بخشی از مقاله
چکیده
روستا، این جایگاه اولین تجارب یکپارچه تاریخ در زندگی بشری، محیطی است که حیات در آن جریان دارد و جریان زندگی، در تعادل بین انسان و طبیعت در حال گذار است. سادگی روابط افراد جامعه روستایی از یک سو و تلاش همگانی آنان در عرصه تولید از سوی دیگر، موجب ایجاد تفاوتهایی میان زندگی و به تبع آن کالبد روستاها با شهرها شده است. روستاهای سرزمین ما نه برای تبدیل شدن به شهر - بر اثر افزایش جمعیت - ، که به عنوان محلی برای تولید و مکانی برای پشتیبانی از شهر و مکمل آن در عرصهها و ابعاد مختلف ایجاد شدهاند. خصوصیات کالبدی روستاها، تحت تأثیر دو گروه کلی، عوامل مرتبط با محیط - طبیعت - و انسان شکل گرفته و تکامل یافته است.
انسانها بر اساس تجربه و خرد جمعی، روستاها را به گونهای که نیازهای آنها را تأمین سازد، شکل داده اند. فضاهای جمعی ، از سرپناه های ساده انسانی در جوامع اولیه و یا آتش مقدسی که برگرد آن جمع می شدند، آغاز گردید و با گسترش روابط اجتماعی، این فعالیتها در انواع فضاها نظیر خانه، معبد، بازار، کوچه، میدان و ...گسترش پیدا کرد . در واقع هر یک از این فضاها ظرفی برای فعالیتهای اجتماعی به شمار میآید. در نوشتار حاضر ابتدا به بررسی مفهوم فضای جمعی و اهمیت آن در روستا پرداخته و عوامل مؤثر در شکل گیری فضاهای جمعی را مورد بررسی قرار میدهیم، در نهایت به بررسی مفاهیم و مصادیق فضاهای جمعی در روستاهای کردنشین میپردازیم.
-1 مقدمه
وقتی که به بررسی لایه هایی که در آنها سایه هایی از نظم در زندگی بشر دیده میشود می پردازیم، مشاهده می کنیم که آبادی ، نیایشگاه و ده ، پیش از ایجاد شهر و پیش از ده، پناهگاه و اردوگاه و غار بوده و پیش از همه اینها، میل به زندگی دسته جمعی وجود داشته است - ممفورد، . - 1381 پیش از آنکه شهر پا به هستی گذارد، روستا" همسایه "را به وجود آورد،یعنی کسی که در دسترس است و در چنان فاصله نزدیکی زندگی می کند که میشود او را به راحتی صدا زد، در بحرانهای زندگی، سهیم انسان میشود و در جشن عروسی و یا تولد نوزاد، شادی میکند، و در هنگام گرفتاری به یاری تو میشتابد . فضاهای روستایی به عموم روستاییان تعلق داشته و منحصر به جنبه فیزیکیو کالبدی نبوده و در حقیقت حضور و فعالیت انسان به فضا معنا میدهد.
فضاهای عمومی روستایی قدمتی دیرینه در تاریخ داشته و در ادوار مختلف به طرق گوناگون در روستاها حضور یافته و سبب شکل بافت روستای در پیرامون خود گردیده است. شرایط پیچیده زندگی امروز سبب پیچیدگی ماسیل روستای شده و مفهوم بسیاری از فضاهای روستایی به خصوص فضاهای اجتماع پذیر روستای که قرارگاه کالبدی حیات جمعی افراد محسوب میشود را دگرگون ساخته است. بهبود کیفیت طراحی فضاهای عمومی روستای جهت افزایش کیفیت زندگی روستاییان و حیات اجتماعی یکی از چالشهای طراحان طرح های هادی روستایی است که عدم توجه به این امر ضروری موجب افزایش اجتماع گریزی، عدم تداوم حیات جمعی و از بیت رفتن تعاملات اجتماعی در نهایت منجر به عدم همکاری و مشارکت مثبت در اجتماع خواهد شد.
-2 ادبیات موضوع
-1-2 فضاهای روستایی
برای تشریح دقیق این مقوله از بحث فضا به طور عام آغاز و با مروی بسیار گذرا اما اساسی به رابطه فضا، انسان و فرهنگ انسان در خلق فضا و نهایتا فضای فرهنگی می پردازیم.سجاء دومفهوم از فضا را شناسایی می کند: نخست فضای فیزیکی با ماهین مادی است که در قالب آن مباحٍ کلاسیک را در زمینه نظریه های مطلق در برابر نسبی دسته بندی میکند. مفهوم دوم - که به واقع مفهوم رابطه ای است - . فضای ذهنی ادراک و بازنمایی است که تلاش برای کاوش معنای فردی و محتوای نمادین و نقشه های ذهنی و تصویر سازی از چشم اندازها در آن جا می گیرند. او سپس مفهوم سومی به نام فضای اجتماعی را مطرح میکند و معتقد است یکی از سخت ترین چالش ها برای نظریه اجتماعی معاصر تعریف ارتباط متقابل این سه فضا ست.
لفور سه بعد فضاهای دریافتی، فکری زیستی را به عنوان »سه آن فضای اجتماعی« که دارای روابط متقابل دیالکتیک اند می یابد. لحظه نخست رویه مکانی است که مربوط به شیوه سازمان یافتن و به کار رفتن فضاست میان واقعیت روزمره و واقعیت روستا . آن دوم باز نمودهای فضاست که به فضای مفهومی شده فضا برنامه ریزان، تفکیک کندگان تکنوکرات و مهندسان اجتماعی مربوط است. این فضای غالب در جامعه است که تمالیش به سوی نظامی از نمادهای زبانی است .
ان سوم، فضا باز نمودی ست، فضایی که با تصویر و نمادهای همراهش مستقیما در آن زیست می شود و از این جهت فضای ساکنان و مصرف کنندگان است . فضایی که با ابزارهای غیر کلامی درک میشود. فضای باز نمودی »فضای غالب« است و از این رو تجربه فضا مفعولی است که با فضای فیزیکی تداخل می کند و از اشیا به عنوان نماد استفاده می کند بحث لفور این است که این سه لحظه باید با یدیگر رابطه متقابل داشته باشند. لذا پیش از آن که تلاش کنیم فضاهای روستایی را دگرگون سازیم باید آن را بشناسیم . تلاش در جهت منسجم کردن ساختن ابعاد اجتماعی و فیزیکی فضا یا به عبارتی متن دار ساختن فضای فیزیکی با رویههای انسان گامی مهم در درک ما از فضاست.
نمی توانیم محیط مان را مجموعه نامرتبطی از اشیا مادی بنامیم آن گونه که در گرایش برابر گرفتن شهرها با ساختماهایشان شاهدیم - مدنی پور، . - 1379 از سوی دیگر نمیتوانیم فضای مان برای صرفا به ظرفی برای روابط اجتماعی، بدون بعد فیزیکی درک کنیم. فضای مکانی تنها ظرف اسان به حساب نمیآید، بلکه تصویرها و تخیل هایی که از آن به ترتیبی هم مستقیم و هم غیر مستقیم زاده شده و در مغزها اندوخته میشود نیز تا آن اندازه قدرت و گسترش می یابد که این ظرف را بعد از تحقق چیرگی و تسلط معنوی و مادی به شکل یک تابع در می آورد تابعی که در معنی و در شکل شرط پذیر است - فلامکی، . - 1367
ما جامعه را خلق میکنیم در عین حال که مخلوق آنیم. ما فضا را خلق می کنیم در حالی که بر هم کنشی تنگاتنک با ان داریم و همین فضا ذهنیت ما را شکل میدهد. لذا در این جا از واژه فضای روستای صرفا به فضای میانی ساختمان ها فضای خالی متمایز از توده اجسام استفاده نشده، بلکه این واژه در معنایی کلی به کار رفته که تمام ساختمانها، اشیا و فضاهای محیط روستای و نیز افراد، رویدادها و روابط میا آنها را در بر می گیرد و همین فضا در مفهوم عام فضایی فرهنگی را شکل میدهد - فلامکی، . - 1367
-3 فضای جمعی
فضای جمعی، فضایی است که فرد را به مکث و سکون واداشته و شرایط لازم برای تعاملات اجتماعی را فراهم میکند. بنابراین در مقیاس های مختلف، از تک واحد مسکونی، واحد همسایگی و محله گرفته تا مقیاس وسیعتر ، روستا و شهر قابل بررسی است . بنابراین میتوان گفت فضاهای جمعی در روستا شامل:
-1 فضاهای عمومی سرپوشیده و باز نظیر مساجد فضاهای عمومی سرپوشیده و باز و میادین
-2 فضاهای سرپوشیده و عرصه های باز خصوصی ، نظیر : فضای نشیمن، نیمه خصوصی و نیمه عمومی تراس، بهارخواب، حیاط واحدهای مسکونی، ورودی واحدها و ...است. در ادامه به بررسی فضاهای جمعی در مقیاس عمومی و نیمه عمومی میپردازیم - علی الحسابی، . - 1389 از دست ددان فضای عمومی در روستاها منجر به پیامدهای مهم اجتماعی خواهد شد که از آن با عنوان حرکت رو به پایین و تنزل اجتماعی روستایی نام می برند، تا جایی که وجود فضای جمعی را می توان مرتبط با عملکرد حدود فضاهای عمومی در روستا زمینه مشارکت فعالیت عمومی دانست - 2005، .
-4 روستا
آثار و بقایای بجای مانده از تمدن کهن ایران مانند شهر سوخته، تپه حصار و سیلک نشان دهنده زندگی مبتنی بر کشاورزی، دامداری و شکار است. از این مکانها میتوان به عنوان محل اولین روستاهای ایران یاد کرد. ورود آریاییها به ایران در حدود 2000 سال پیش از میلاد و فراگیری کشاورزی از بومیان، مراحل شکل گیری و گسترش تمدن را سرعت بخشید. گروهی به دلیل زندگی چادرنشینی در طی مهاجرت و مقتضیات جغرافیایی فلات ایران شیوه زیست مبتنی بر کوچ نشینی را دنبال کردند.
