بخشی از مقاله
چکیده
سفالگری را می توان یکی از پیشه های قدیمی و قبل از تاریخ دانست کهاحتمالاً توسط زنان اختراع شده و همواره در بسیاری از تمدن ها در اعصار گذشته تا کنون به رشد خود ادامه داده و پیشرفت های زیادی در مواد، شیوه ساخت وکاربردهای آن صورت گرفته است . اما سفالگری به شیوه ابتدایی و سنتی که نشان از نحوه ی ساخت سفال های اولیه بشراست، هنوز در برخی مناطق جهان حضور داشته و در بیشتر موارد زنان، میراث دار آن هستند . سعی نگارنده بر آن است کهویژگی های فنی و هنری سفالگری زنانه را بررسی کند، بنابراین در روند تحقیق به شناسایی مناطق سفالگری، شیوه ساخت، نحوه ی پخت، انواع سفالینه ها و کاربردهای مختلف آن ها و نیز وجه اشتراکات آن با گذشته اشان پرداخته است.
واژگان کلیدی: سفالگری سنتی، زنان سفالگر، پیدایش سفال، سفال نوسنگی
مقدمه
خلقَالانسانَ منصلصالٍکالفخارِ خدا انسان را از گل کوزه گری آفرید. - قرآن کریم، سوره الرحمن، آیه 14، - 531سفال یکی از محصولات خلاقه و ماندگار انسان است که از دوره های نوسنگی و ماقبل تاریخ در جوامع انسانی حضور دارد. هیچ یک از مصنوعات و ساخته های فکر و اندیشه انسان از نظر ارزانی و فراوانی مواد اولیه در طبیعت به پای سفال نمی رسد و ماندگار نیست. پیدایش سفال و سفالگر به عصر کشاورزی برمی گردد، به زمانی که انسان شکارچی و غارنشین کم کم به رام کردن حیوان پرداخت و با کشف پدیده کشاورزی و تهیه غذا و تولید آن از خاک به یکجانشینی روی آورد و در کنار زمین های کشاورزی خود ساکن شد.
تا قبل از این، انسان بیشتر منبع غذایش را گوشت حیوانات تشکیل می داد و به این خاطر با کوچ حیوانات او نیز کوچ می کرد اما با یکجانشینی و تولید نباتات، به فکر ذخیره کردن مواد غذایی افتاد . درابتدا سبدهایی از ساقه گیاهان و شاخه درختان ساخت، بعدها به کشف سفال نائل آمد و اشیائ سفالی که از ماندگارترینمواد هستند را برای حفظ و ذخیره محصولات کشاورزی بهره گرفت.با توجه به حضور بیشتر زن در خانه و وظیفه نگهداری از مواد غذایی و امرآشپزی، امر ساخت مظروف های سفالی را به آن ها نسبت می دهند. زنان محصولات کشاورزی برداشت شده توسط مردان را در ظرف های سفالی در خانه انبار کرده و درمواقع لزوم استفاده می کردند.
با توجه به باورها و اعتقادات موجود در جوامع ابتدایی عصر کنونی که بازمانده ای از اعصارگذشته است و نیز اشتغال زنان اقوام مختلف در زمینه ساخت سفالینه های ابتدایی، می توان با یقین بیشتری ازعان کرد کهنقش زنان در امر پیدایش سفالگری بیشتر از مردان بوده است.در این مقاله نخست به پیدایش سفال و عصر نوسنگی - ده تا هشت هزار سال پیش - پرداخته و سپس نقش زنان در این عصرو رابطه آن ها با سفال را توضیح می دهیم. در آخر به معرفی زنان سفالگر امروزی که این هنر را به شیوه نیاکانشان هنوز زنده نگه داشته اند می پردازیم و مشخصات این دو نسل را با هم مقایسه می کنیم.
پیدایش سفال در عصر نوسنگی
" ساختن اشیائ گلی با دست به 30000 سال پیش برمی گردد واین از قدیمی ترین شیوه های شکل دهی به گل است. " - Peterson, 1998,29 - " سفال یکی از خلاقیت های ماندگار انسان است که از دوره نوسنگی و ماقبل تاریخ است.هیچ یک از مصنوعات ساخته فکر و اندیشه انسان از نظر ارزانی و فرآوانی مواد اولیه در طبیعت به پای سفال نمی رسند و ماندگار نیست. - کامبخش، 1379، - 9انسان در آغاز در غارها و با شکار حیوانات زندگی می کرد و زندگیش ارتباط مستقیمی با زندگی حیوانات و عوامل دیگرطبیعی بود و مدام برای تامین غذا با حیوانات در کوچ و شکار بود . با کشف کشاورزی و یکجانشینی ، خود به امر تولید غذا و ذخیره غذا پرداخت . برای ذخیره غذا به مظروفی نیاز داشت تا در زمان وفور ، محصول را در آن انبار و موقع نیاز از آن
استفاده کند و شاید این نیاز باعث اخراع سفال شد البته "کشاورزان برای این امر در ابتدا ظروف را از تنیدن و بافتن شاخه درختان و ساقه گیاهان به هم سبد ساختند اما به علت وجود سوراخ و ماندگار کم به فکر اشیای مقاوم تر افتادند. آن ها سوراخ های با گل پوشاندند اما بعد از مدتی گل خشک شده و فرو می افتاد، سپس سبدهای اندود شده با گل را در مجاورت حرارت قرار دادند و به ماده مقاومتری رسیدند" - قائینی، 1383،" - 36 بسیاری از کوزه ها و سفالینه های روزگاران نوسنگی و مس ، نی ها یا ترکه هایی در خود دارند که احتمالاً نشانه آن است که سفالگری از فن سبدبافی پدید آمده است". - جی گلاک 1356، - 41 مردمان کهن به تدریج سبد و نی ها را در شیوه سفالگری خویش حذف کردند و با خود گل، اشیای سفالی را ساختند.
" در آن زمان ساخت سفال به شیوه دستی و با مواد و ابزارآلات ساده و نیز پخت در کوره های روباز و ابتدایی شکلمی گرفت و بهترین نوع آن سفالی بود که مقاوم و محکم باشد تا بتواند حبوبات را در مقابل آفات و نفوذ رطوبت حفظ کند و نیز قابل حمل باشد" - . - vincentrlli,2003,11"در دوره نوسنگی در ایران، روستاهای سراب، تپه سنگ چخماق شاهرود، تپه سیلک، قلعه رستم بختیاری و زاغه دشتقزوین و چشمه علی ری به تولید سفال پرداختند. سفال های اولیه این میادین بدون نقش، خشن و به رنگ خاکستری و قرمزسوخته و آمیخته با کاه و مواد آلی بوده و در اجاق خانه نیم پخت شده اند. پس از این تجربه های نخستین پخت و پز سفال خانگی ، سفالگران به تدریج اجاق پخت سفال را در بیرون از خانه و در فضای باز احداث کردند.
اساس این اندیشه هدف دست یابی به تولید انبوه سفال بوده است." - کامبخش، 1379، " - 11 پخت سفال در کوره های بسیار ابتدایی صورت می گرفت به این شیوه که اشیاه ساخته شده بعد از خشک شدن دور هم جمع می کردند و با انواع مواد سوختنی چون چوب و تپاله - فضولات حیوانی - پوشانده و آتش می زدند. دمای کوره به تدریج افزایش پیدا می کرد اما به ندرت دمای این نوع
کوره ها به 700 درجه سانتی گراد می رسیدند" - رادز،1369، - 10 به مرور زمان شیوه های سفالگری ، کوره های پخت پیشرفت می کرد و سفالگران محصولات جدیدی را عرضه می کردند." محققین باستان شناس و انسان شناس مدل هایی را برای نشان دادن توسعه و پیشرفت سفالگری پیشنهاد کرده اند. پایه و اساس این مدل ها بر مرحله های مختلفی است که بستهبه طول زمان ساخت به پاره وقت و تمام وقت تقسیم می شوند.
نخستین مرحله سفال خانگی است که لوازم و ظروف مایحتاج خانه به صورت مقطعی و فصلی ساخته می شدند که مربوط به اوایل یکجانشینی است، اما با رواج دادو ستد کهتجارت رونق گرفت، سفالگری به مرحله تمام وقت پا نهاد و کارگاه های ویژه ای برای تولید بیشتر اختصاص داده شد.". - vincentrlli,2003,12 - مبحث مورد نظر ما در مورد سفالگری در مرحله نخست و پیدایش آن است . کشف سفال باعث دگرگونی های زیادی درشیوه زندگی انسان شد، برای نمونه در شیوه تغذیه مردمان آن دوره تغییراتی داد. منابع غذایی آن ها بیشتر گوشت حیوانات بود که به موجب آن بچه های تا هنگامی که دندان هایشان توان بریدن گوشت را نداشت، باید از شیر مادران تغذیه می کردند و افراد مسن نیز به دلیل نداشتن دندان های سالم کمتر عمر می کردند. اما "ظروف سفالی می توانستند برای جوشاندن ریشه گیاهان ، سبزیجات، حبوبات و گوشت استفاده شوند .
پختن در این نوع ظروف به آرامی صورت می گرفت و قابلیت آن را داشت که غذاها به شیوه بخارپز و سوپ مانند - آبکی - پخت شوند و در نتیجه می توانستند نوزادان را زودتر از شیر بگیرند و افراد مسن نیز بیشتر عمر کنند و تجربه هایشان را به سایر افراد جامعه بدهند." - همان، . - 12سفالگری در این دوره بیشتر به منظور ساخت اشیائ کاربردی بوده و تزئینات کمی داشته اند و به مرور زمان تزئینات، کوره ها، ارتقای گل بدنه و شیوه های ساخت تکامل پیدا کرده است. "برای جلوگیری از ترک خوردگی، خرد شدن و شکستن ظروف و برای گرفتن چربی خاک، می بایست خمیر رس تقویت می شد. به این منظور از گیاهان خشک استفاده می کردند. برای مثال در سفال های کهن به علف های خرد شده بویژه کاه که در محل شکستگی ها به خوبی دیده می شود برخورد می کنیم. پیداست که این اجسام اضافی در هنگام ساخت ، برای جلوگیری از ترکیدن ظروف به کار رفته اند - مانند سفال های پیش از تاریخ سیلک، ری، شوش و لرستان - . برای یکنواخت شدن رنگ ظروف ، لایه ای نازک از خمیر گل رس که گلابهنامیده می شود، به سطح ظروف می مالیدند این نوع تزیین را می توان در ظروف سگزآباد مشاهده کرد." - رفیعی، 1377، - 19
نقش زنان در جوامع نوسنگی و پیدایش سفال
حال که با کشف و پیدایش سفال و سفالگری آشنا شدیم، سوالی مطرح می شود و آن اینکه آیا مردان شکارچی این هنر راپدید آورده اند و یا این امر توسط زنان خانه دار انجام شده که وظیفه اشان نگهداری از فرزندان و افراد سالمند بوده است؟" بسیاری از محققین علم تاریخ و جامعه شناس چون گودون چایلد، هرتسفلد، نیومان و .. براین باورند که سفالگری ازهنرهای زنانه بوده و زنان از پیکره حمل کننده خود برای ساختن ظروف الهام گرفته اند. - لاهیچی و کار، 1371، " - 233هرچند با قاطعیت نمی توان گفت که سفالگری به وسیله زنان ابداع شده، ولی از آنجا که به نظر می رسد نظام جوامع اولیهکه سفال برای نخستین بار در آن ها به وجود آمد، مادرسالار بوده است، در این جوامع منزلت اجتماعی و اهمیت زن بیشتر از مرد بوده و زنان افزون برکار خانه داری به نگهبانی آتش و ساختن ظروف سفالین نیز می پرداختند". - رفیعی، 1377، - 31 "
درنگرش سنتی، خاک سفالگری با ارزش و مقدس است. هزاران سال پیش بومیان آمریکا خاک را عنصری از مادر- زمین می دانستند". - - Paterson,1997,42 آنها " ظرف ساختن را به مانند تولد و زادن دوباره می دانستند. ظرف استعاره ای ازرحم زن و بچه دار شدن است و سازندگان با عشق و علاقه آن ها را به وجود می آوردند". - - vincentrlli,2003,10به مرور زمان و پیشرفت در سفالگری، زنان جدا از جنبه کاربردی به فکر تزیین و نقش کردن روی برخی سفالینه ها پرداختند و به شیوه های اضافه کردن گل یا خراش و یا نقاشی، آن ها را تزیین نمودند. "به طور طبیعی می توان دریافت که کنده
