد .
- 12 - همچنین مطالعه دیدگاههای مدیریت شهری، بیانگر اهمیت یافتن رویکردی است که مشارکت شهروندان را در قالب محلههای شهری مورد توجه و تأکید قرار داده است. همچنین میتوان گرایشی فراگیر را در میان سطوح مختلف حکومتها شناسایی کرد، که به دنبال بهره گیری از منابع مالی و انسانی براساس روشهایی است که اداره فرایند توسعه را به محلهها واگذار میکند و میتوان از آن به »محله محوری« یاد کرد - .9 - محلههای شهری به عنوان کوچکترین واحد سازمان فضایی شهر در پایداری شهری نقشی اساسی ایفا میکنند.
به گونه ای که شکل گیری هویت محله ای، اقتصاد محلی، ایمنی، توسعه فضایی و کالبدی و تحکیم روابط اجتماعی با پایداری محله های شهری ارتباط مییابد. پژوهش ها و مطالعات زیادی در یکی دو دهه اخیر صورت گرفته است، که هر یک به نوعی سیاست گذاری، برنامه-ریزی و مدیریت شهری را از خردترین واحد شهر؛ یعنی محله، مورد مطالعه قرار داده است . - 8 - امروزه در جامعه شهری برای دستیابی به توسعه پایدار، محلات بنیادیترین عناصر و حلقه واسط بین شهر و شهروندان هستند. از گذشتههای دور محلات در شکل دهی و سازماندهی امور شهری جایگاه ویژهای داشتهاند.
هر محله از طریق فراهم آوردن بنیادهای هویتی برای افراد و با دربر داشتن ویژگیهای خاص باعث میشد ساکنان آن نوعی احساس تعلق به محله داشته باشند و محله را از آن خود بدانند، تا جایی که هر شهروند با نام محلهای شناخته میشد، که در آن ساکن بود. به عبارت دیگر، محله تبدیل به خاستگاهی هویتی برای ساکنین آن میشد. این امر باعث میگردید که شهروندان نسبت به مسائل مختلف محله حساسیت داشته باشند و به نوعی در حل این مسائل مشارکت کنند. تحولات ساختاری و بروز مسائل و مشکلات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی مانند رشد سریع شهرنشینی، مهاجرتهای روستایی لجام گسیخته به کلانشهرها و کاهش تجانس فرهنگی باعث شده است، که تعاملات اجتماعی مردم در سطح محله به حداقل برسد و این خود آغاز بحران عدم وفاق و همبستگی اجتماعی است.
با توجه به حجم عظیم و گسترده مسائل و مشکلات مختلف شهری در ابعاد کمی و کیفی،خصوصاً در کلان شهرها، رفع این مشکلات و بهبود شرایط، مستلزم تمرکززدایی و بهرهگیری از نظرات و دیدگاههای آحاد مردم و مشارکت عامه شهروندان میباشد و از جمله راههای مهم و باارزش جلب و تقویت مشارکت واقعی، پایدار، دائمی و نهادینه، تشکیل انجمنها، سازمانها و نهادهای مدنی داوطلبانه و مردمی در محله ها است. لذا این مقاله بر آن است، تا ضمن مرور پیشینه نظام محله ای در ایران و علل شکل گیری آن، رشد و توسعه محلههای شهری را با تاکید بر استفاده از مفاهیم شهرسازی نوین مورد بررسی قرار دهد.
2.طرح مسأله، اهمیت و ضرورت موضوع
محلههای شهری از دیرباز به عنوان عرصههای کالبدی و اجتماعی در شهرهای ایران مطرح بوده و به عنوان اجزای عملکردی و جغرافیایی شهرها به شمار می آمدند که نقش اساسی در حیات اجتماعی شهرها داشتهاند. محلههای شهری به مرور زمان شکل گرفته و جای خود را در شهر باز کردند. شهر از مجموع این محلههای منسجم تشکیل شده است. هریک از محله ها تمامی تأسیسات و تجهیزات اولیه مورد نیاز ساکنین خود اعم از بازارچه، آب انبار، مسجد، گرمابه و... را دربر داشت.
شبکه راه های ارتباطی محله نیز از سلسله مراتبی برخوردار بوده و ارتباط فضاهای مختلف محله را با هم برقرار میکنند. امور محلهها از طریق یک سیستم خودیار و بدون نیاز به تشکیلات عریض و طویل مدیریتی اداره میشود و به دلیل وجود حس همبستگی قوی و اعتماد در بین ساکنان، کلیه امور محله رتق و فتق میشود. در نظام محله ای سنتی انواع ساختارهای اجتماعی و فرهنگی بصورت خودجوش شکل گرفته و مسائل مختلف محله مانند فعالیتهای مذهبی، برقراری امنیت، آموزش، تقسیم آب، احداث اماکن و تاسیسات عمومی همچون حمام، آب انبار و غیره را هدایت میکرد. لیکن ساختار محله های شهری از اوایل قرن بیستم دگرگون شده خصوصاً در چند دهه گذشته به شدت تغییر یافته است.
در مقطع یاد شده علاوه بر دگرگونی بسیاری که در مناسبات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی در جهان و به تبع آن در ایران به وقوع پیوست، گسترش شتابان شهرنشینی همراه با رواج مدرنیسم نیز به نوبه خود اثر عمده ای در تغییر و تحول ساختار و عملکرد محلههای شهری برجای گذاشت. نظام سنتی محله ای از هم پاشید بدون آنکه نظام جدید به صورت کامل جایگزین آن شود. با تأسیس نهادهای مدیریت شهری دولتی، مدیریت از بالا به پایین و متمرکز جایگزین سیستم مدیریت محله ای گردید. در این سیستم، ساکنین محلهها چندان دخالتی در اداره امور محله نداشته و همین موضوع به سرعت باعث ایجاد احساس بی هویتی و بی مسولیتی در آنان شد.
بکارگیری ناقص اصول و ضوابط جدید مدیریت شهری از یک سو و سپردن مسولیت امور محلهها به افراد غیرمحلی باعث بروز مشکلات فراوان در محلهها شد. در سال های اخیر در جستجو برای یافتن ساز وکارها و شیوه های حل مسائل محلهها، مباحث متعددی مانند توسعه محله ای، مشارکت محلی، توسعه پایدار محله محور و ...در ادبیات علوم مربوط به شهر مطرح شدهاند. با پذیرفتن این واقعیت که سبک کنونی زندگی در شهرها با سبک سنتی آن تفاوت بسیاری نموده و محلهها تحولات بسیاری به خود دیدهاند، این سئوالات مطرح اند که: روند رشد و توسعه محله های شهری چگونه بوده است؟
3.روش بررسی
این پژوهش دارای ماهیتی توصیفی و تحلیلی است و گردآوری اطلاعات آنعمدتاً مبتنی بر روش کتابخانه ای و اسنادی است. بدین منظور با بهره گیری از کتب، مقالات و سایر اسناد موجود داخلی و خارجی مرتبط با موضوع، اطلاعات مورد نیاز گردآوری گردیده است. همچنین با توجه به اینکه موضوع این مقاله رشد و توسعه محلههای شهری ایران را عموماً مورد هدف قرار داده، لذا محدوده مکانی خاصی برای آن در نظر گرفته نشده است. لیکن مستندات و شواهد ارائه شده در آنعمدتاً ناظر بر محلههای کلیه شهرهای ایران می باشد.
4-مبانی نظری
4-1.تعاریف محله
همانند دیگر مفاهیم مرتبط با شهر، در تعریف محله نیز تنوع زیادی به چشم میخورد. تعاریف ارائه شده توسط متخصصین مختلف دارای وجوه اشتراک و افتراق است. اغلب این متخصصین در تعریف خود یا بر عوامل کالبدی و فیزیکی محله و یا بر عوامل اجتماعی و فرهنگی تأکید کردهاند، البته این موضوع ناشی ازماهیت خود محله است، که ماهیت اجتماعی و کالبدی راتوأماً دارد. از طرفی مفهوم محله در هر کشو ری تعریفی خاص دارد، به عنوان نمونه در کشور مراکش، محله کمتر مفهوم اداری یا تجاری دارد، بلکه بیشتر مفهومی سمبلیک است . - 2 - برخی دشوار بودن تعریف محله را ناشی از انتزاعی بودن مفهوم محله میدانند.
