بخشی از مقاله
چکیده
تقاضا برای مصرف آبزیان در سراسر دنیا رو به افزایش است. در کشور ایران با توجه به عدم دسترسی مردم استانهای غیر ساحلی به مناطق ساحلی و بنادر صیادی، ماهی و دیگر فرآوردههای آن جزء اقلام سفره آنها نبوده است. با توجه به رشد سریع آگاهی جمعیت و افزایش انتشار اطلاعات نسبت به خواص پروتئین ماهی و مصرف فرآوردههای جنبی محصولات شیلاتی در سفره غذایی رو به گسترش است. در چندین قرن گذشته صید از دریا تأمینکننده نیاز ماهی و آبزیان مردم دنیا بوده و باگذشت زمان و فشار صید و همچنین آلودگیهای مختلف، صید جهانی نتوانست تکافوی غذای انسان را بدهد و آبزیپروری در سیستمهای مختلف توانست در چند دههی گذشته به رشد سریعی در تولیدات مختلف خود برسد حتی از سایر بخشهای تولیدی پروتئین نیز سبقت بگیرد.
توسعه آبزیپروری میتواند در تأمین سلامت غذایی مردم نقش مهمی را ایفا نماید. »تولید و پرورش ماهی در قفس« یکی از مؤثرترین اقدامات در توسعه ذخایر آبزیان و تأمین پروتئین دریایی مصرفی جامعه انسانی است. تولید ماهیان به روش قفسهای دریایی میتواند صنایع متعددی ازجمله کنسروسازی، تولید پودر ماهی، بستهبندی و فیله سازی و سایر اشکال فرآوری شده را بهخوبی تغذیه نموده و بازدهی این صنایع را به حداکثر برساند. این روش میتواند علاوه بر اشتغالزایی، دسترسی مناطق دور از ساحل - استانهای غیر ساحلی - و مناطق محروم توسعهنیافته به آبزیان، شکلگیری بازار آبزیان در این مناطق، افزایش میزان مصرف سرانه آبزیان در کشور و رونق بخشیدن به صنعت شیلاتی در جهت شکوفایی اقتصاد کشور مؤثر باشد.
مقدمه
امروزه ارزش پروتئینی ماهی بر هیچکس پوشیده نیست. حدود 20 درصد از مجموع پروتئین حیوانی موردنیاز انسان در کره زمین از ماهی تأمین میشود و تقریباً یکسوم مردم جهان پروتئین موردنیاز خود را از ماهی به دست میآورند پروتئینهای ماهی ازنظر حساسیت نسبت به تجزیه پروتئولیتیکی دارای ارزشی معادل یا حتی بیشتر از گوشت قرمز میباشند که بدین ترتیب هضم آنها را تسهیل مینماید. هضم چربی ماهیها سریع بوده و ازنظر اسیدهای چرب غیراشباع - بهطور عمده EPA و - DHA غنی میباشد، همچنین به علت داشتن مقادیر زیادی ترکیبات مهم همچون ویتامینهای محلول در چربی - A-D - و میکرو المنتهایی مثلید، آهن و کلسیم Perez-Alonso et al.,2003 - ؛ - RazaviShirazi, H. 2006، از منابع مهم و باارزش به شمار میآید.
ازاینرو کارشناسان تغذیه مصرف ماهیها را در رژیم غذایی توصیه میکنند. تحقیقات زیادی در خصوص وضعیت مصرف و عوامل مختلف تأثیرگذار بر مصرف ماهی و آبزیان در دنیا صورت گرفته است که میتوان به مطالعات - Birch & Lowley, 2010; Shafeii, - 2010; Aghili et al., 2010; Adeli et al., 2010; Matlabi et al., 2011; Petrenya et al., 2011 اشاره کرد. افزایش آگاهی مردم نسبت به ارزش غذایی ماهی و فراوانی آنها سبب گردید تا تقاضای مصرف ماهیان افزایش یابد - Cortes-Ruiz . - et al.,2001 آبزیپروری یک صنعت مهم جهانی است که مواد غذایی ضروری برای جمعیت رو به رشد دنیا را تأمین میکند و نقش مهمی در تأمین پروتئین دارد.
به دلیل محرومیت منابع آبی در آبهای داخلی و کاهش صید برخی از گونههای دریایی پرورش ماهیان و دیگر آبزیان دریایی بهعنوان راهکار مطمئن و مقرونبهصرفه در تأمین پروتئین موردنیاز معرفیشده است. پرورش در قفس یکی از مؤثرترین اقدامات در توسعه ذخایر آبزیان و تأمین پروتئین دریایی مصرفی انسانی است. بر اساس آخرین آمار، 62 کشور در دنیا به فعالیت پرورش ماهی در قفس مشغول هستند که میزان تولید ماهی در قفسهای آب شیرین و دریایی در سالهای اخیر - آمار ارائهشده از 25 کشور - به بیش از 3 /5 میلیون تن رسیده است . - Béné et al., 2016 - ماهی آزاد اقیانوس اطلس، تن ماهیان، انواع شانکها و سیم ماهیان، هامور ماهیان، تیلاپیا و قزلآلا ازجمله ماهیانی هستند که بیشترین سهم را در این شیوه تولید دارند.
با توجه به رشد سریع آگاهی جمعیت و افزایش انتشار اطلاعات نسبت به خواص پروتئین ماهی و مصرف فرآوردههای جنبی محصولات شیلاتی در سفره غذایی رو به گسترش است » . - Ababouch, 2016 - تولید و پرورش ماهی در قفس« یکی از مؤثرترین اقدامات در توسعه ذخایر آبزیان و تأمین پروتئین دریایی مصرفی جامعه انسانی است. تولید ماهیان به روش قفسهای دریایی میتواند صنایع متعددی ازجمله کنسروسازی، تولید پودر ماهی، بستهبندی و فیله سازی و سایر اشکال فرآوری شده را بهخوبی تغذیه نموده و بازدهی این صنایع را به حداکثر برساند. این روش میتواند علاوه بر اشتغالزایی، دسترسی مناطق دور از ساحل - استانهای غیر ساحلی - و مناطق محروم توسعهنیافته به آبزیان، شکلگیری بازار آبزیان در این مناطق، افزایش میزان مصرف سرانه آبزیان در کشور و رونق بخشیدن به صنعت شیلاتی در جهت شکوفایی اقتصاد کشور مؤثر باشد.
آبزیپروری یک بخش تولیدی مهم و در حال رشد بهمنظور تولید غذای باکیفیت پروتئینی بالاست. تولیدات حاصل از آبزیپروری و صید در جهان غالباً برای مصارف انسانی بوده و تولیدات این بخش بهصورت تازه، منجمد، شور و سایر اشکال فرآوری شده به مصرف انسان میرسد. ازاینرو کارشناسان تغذیه مصرف ماهیها را در رژیم غذایی توصیه میکنند. تحقیقات زیادی در خصوص مزایای مصرف ماهی و عوامل مختلف تأثیرگذار بر سلامت مصرف ماهی و آبزیان در دنیا موانع متعددی مصرف ماهی در کشور را تحت تأثیر قرار میدهد که میتوان به عدم دسترسی به ماهی تازه در مناطق غیر شیلاتی، عدم تنوع شیوههای مصرف ماهی، عدم فرهنگ مصرف ماهی و بسیاری موارد دیگر بهعنوان عوامل اصلی اشاره داشت.
سرانه مصرف ماهی در جهان در سال 2018، 20/3 کیلوگرم و در سال 1397 در ایران، 11/2 کیلوگرم به ثبت رسیده است . - FAO, 2018 - اخراًی در کشور توجه خاصی به تکثیر و پرورش ماهیان دریایی با هدف پرورش آنها در قفس های دریایی و استخرهای خاکی ساحلی جنوب کشور شده است و در این زمینه گونههای متعددی بهعنوان گزینههای تکثیر و پرورش معرفیشده است. با توجه به رشد روزافزون جمعیت انسانها که انتظار میرود تا سال 2050 به بیش از 9 میلیارد نفر برسد، تأمین غذای این جمعیت چالشی بزرگ خواهد بود. یکی از راهکارهای موفقیت در این چالش استفاده از منابع آبی خواهد بود. یکی از مهمترین شاخههای آبزیپروری دریایی، »»پرورش ماهی در قفس««، پنها و استخرهای خاکی سواحل دریاها میباشد.
امروزه ماهی آزاد اقیانوس اطلس، تن ماهیان، انواع شانکها و سیم ماهیان، هامور ماهیان، تیلاپیا و قزلآلا ازجمله ماهیانی هستند که بیشترین سهم را در این شیوه تولید - پرورش ماهی در قفس - دارند. بر اساس آخرین آمار، 62 کشور در دنیا به فعالیت پرورش ماهی در قفس مشغول هستند که میزان تولید ماهی در قفسهای آب شیرین و دریایی در سالهای اخیر - آمار ارائهشده از 25 کشور - به بیش از 3 /5 میلیون تن رسیده است . - Béné et al., 2016 - استفاده از قفس های مدرن امروزی از سال 1950 متداول گردید. پرورش ماهیان دریایی در قفس در چین و تایوان در سال 1970 آغاز گردید. تکثیر و پرورش ماهی سوکلا در چین حدود 20 سال قدمت دارد.
تکثیر و پرورش ماهیان گرمسیری مانند سرخو و هامور و سایر گونهها در سال 1995 در کشورهای جنوب شرق آسیا با جدیت شروع شد و با پیشرفت زیادی درحالتوسعه است. تولید ماهی در بخش آبزیپروری دریایی در کشور چین 2/1 میلیون تن میباشد که از این نظر دارای رتبه نخست در آسیا می- باشد و کشورهای دیگر نظیر اندونزی، فیلیپین، ژاپن، ترکیه و ویتنام به ترتیب با تولید 347،660،245،137 و 62 هزار تن در ردههای بعدی ازنظر میزان تولید میباشند - FAO/NASO, 2017; FAO, 2016b - ، آسیا دارای بالاترین تراکم ازنظر تعداد مزارع در واحد سطح میباشد و میزان تولید ماهیان دریایی در آبهای شور و لبشور در سال 2014تقریباً 8/3 میلیون تن گزارش شد . - Zhou, 2017 - کشور ایران با توجه به پتانسیلهای موجود ازنظر وسعت مناطق ساحلی، جمعیت، دسترسی به بازارهای اروپایی و آسیایی ازنظر پرورش ماهی در قفس با سایر کشورهای منطقه فاصله زیادی دارد.
تجربه استفاده از قفسهای موجود در آبشور و شیرین در آسیا ازنظر تأمین اقتصادی خانوار موفقیتآمیز بوده است - De Silva and - Phillips, 2007 که می توان از این تجربیات در جهت افرایش فرصتهای شغلی - اشتغالزایی - و کسب درآمد برای اقشار مختلف جامعه و احداث کارخانههای فرآوری در جهت تأمین مواد اولیه - دسترسی زیاد به ماهی - که سبب افزایش سرانه مصرف ماهی در کشور میشود استفاده نمود. کشور چین دارای بالاترین میزان تولیدات آبزیپروری در جهان میباشد که در سال 2015 نزدیک به 3/2 درصد از تولیدات آبزیپروری کشور چین در قفسهای آبشور و شیرین تولید شده است.
ایران در ردهبندی فائو ازنظر تولیدات آبزیپروری در دریا جایگاه خاصی ندارد ولی به دلیل وجود مناطق مستعد با عمق مناسب جهت آبزیپروری در قفس و خط ساحلی دریا و منابع آبی پشت سدها از پتانسیل بالایی برخوردار میباشد . - Kapetsky et al., 2013 - این شیوه پرورش میتواند راهحلی مناسب برای ایجاد اشتغالزایی و ایجاد امنیت غذائی و شکوفایی بخش فرآوری محصولات شیلاتی در تأمین مواد اولیه باشد. فراوری محصولات شیلاتی نیازمند در دسترس بودن ماهی برای تولید فرآوردههای جنبی است، در این حیطه یکی از مزایای پرورش ماهی در قفس، تأمین این نیاز برای راه اندازی تولید بوده همچنین سبب اشتغال زایی، شکوفایی و افزایش فراوردههای شیلاتی در سبد خانوار و افزایش مصرف سرانه آبزی در کشور و پرورش آبزیان گشته و به منظور تولید و تأمین بخشی از پروتئین مورد نیاز کشور یکی از راههای اصلی به خودکفایی اقتصادی است.
