بخشی از مقاله
چکیده
ازدواج به عنوان متغیر بلافصل باروری تاثیر بسزایی را بر باروری اعمال میکند، بدون شک یکی از عوامل کاهش باروری در سالهای اخیر افزایش سن ازدواج میباشد. به تأخیر افتادن ازدواج همچنین میتواند چرخه زندگی خانوادگی را تحت تاثیر قرار دهد و با هر یک از نیازهای عاطفی، جنسی و اجتماعی افراد در ارتباط است. مطالعات انجام شده نشان دهنده آن است که ازدواج در جامعه ایران دیگر از دو خاصیت اصلی خود زودرسی و فراگیری فاصله گرفته است و همزمان با ورود جامعه ایران به نظم مدرن تغییرات اساسی یافته است.
حال این سوال مطرح میشود روند و الگوهای سنی ازدواج در بین استان های ایران دستخوش چه تحولاتی شده است؟ و آیا این تحولات در بین استانهای مختلف ایران همگرا و همسو میباشد یا در بین این استانها تفاوت هایی وجود دارد؟ این مقاله در راستای پاسخگویی به این سوالات است. و در این راستا با استفاده از دادههای سرشماری-های 1385 و 1390و با نگاهی به سرشماریهای گذشته به بررسی این موضوع پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان دهنده آن است که سن ازدواج مردان در کل کشور و در میان تمامی استانهای کشور با افزایش روبرو بوده است ولی برای زنان سن ازدواج در کل کشور تغییر نداشته است و حتی در بعضی از استانهای کشور با کاهش روبرو بوده است.
-1 مقدمه:
ازدواج واقعهای اجتماعی، زیستی و فرهنگی است که به دلیل نقش بنیادین آن در تشکیل خانواده از اهمیت بسزایی برخوردار میباشد بطوری که پایندگی گروه و زندگی کمی و کیفی نسلهای متوالی به ازدواج بستگی دارد - . - 9 زمان وقوع ازدواج از جهات گوناگون دارای اهمیت می باشد. زمان وقوع ازدواج تاثیر بلافصل و بدون واسطهای را بر باروری اعمال میکند. معمولا ازدواجهای زودرستر، با باروری ارتباط مستقیم دارند هر چند تصمیم گیری زوجین در مورد خواستن یا نخواستن فرزند و زمان این تقاضا در دوران حیات خانواده میتواند این رابطه را تحت تأثیر قرار دهد.
به تعویق افتادن سن ازدواج برای افراد میتواند باعث سرکوب شدن هر یک از نیازهای اجتماعی- فرهنگی و عاطفی گردد و حتی در جوامعی که ارضای نیازهای جنسی صرفا در گرو ازدواج نیست، نیازهای عاطفی و اجتماعی- فرهنگی نسبت به داشتن همسر کاملا احساس میشود . - 4 - جوامع انسانی در دو قرن اخیر شاهد افزایش قابل توجه سن ازدواج بودهاند. این افزایش نخست در کشورهای اروپایی اتفاق افتاد و سپس به کشورهای در حال توسعه سرایت کرد. افزایش قابل توجه سن ازدواج پس از قرنها تجربه ازدواج زودرس به ویژه برای زنان، پدیدهای مهم در حوزه تغییرات اجتماعی به حساب میآید . - 10 -
مطالعات اخیر در زمینه ازدواج نشان میدهد که جامعه ایران نیز از این امر مستثنی نبوده است و در سالهای اخیر شاهد افزایش سن ازدواج در ایران بودهایم 9 - ، 10، 6 ، 2، . - 4 هر چند ازدواج به عنوان یک عمل ارادی تابع خواست، تمایلات و دیدگاههای فردی است اما زندگی اجتماعی انسان و روابط پیچیده او با پیرامونش ازدواج را تحت روابطی دوسویه با متغیرهای اقتصادی، اجتماعی، محیطی و حتی سیاسی قرار میدهد و لذا به عنوان یک پدیده اجتماعی مورد توجه محققین علوم اجتماعی قرار میگیرد - کاظمی پور، . - 1383 رفتار ازدواج به گونهای ظریف در بافت فرهنگی و اجتماعی هر جامعهای واقع می شود و ترتیبات فرهنگی و اجتماعی هر جامعهای در شکلدهی به آن نقش تعیین کنندهای را دارند.
گستره قلمرو این ترتیبات فرهنگی قابل ملاحظه است و از یک ساخت محلی تا ملی و بالاخره بین المللی را در برمیگیرد. همانگونه که همل میگوید: "فرهنگ میتواند تبیین کند چرا افراد یا جوامعی که به ظاهر از نظر اقتصادی در شرایط یکسان بسر میبرند، ولی از نظر آداب و رسوم و زبان متفاوت هستند، در زمینههای دموگرافیک متفاوت عمل میکنند" . - 12 - جامعه ایران، جامعهای با تنوع فرهنگی میباشد که در آن قومیتها و مذاهب گوناگون در طول تاریخ در کنار هم زیسته و بر روی همدیگر تاثیرگذار بودهاند، هر کدام از این فرهنگها دارای آداب و رسوم و ارزشهای خاص خود در مورد ازدواج هستند. علی رغم شواهد در دسترس پیرامون تفاوتهای قومی و منطقهای موجود در الگوهای تاریخی ازدواج و تشکیل خانواده در ایران برای قرنهای متمادی، نظام ارزشی اسلامی به مثابه یک نیروی همگونساز در سرتاسر ایران نقش ایفا کرده و در تنظیم روابط و مناسبات معیار مهمی به شمار میرفته است . - 7 -
با وجود تداوم نقش عناصر فرهنگی گذشته و تاثیر ارزشهای مذهبی بر رفتارهای خانوادگی ایرانیان، طی سالهای اخیر نهاد خانواده و ازدواج تغییرات محسوسی را تجربه کرده است. حال این سوال اساسی بیش میآید که روند و الگویهای سنی ازدواج در ایران در سالهای اخیر به چه صورت بوده است؟ و این تغییرات در بین استانهای کشور چه مسیری را طی نموده است؟ در این راستا در این مقاله ابتدا روند و الگویهای سنی ازدواج در کل کشور در سرشمارهای 1385 و 1390 محاسبه شده و سپس روند و الگوهای استانها با کل مورد مقایسه قرار گرفته است و سعی بر آن شده است تا در حد امکان برخی از دلایل این تغییرات و همگرا بودن و یا همگرا نبودن استانهای کشور با هم با استفاده از نظریات خانواده و ازدواج تبیین شود.
-2 مبانی نظری:
دیدگاهها و نظریههای گوناگونی برای تبیین تحولات ازدواج در کشورهای مختلف ارائه شده است با این حال در این مقاله هدف بررسیِ نظریههای ازدواج نیست. علاوه بر آن امکان آزمون نظریههای تبیین ازدواج نیز در این مقاله وجود ندارد. با وجود این چند نمونه از نظریههای مهم در زمینه ازدواج و خانواده که ما را در درک تحولات روند و الگوهای ازدواج کمک مینماید در اینجا به اختصار توضیح داده میشود. تئوری نوسازی 1 معتقد است فرایند نوسازی با ترجیح خانوادهی هستهای، فرد محوری در مقابل خانواده محوری، بهبود موقعیت زنان، گسترش تحصیلات، شهرنشینی و ازدواجهایی با انتخاب آزاد تشکیل خانواده را در سنین بالا تشویق میکند.
در تحقیقات متعددی که در زمینه ازدواج و خانواده صورت پذیرفته است بر مفهوم نوسازی تاکید شده است 14 - ،16، 20، 13،19، 10، 9، 2، 5، . - 4 با وجود اهمیت تئوری نوسازی در تبیین تغییرات خانواده و ازدواج این دیدگاه از جهات گوناگون مورد نقد قرار گرفته است، از جمله این دیدگاه فرهنگ و ارزشهای فرهنگی را نادیده میگیرد. فرضیهی هنجاری و فرهنگی از منظر فرهنگی به رفتار ازدواج نگاه میکند. این فرضیه بر نقش ارزشها، هنجارها و نظام هویتی و فرهنگی در شکلگیری الگوها و زمان ازدواج و سایر رفتارهای جمعیتی تاکید مینماید .
- 3 - این فرضیه بیان میدارد هنجارها و ارزشهای مربوط به ازدواج و خانواده از تاریخ، فرهنگ گروههای قومی نشات میگیرد، از آنجایی که هنجارها و ارزشهای خرده-فرهنگی قومیتها نقش عمدهای در زمان ازدواج و بچهزایی، ارزش فرزندان، تعداد فرزندان ایدهآل و ... دارد، لذا گروه-های قومی با ارزشها و هنجارهای مختلف، رفتار ازدواجی و باروری متفاوتی را تجربه میکنند . - 17 - متغیرهای فرهنگی از جمله قومیت بر سن ازدواج تاثیر گذارند تاثیر این متغیر در مطالعات مختلف نشان داده شده است 10 - ، 9، 7، 8، . - 14 مالهتورا در زمانبندی ازدواج در سریلانکا نتیجه گرفته است فرایند تغییرات اجتماعی مانند ازدواج یک تغییر خطی نیست بلکه هم به شرایط مدرن و هم به ارزشها و هنجارهای سنتی باید توجه کرد . - 4 -
نظریه گذار دوم جمعیتی به این مسئله اساسی را مطرح میکند، تغییرات رخ داده در جوامع انسانی در دهه آخر قرن بیستم میلادی به ویژه تغییرات فرهنگی و ارزشی، تغییرات اساسی را در سطح خانواده ایجاد میکند. از جمله تغییرات ایجاد شده در زمینه ازدواج، میتوان به کاهش میزان ازدواج و افزایش سن در اولین ازدواج، افزایش همخانگیهای قبل و بعد از ازدواج، افزایش طلاق و زودرسی آن و کاهش ازدواج مجدد بعد از طلاق و بیوگی اشاره کرد . - 18 -
هر یک از نظریههای فوق از دیدگاه خاصی به موضوع ازدواج مینگرد و تحولات آن را تبیین میکند. محققان جمعیتی با به کارگیری این نظریهها و فرضیهها سعی کردهاند تا با توجه به زمینههای تحقیق و جامعه مورد مطالعه چارچوبی برای تبیین تحولات ازدواج تدوین و با استخراج فرضیههایی در حد امکان رفتار ازدواج را تبیین و تحلیل نمایند. با این حال بدیهی است که با توجه به پیچیدگی دنیای اجتماعی نمیتوان نظریه خاصی را جامع و کامل دانست و رفتار افراد را صرفا از منظر آن نظریه خاص نگریست. با توجه به نظریههای فوق فرض و ادعای ما این است روند و الگوهای ازدواج در کشور تا اندازهای با نظریه نوسازی مرتبط است، ولی رفتارهای ازدواجی در ایران به سوی نوعی همگرایی گرایش دارد و استانهای کشور علارغم تفاوت سطح اقتصادی- اجتماعی روند افزایش در سن ازدواج را تجربه نمودهاند. در کنار نظریه نوسازی باید به فرهنگ و ارزشهای فرهنگی نیز توجه ویژه شود.
