بخشی از مقاله
چکیده
بنا بر برآورد برنامهاسکانِبشرِ سازمان ملل متحد، بیش از 50 درصدساکنانِشهرهایِکشورهایِ کم درآمد و 20درصد کشورهایِ با درآمد متوسط، در سکونتگاههای غیررسمی زندگی میکنند که سنجههای سواد، تندرستی، درآمد و پیشرفت اجتماعی، از میانگین شهری در آن کشورها پایینتر است و شایسته شان و کرامت انسانی نیست. کشور ما نیز از جمله کشورهایی است که با این مسأله شهری درگیر است. بر اساس تاکیدات موجود در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تامین سرپناه مناسب و در خور شان انسان، یکی از وظایف بسیارمهمِ دولت در قبال شهروندان ایرانی به شمار میآید. دولت در ایران چه قبل از انقلاب اسلامی و چه پس از آن سیاستهای زمین و مسکن شهری را در دست داشته و کنترل میکرده است. این تحقیق با رویکرد کیفی و کمی و جمعآوری اسنادی و اکتشافی دادهها، سعی در بازنمایی آسیب سیاست های به کار رفته توسط دولت و علل کمتر رضایت بخش بودن سیاستهای آن در ر استای ساماندهی اسکان غیررسمی محله حسین آباد کلانشهر ارومیه دارد. لذا از پرسشنامه و روش تحلیل عاملی برای ارزیابی شاخصها استفاده شده است. نتایج به دست آمده، حاکی از آن است که سیاستهای دولت در دورههای مختلف، نه تنها به پایداری اجتماعی، فیزیکی و کالبدی سکونتگاههای غیررسمی منجر نگردیده است، بلکه باعث محروم شدن بخش وسیعی از افراد کم درآمد از تسهیلات زمین و مسکن شهری در برنامههای دولت نیز شده است، در این راستا، نتیجهگیری و پیشنهادها ارائه شده است.
واژههای کلیدی: ساماندهی، بافت، اسکان غیررسمی، کلانشهر ارومیه
-1 مقدمه
از مهمترین پیامدهای اسکان غیررسمی درکنار عدم تأمین زیرساختهای مناسب شهری برای ساکنین و مهاجرین شهرها، به وجود آمدن بافتهای نامنظم و فرسوده پیرامون و حاشیه شهری است که معضلات متعدد اجتماعی فرهنگی و اقتصادی را به دنبال خواهد داشت. این مسئله در کنار تبدیل شدن زمین به یک منبع کمیاب اجتماعی، در دهههای اخیر باعث شده است که زاغه-نشینی، آلونکنشینی و اسکان غیررسمی در حاشیه و اطراف کلانشهرها شکل بگیرد. اسکان غیررسمی یکی از چهرههای بارز فقر شهری است که درون یا مجاور شهرهای بزرگ، به شکلی خودرو و فاقد مجوز ساختمانی و برنامه رسمی شهری با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل میگیرد و با عناوینی همچون حاشیهنشینی، اسکان غیررسمی، سکونتگاه-های خودرو و نابسامان و اجتماعت آلونکی نامیده میشود و از بسیاری از حمایتهای اجتماعی و خدمات شهری نیز محروم اند.
این پدیده امروزه نه تنها در شهرهای بزرگ، بلکه در شهرهای متوسط و کوچک نیز مشاهده میشود. نمود عینی مشکلات اسکان غیررسمی در ارومیه پایین بودن سطح خدمات شهری و بهداشت محیط، خطرات زیست محیطی، فقر و نابهنجاریهای اجتماعی میباشد. علاوه بر این اسکان غیررسمی باعث از هم پاشیدگی چشماندازهای شهری، عدم تعادلهای فضایی و نابهنجاریهای اجتماعی در شهر شده است؛ با این اوصاف پرداختن به مساله اسکان غیررسمی نه تنها ضرورتی برآمده از ارزشهای انسانی بلکه ناسازگار با منافع اجتماعی و پایداری سکونتگاهها و کیفیت زندگی شهری کلانشهر ارومیه است.
-2 روش تحقیق
از آنجایی که شهر از سیستمهای باز به شمار میرود بهترین نوع نگرش به تحقیقات شهری با توجه به همین صفت باز بودن سیستم شهری استفاده از تحلیلهای نگرش سیستمی میباشد. این روش از دهه 1960 به بعد در مقیاس وسیعی در کلیه علوم از جمله برنامهریزی شهری و منطقهای بکار گرفته شدند. - دوروژه، موریس، - 171 : 1366 در این تحقیق به دلیل پیچیدگی موضوع و چند بعدی بودن مسئله مورد بررسی که نیاز به تجزیه و تحلیل دارد و با توجه به ماهیت و اهمیت موضوع پژوهش از سه روش تحقیقی میدانی و پیمایشی، روش تطبیقی و روش تحلیلی استفاده شده است.
-3 کلیات تحقیق
-1-3 مفهوم افت شهری
افت شهری در حقیقت، تمرکز فضایی مشکلات محیطی، کالبدی، اقتصادی و اجتماعی است که به صورت سطوح بالای بیکاری، فقر و آلودگی وسیع محیطی ظاهر میگردد. - Roberts and Sykes, 2000;64 - هرچند که کارشناسان و صاحبنظران شهری با توجه به دیدگاههای خود هر یک تعاریف متفاوتی از افت شهری را ارائه میکنند؛ در ذیل مفهوم افت از دیدگاههای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.
-1-1-3 نظریه چرخه افت
هر تولید صنعتی دارای یک چرخه حیات محتمل است که این چرخه شامل چهار مرحله نوآوری، رشد یا گسترش، بلوغ و فرسودگی و رکود است. این چرخه در اقتصاد شهری زمانی کارایی خود را از دست میدهد که صنایع اندک باشد و باعث محدودیت ساختار اشتغال گردد. حالت نهایی این تئوری وابستگی کامل یک شهر به یک صنعت است. اگر صنعت وارد مرحله رکود گردد، بیکاری وسیعی در شهر شکل خواهد گرفت و با طولانی شدن دوره بیکاری و افزایش کمکهای دولتی، شهر درآمدهای مالیاتی خود را از دست میدهد که این امر کاهش سرمایه گذاری را به دنبال دارد. فرایندهای فوق افت اقتصادی را به دنبال داشته و به افتهای اجتماعی، کالبدی و محیطی در سیستم شهری منجر خواهد شد. - نامداری، 1385؛ - 13
-2-1-3 نظریه رشد صفر
با گسترش صنایع و فرصتهای شغلی در شهرها، افراد و خانوارها برای دستیابی به فرصتهای کاری به شهر مهاجرت میکنند. این مهاجرت باعث افزایش گروه سنی 15-25 ساله میشود. در دورههای بعد با کندتر شدن وضعیت اقتصادی، افراد کمتری به شهر مهاجرت میکنند. اما جمعیت توسط نسل مهاجر پیشین افزایش مییابد. درمرحله بعد، نسل مهاجر پیشین و نسل جمعیت بومی به جستجوی شغل میپردازند. اگر فرصت شغلی در شهر افزایش نیابد، بازار نیروی کار نامتعادل خواهدشد و افراد به مهاجرت انتخابی از شهر دست میزنند. افراد جوانتر و تحصیلکرده تمایل بیشتری به جابجایی دارند و افراد مسن و پایینتر از سن مدرسه در شهر باقی میمانند. این امر به همراه جایگزینی گروههای اجتماعی - اقتصادی پایینتر در شهر یکی از عوامل افزایش فقر، جرم و جنایت یا به عبارتی افت اجتماعی است، که این امر بعداً افت کالبدی را نیز به دنبال دارد. - ضیاءخواه،1380؛ - 13
-2-3 مفهوم رهیافت تجدید حیات شهری
تجدید حیات شهری را میتوان براساس میزان توسعه کشورها تفسیر و تعریف کرد. در اغلب اقتصادهای بیشتر توسعه یافته، هدف، بخشیدن حیات دوبارهای به مرکز شهرها است که در اقتصادهای کمترتوسعه یافته به برنامههای کیفی نیز توجه کرده و آنهارا لزوماً با احتیاجات کمی پیوند میدهند. - UNEP, 2004: 7 - تجدید حیات شهری بینش و عملی جامع و یکپارچه است، که تمایل به بهبود مداوم در شرایط اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و محیطی ناحیهای را دارد که در معرض تغییر قرارگرفته است. - Roberts and Sykes, 2000: 17 - تجدید حیات شهری برخلاف فعالیتهای توسعه شهری و یا ایجاد شهرکهای جدید، فرآیندی است که باید از یک پیشرفت تدریجی برخودار باشد. نکته دیگر این که تغییرات در نظامهای سیاسی ملی میتواند خود مختاری بیشتری به مسئولان شهرداری اعطا کند. - UNEP, 2004: 10 -
-4 مطالعه وضع موجود
محله حسینآباد در شمالشرقی شهر ارومیه به صورت ارگانیک و سکونتکاه خودرو در منطقه 2 شهرداری با جمعیت 1772نفر و مساحتی بالغ بر 64/71 هکتار واقع گردیده و همجوار با محلههای موتورباشی و قاسیمه میباشد. این محله از شرق به بزرگراه خاتم الانبیا، که شامل خیابانهای صمدزاده، بلوار 17 شهریور، بلوار ولیعصر مدنی 3، بلوار وحدت و مجاهد و خیابان وحدت میباشد، منتهی شده است. این محله با ساختار کالبدی و دانهبندی ریز در بافت فرسوده میانی کلانشهر ارومیه به صورت سکونتگاه حاشیه-ای قرار دارد. سابقه شکلگیری بافت کالبدی محله حسینآباد به 1340 باز میگردد و تعدادی از کاربریهای عمده شهری - مانند ترمینال، کارخانجات، انبارها و ... - باعث مهاجرت و اسکان ساکنین در این محله گردیده است. رشد تدریجی این محله به دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دهههای 1359 تا 1365 به دلیل، مهاجرت از روستا به این نواحی از شهر برای درآمد بهتر و تجربه زندگی در شهر بوده است.
-1-4 ساختار اجتماعی و جمعیتی محله
طبق آمار موجود در دسترس در سال 1385، محله حسینآباد دارای جمعیتی 1772 نفری بوده و نرخ رشد سالانه از سال 45 تا 85 برابر با 3/34 درصد از کل جمعیت شهر ارومیه میباشد. در این محله بعد خانوار 4/4، تعداد خانوار 18857 و تراکم ناخاص جمعیت 129 نفر در هکتار میباشد. - مهندسان مشاور آرمانشهر، - 1384
