بخشی از مقاله
رویکرد راهبردی به ساماندهی سکونتگاههای غیر رسمی در کلانشهرهای کشور مطالعه موردی شهرک نوده مشهد
چکیده
حاشیه نشینی به عنوان عدم تعادل فضایی توزیع جمعیت، مشکلات متعددی را برای کشور به وجود آورده است .این پدیده در بعضی از جوامع، معلول کشش طبیعی قطبهای صنعتی، شغلی، رفاهی و اداری است و در بعضی دیگر از جوامع، بیکاری و فقرعامل آن است . در این بین شهر مشهد با جمعیتی بالغ بر 3 میلیون نفر و وجود بیش از 60 هسته جمعیتی که به صورت سکونتگاههای غیر رسمی شکل گرفته است و جمعیتی بالغ بر یک میلیون نفر را در درون خود جا داده است مطالعه و برنامه ریزی در این خصوص را بسیار مهم می نماید درمقاله حاضراز تلفیقی از روش توصیفی و تحلیلی برای پژوهش استفاده شده است همچنین اطلاعات مربوطه به روش پرسشنامه از300 خانوار از ساکنین شهرک نوده مشهد به همراه مصاحبه صورت گرفته با مدیران شهری و ارگانهای خدمات رسان تهیه شده است که سپس اطلاعات به دست آمده با نرم اافزار آماری spssتجزیه و تحلیل گردید همچنین با بررسی ها انجام شده و تحلیل نقاط قوت و ضعف (با استفاده از تکنیک(SWOT و تحلیل ویژگی های جمعیت شناختی ،اجتماعی،اقتصادی،کالبدی،زیرساختی وزیست محیطی وبا کمک اطلاعات جمع آوری شده از طریق پرسشنامه و مصاحبه اقدام به تعریف پروژه های در موضوعات فوق به تفکیک دوره های زمانی گردید. مدیریت یکپارچه شهری ،مشارکت مردم ،ارائه تسهیلات و سیاستهای مالی و جذب سرمایه گذاری بخش خصوصی را می توان از راهبرد های نهایی در این رویکرد به منظور ساماندهی حاشیه شهر دانست همچنین در این راستا پشنهاداتی به شرح ذیل برای ساماندهی وجود دارد که عبارت است از وجود یک نظام مدیریت واحد شهری به منظور هماهنگ سازی روابط و عملکردهای عناصر و سازمان های مؤثر در اداره شهر، تحول نگرش مدیران شهری و پذیرش ساکنان سکونتگاه های غیررسمی و اعتقاد به اجرای طرحهای ساماندهی و توانمندسازی، تقویت شوراهای محلات به عنوان یک نهاد رسمی محلی، افزایش وامهای با سود پایین مانند وام مسکن ، وام کسب و کار، وام خود اشتغالی و آموزش مهارتهای کوتاه مدت و زود بازده به منظور ارتقاء توان اقتصادی مردم در این سکونتگاه ها، زمینه سازی برای بهره مندی از امتیازات شهری و تعمیق فرهنگ شهری و تعلق برای ساکنان این سکونتگاه ها .اما عدم وجود یک مدیریت واحد و هماهنگ و نبود یک متولی مشخص و تعدد دستگاههای مدیریتی در این حوزه ساماندهی اینگونه سگونتگاهها را با مشکلاتی مواجهه نموده است .
واژگان کلیدی :برنامه ریزی استراتژیک ،سکونتگاه غیررسمی،شهرک نوده مشهد
-2مقدمه
حاشیه نشینی به مفهوم امروزی خود در ایران همزاد شهرنشینی شتابان کشور است و سابقه آن به 5تا6 دهه پیش باز می گردد. دگرگونی های جهانی به ویژه تحولات درونی سرمایه داری جهانی در دهه 60 و میل به دستیابی بازارهای مصرف جدید به علاوه شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور به ویژه فروپاشی نظام ارباب- رعیتی از جمله علل پیدایش آن به شمار می رود. البته به عوامل یاد شده باید گران شدن بهای نفت، شکل گیری اقتصاد تک محصولی مبتنی بر فروش نفت، اجرای اصلاحات ارضی و تغییر نظام مالکیت اراضی زراعی، جایگزینی اقتصاد پولی یا فئودالیسم سابق، فقدان استراتژی و نبود الگوی توسعه مناسب، رهیافت برنامه ریزی بخشی، برهم خوردن بیش از پیش تعادل فضایی، به هم ریختن سیستم مدیریت روستایی و عدم وجود آلترناتبو مناسب برای آن و... را نیز اضافه کرد
1. برنامهریزی راهبردی، امروزه به عنوان یکی از کارآمدترین رویکردهای مدیریتی در سازمانها مد نظر صاحبنظران و برنامهریزان قرار گرفته است. در جهان سیال، پیچیده و متغییر کنونی برنامهریزی و مدیریت راهبردی، راهی است برای کمک به سازمانها و جوامع برای روبرو شدن با تغییرات سریع و مدلی است برای شناخت و حل مهمترین مسائل مبتلا به، شناسایی نقاط قوت و ضعف سازمان و استفاده بهینه از فرصتها و موقعیتها و تسلط بر ضعفها و تهدیدهایی که موجودیت سازمان را به خطر میاندازند و در واقع اقدامی است موثر در برابر جهان پر رقابت و در حال تغییر(پیران، پرویز؛(6: 1385
-3بیان مسئله
اسکان غیر رسمی و حاشیه نشینی از جمله پدیده هایی است که به دنبال تحولات ساختاری و بروز مسائل و مشکلات اقتصادی- اجتماعی مانند جریان سریع شهر نشینی و مهاجرت های روستایی لجام گسیخته در بیشتر کشورهای جهان بویژه کشورهای جهان سوم پدیدار گردیده است0 اسکان غیر رسمی به شیوه مرسوم در ایران از دهه 1320 آغاز و تا اواخر دهه 50 با شدت نسبتا زیادی روندگسترش خود را طی نموده و بعد از انقلاب از لحاظ شدت شکل گیری به عنوان یکی از معضلات اساسی شهر های ایران مطرح می شود
طبق آمارهای موجود در کشورهای در حال توسعه حدود 50 درصد جمعیت شهری در آلونک ها و مناطق حاشیه نشین زندگی می کنند که در بعضی از این شهر ها این نسبت تا 80 درصد افزایش می یابد. در حدود 20 درصد ساکنان مناطق شهری کشورهای توسعه یافته را اسکان غیر رسمی تشکیل می دهد0 از آنجایی که حاشیه نشینی و سکونتهای غیر رسمی با تجمعی از اقشار کم در آمد و غالبا با مشاغل غیررسمی و شیوه ای از شهر نشینی ناپایدار همراهند زمینه ساز بسیاری از آسیبهای اجتماعی به شمار می روندگاها موجب بروز ویژگیهای منفی شخصیتی مانند : پوچی و بی ارزشی-بی هویتی-حقارت-سرخوردگی عدم توانایی در بروز احساساتی مانند خشم می گردد و خود می تواند یکی از عوامل اصلی بروز انواع بزهکاری هایی از جمله اعتیاد-برخوردهای فیزیکی و سرقت شود. پس با توجه به نقش پررنگ حاشیه نشینی در برنامه ریزیهای امنیتی، زیبا سازی و کاهش جرم و جنایات و با توجه به اینکه این مشکل صرفا مسئله ای کالبدی و فیزیکی نبوده و از عوامل کلان ساختاری در سطوح ملی و منطقه ای ناشی می شود. توجه به آن توسط مدیران شهری ضروری به نظر می رسد شهر مشهد نیز به دلیل سرعت تحولات اقتصادی خود در دهه 40 و 50 عرصه حضور گروه های کثیری ازجمعیت بومی و غیر بومی شد که به دنبال بهره گیری از فرصت های اقتصادی راهی این شهر شدند. سرعت بالای جمعیت پذیری شهر و عدم امکان ارائه خدمات سکونتی برای آنان از یک طرف و فقدان اهرم های نظارتی و کنترلی از سوی دیگر موجب گردید که طیف گسترده ای از سکونتهای غیر رسمی و نا بسامان در همه جای شهر مشهد هویدا شود
1. حاشیه نشینی و رشد سکونتگاه های غیر رسمی در نواحی پیرامون شهری امروزه یکی از بزرگترین چالشهای مدیریت کلان شهری بوده و در تقابل با مدیریت پایدار شهری به معظلی فراگیر و اجتناب ناپذیر بدل گشته است. همچنین مهاجرت و حاشیه نشینی به دلیل تاثیرات عدیده از آن دسته موضوعات اجتماعی است که هیچوقت تاریخ مصرف کنکاش درباره آنها پایان نمی پذیرد.با این اوصاف پرداختن به مساله اسکان غیر رسمی در شهر مشهد نه تنها ضرورتی بر آمده از ارزشهای اعتقادی و انسانی بلکه سازگار با منافع اجتماعی و توسعه ملی است.( علاءالدینی:(9:138
-4ضرورت و اهمیت تحقیق
ارزش نظری و ارزش کاربردی تحقیق در خصوص روشها و شیوه های مقابله با اسکان غیر رسمی و ساماندهی آن به منظور ارتقاء شیوه زندگی حاشیه نشینان و جلوگیری از گسترش شهر با مدیریت شهری مناسب و اثر بخش. ومشکلات متعددی که این سکونتگاه ها برای کلان شهر ایجاد می نماید مانند مشکلات حقوقی و نحوه تصرف اراضی، ساخت وساز غیر مجاز، اتصال با بافت شهر، مشکلات زیربنایی و دسترسی به شبکه خدماتی شهر، مشکلات زیست محیطی، اشتغال، بیکاری، تنوع فرهنگی، مشکلات امنیتی و...با توجه به موارد فوق تدوین سند راهبردی به منظور ساماندهی سکونتگاه های غیررسمی می تواند نقش مهمی در کاهش و حتی حذف این مشکلات داشته باشد و مدیران شهری را در رفع نواقص و مشکلات این نواحی و برنامه ریزی یهترکمک و یاری نماید.
-5اهداف تحقیق
بررسی و مطالعه تجربیات سایر کشورها در زمینه ساماندهی در برخورد با اسکان غیررسمی، بررسی وشناخت مشکلات مدیریتی ساماندهی حاشیه شهر مشهد به خصوص شهرک نوده شناخت علل و عوامل مختلف و متعدد و مؤثر بر رشد حاشیه نشینی در کلان شهر مشهد و شهرک نوده تدوین سند راهبردی جهت ساماندهی سکونتگاه غیررسمی در شهرک نوده مشهد
-6روش تحقیق
در این پژوهش شیوه تحقیق تلفیقی از روش توصیفی و تحلیلی می باشد. در بخش توصیفی از مطالعات اسنادی ، کتابخانه ای و الکترونیکی استفاده شده است که شامل مطالعه منابع موجود شامل کتابها، مقالات معتبر فارسی و لاتین، گزارشها و طرح های موجود، جستجو در سایتهای متعدد با حاشیه نشینی از جمله: یونسکو، هبیتات، بانک جهانی و ... می باشد.
همچنین در بخش میدانی و عملی به جمع آوری نقشه ها، تکمیل پرسشنامه به تعداد 300 نسخه به روش تصادفی از ساکنین شهرک نوده و استفاده از تکنیک مصاحبه با صاحب نظران و مدیران شهری استفاده شده است. در پایان نیز در بخش تحلیلی اطلاعات به دست آمده در مراحل فوق با استفاده از برنامه نرم افزاریSpss تجزیه و تحلیل گردید.
-7چارچوب مفهومی- نظری پژوهش
-1-8اسکان غیر رسمی (Informal settlements)
اصطلاح اسکان غیر رسمی مترادف است با »تصرف زمین توسط فردی که فاقد مالکیت زمینی است که روی آن سکونت اختیار کرده است
-2-8حاشیه نشینی (Slum)
Slum. به ناحیه ای با خانه های نا مناسب و کثیف و با تراکم بالا اطلاق می شود، این اصطلاح به دهه 1820بر میگردد.احتمالاً آن از Slum که به مکان باتلاقی و کثیف اشاره دارد، منتج شده است 2000: 355)، .(Cowan
-4-8برنامهریزی استراتژیک
برنامهریزی استراتژیک را میتوان تلاشی منظم و سازمان یافته در جهت اتخاذ تصمیمها و مبادرت به اقدامات بنیادی تعریف کرد که به موجب آنها یک سازمان یا هر موجودیت دیگر چیست، چه میکند و چه اموری را انجام میدهد مشخص خواهد شد. برنامهریزی استراتژیک، ارتباطات و مشارکت را سهولت بخشیده علائق و ارزشهای ناهمگرا را با یکدیگر همسو و منطبق میکند و تصمیمگیری منظم و اجرای موفقیت آمیز را ترویج و تشویق خواهد کرد.
-5-8نظریه ها و دیدگاه های شکل گیری اسکان غیر رسمی
چگونگی شکل گیری اسکان غیر رسمی بارها از جانب متخصصان امر مورد کنکاش قـرار گرفتـه و در این زمینه نظریات متفاوتی نیز ارائه گردیده است.بنابراین در نیمه دوم قرن بیستم متخصصان با نگرشی جامع تر و بر اساس نظام جهانی به تحلیل بیشتر این مسئله همت گماشتند. تعلق صاحب نظران به مکاتب فکـری گوناگون تأثیر مهمی در حوزه بندی این دیدگاه ها داشته که در زیر به تشریح آن می پردازیم:
-1-5-8دیدگاه بوم شناسی (Ecoclogic)
در این دیدگاه نظریه پردازانی همچون کلینارد((Clinard و مکینتاش (Machintosh) بـا توجـه بـه بافت فیزیکی شهرساز و کار پیدایش حاشیه نشینی را توجیه می کنند.کلینارد در این زمینه دو دسته نظریه را ارائه می دهد:
الف)تغییر در نحوه استفاده از زمین: از نظر کلینارد و بر اساس مطالعـات بـرگس (Burges) و ویـرث (Wirth)، مکان هایی که امروزه دارای زاغه نشینی و مسکن متعارف هستندزمانی جزء بهترین منطقه شهر و منطقه مسکونی مد روز بوده اند ولی با گسترش مناطق تجاری و صنعتی کارخانه ها، انبارها و مناطق عمـده فروشی در همسایگی آنها، افرادی که وضع بهتری دارند از مرکز شهر به سمت خارج شهر حرکت می کننـد
و در حومه های زیبای شهر زندگی می کنند و کارگران کم درآمد که شامل گروه های قومی فقیر تـازه وارد
و گروه های نژادی می باشند به این مناطق آمده و ساکن این نواحی می شـوند چـون مـالکن اجـاره کمـی جهت تعمیر و نگه داری ساختمانها دریافت می دارند، شرایط نزول می یابد و به علـت شـلوغی زیـاد، بـی توجهی و تخریب توسط ساکنین، این مناطق به زاغه ها تبدیل می شوند...
ب) کمبود مسکن و عدم تعمیر و نگهداری صـحیح آن: »در مـورد دسـته دوم نظریـات بـوم شناسـانه، کلینارد از قول آبرامز (Abrams) می نویسد: ساکنان اینگونه مناطق نمی توانند خانه های مناسبی برای خود فراهم کنند، زیرا بخش خصوصی خانه های خویش را به قیمت هایی که آنها نمی توانند از عهده پـرداختش برآیند، عرضه نمایند و همچنین از زبان کولین (Colean) می گوید: در امر حاشیه نشینی، صاحب خانه ها، ساکنین و اجتماع هر سه مقصرند: صاحب خانه ها به خاطر منفعت طلبیشان، ساکنین بـه خـاطر فقـر و بـی توجهی و عدم نگهداری صحیحشان و اجتماع به علت اینکه اجازه رشد به مناطق زاغه نشین می دهـد و در از بین بردن آنها کوشش نمی کند و دولت را در جهت حفظ اسـتانداردهای اجتمـاعی یـاری نمـی نمایـد.« (همان منبع:.(15
-9محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه در مدوده شهرداری منطقه 2 مشهد قرار دارد این منطقه در حد فاصل محور کلات در شرق، بزرگراه مشهد- قوچان در سمت جنوب و غرب مشهد قرار دارد که محدوده مورد مطالعه(شهرک نوده) در آن قرار گرفته است. مساحت آن حدود264/34 کیلومتر مربع محاسبه شده است و جمعیت آن نیز بالغ بر 458464 نفر برآورد می شود
بیش از 250 سال پیش دو هسته جمعیتی به نامهای نوده علیا و نوده سفلا با فاصله تقریبی 300 متری از یکدیگر جهت سکونت رعیتهایی ساخته شده است که اربابان آنها در شهرک کوشک مهدی ساکن بودند. نوده علیا و نوده سفلا، بافت ارگانیک دارند و جزء هسته های اولیه تشکیل دهنده نوده فعلی محسوب می شوند و حول محوری که جاده قوچان را به هسته جمعیتی کوشک مهدی متصل می نماید، شکل میگیرند (فروزانی، 1381، .(31
عده ای معتقدند که نوده محور ارتباطی بین نه دره بوده است، ولی به اعتقاد عده ای دیگر نوده مرکز حکومتی بوده است که باج و خراج نه روستا در آن محل برای حکومت وقت جمع آوری می شده است(فروزانی،.(32: 1381
-1-9علت اصلی گسترش
علت اصلی گسترش این هسته جمعیتی را می توان به ترتیب، کم ارزش بودن زمین، نزدیکی به محورهای اصلی و جاده قدیم قوچان، وجود مراکز تولیدی و خدماتی، پتانسیل بالای منطقه جهت مهاجر پذیری، زاد وولد، نزدیکی به شهر مشهد مقدس و سهل الوصول بودن خدمات شهری نام برد. میزان رشد متوسط بین سالهای 1355 تا 1379 برابر 8 ، %10بوده است(همان منبع : .(32
-2-9بررسی خصوصیات جمعیتی و اجتماعی
براساس آمار محلی جمعیتی سال 1379 هسته جمعیتی نوده که در 2247 خانوار ساکن بوده اند برابر با 13659 نفر بوده است. براساس آمار سازمان برنامه و بودجه(سال (1375 هسته جمعیتی نوده برابر با 7717 نفر جمعیت داشته است که در 1627 خانوار جای می گرفته اند.
جدول شماره 2-4 سیر تحول جمعیت شهرک نوده و شهر مشهد از سال 1390 – 1355
-10یافته های میدانی
اطلاعات به دست آمده ازطریق پرسشنامه به دو روش تجزیه و تحلیل گردید :الف) تحلیل توصیفی و ب) تحلیل استنباطی.بدین ترتیب که ابتدا با استفاده از شاخص های فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار به توصیف داده ها پرداخته و سپس با استفاده از آزمون های کولموگرف- اسمیرنوف ، آزمون تی استیودنت و آزمون رتبه بندی فریدمن؛ فرضیات پژوهش آزمون گردیدند.
در بخش تحلیل توصیفی متغیرهای جمعیت شناختی تحقیق شامل: جنسیت، سن، میزان تحصیلات و درآمد با استفاده از نرم افزار SPSS مورد بررسی قرار می گیرد و در بخش تحلیل استنباطی نیز ابتدا آزمون کالموگروف-اسمیرنوف برای بررسی نرمال بودن متغیرهای تحقیق استفاده می شود.
یافته های تحقیق را در این قسمت می توان به 5 بخش به شرح ذیل تقسیم نمود
الف)ویژگی خانوارها در شهرک نوده :که در آن مشخص گردید %24 از کل افراد حاضر در بررسی دارای بعد
