بخشی از مقاله
چکیده
زندانسروده یا حبسیه از شاخه هاي ادب غنایی است. برخی از شاعرانی که مرارت حبس را چشیدهاند، در میان موضوعات شعر خود، قسمتی را نیز به زنداننامه اختصاص دادهاند. این موضوع در ادبیات قدیم و جدید فارسی و عربی به نحو مطلوبی منعکس شده است. مقاله پیش رو زندانسرودههاي ملکالشعرا بهار و احمد صافی نجفی را بررسی می-کند. هر دو شاعر، به ویژه بهار، سیاستمدار و شاعراند، که تمام شعرشان را وقف وطن، آزادي، کرامت و هویت خود کردند. آنها در برابر ستم و بیعدالتی غاصبان ایستادگی نمودند و هرگز به ذلت و بردگی تن در ندادند. در این پژوهش موضوعات مختلف زندانس روده این دو شاعر از قبیل: علت به بند کشیده شدن، توصیف بند زندان، توصیف زندانبان، صبر در تحمل بند و استعطاف یا پوزشنامه به شیوه توصیفی- تحلیلی تبیین شده است.
واژگان کلیدي: شعر، زندانسروده، زندان، ملکالشعرا بهار، احمد صافی نجفی
مقدمه و طرح مسأله
از زمان ی که شعرا طعم مرارت زندان را چشیدند، درباره زندان به سرودن شعر پرداختند این نوع از اشعار نام زندان» سروده یا حبسیه« به خود گرفت. » حبسیه یا زندان نامه از اقسام شعرغنایی است که بیشتر اجزایش را شکایت و حسب حال تشکیل میدهد. چون حبسیه از نوع اشعاري پاك و بی آلایش، اما سرکوفته و زخم خورده مایه میگیرد. لحظه هاي تلخ و اندوه بار و صحنه هاي دل خراش زندگی شاعري درمانده در سکوت مرگ زاي زندان است که به صورت کلمات و عبارتی موزون و وقتی نثرپاره هایی عاري از وزن هاي شناخته شده ي کنونی، تصویر و ترسیم میشود، اما به شیوه اي ساده و بی پیرایه چه، طغیان و غلیان خشم و اندوه، مجال هر گونه سخن آرایی و ظاهر سازي را از گوینده میگیرد. از این رو سبک بیان زندان نامه هاعموماً روانروشن، و دور از هر گونه تصنّع و تکلّف است« - ظفري، ولی االله، 23 :1388 - 24 –
زندان و موضوعات مربوط به آن از مهم ترین و اصلی ترین بخش هاي حبسیات به شمارمی رود؛ شعرا نیز از جنبه هاي مختلف بدان پرداخته اند: گاهی از علت حبس سخن گفتهاند و گاهی زندان را به عنوان یک مکان توصیف نموده و وقتی دیگر به شرح دیدگاه خود نسبت به زندان پرداختهاند.برخی از شعرا نیز از تنگی زندان، بدرفتاري زندانبان، سختی و فشار کند و زنجیر، از درد و رنج ناشی از شکنجه، ژنده بودن جامه، نداشتن گستردنی - تاریکی، آلودگی، بدي غذا، بی زمانی و یکسان بودن شب و روز و سال و ماه، سردي و گرمیو غیره - زندان و پیري و ناتوانی، شب کوري و دیگر بیماري ها، سرخی اشک، مصادرهي اموال، بیچیزي، ستیزه و ناسازگاري بخت و روزگار و چرخ، سفله پروري زمانه، بی قدري دانش و ارباب فضل و دردناك تر از همه، تنهایی و بی وفایی دوستان و کسان، لب به شکایت میگشاید و معمولاً این شکایت ها با توصیفی از همان مسایل همراه است. - همان: - 19
مقاله پیش رو به بررسی موردي بهار و صافی می پردازد. هر دو شاعر بزرگ معاصر بودهاند و هر دو مرارت حبس را به خاطر اندیشه هاي سیاسی خود چشیده اند. همزمانی و حتی همزبانی، داشتن روح سرکش و نگاهی منتقدانه به مسائل کشور خود از جمله مشترکات دیگر این دو شاعر است. صافی هر چند که به خاطر اقامت چند ساله در ایران با بهار ملاقات و جلسات مشترك زیادي داشته است، اما این مقاله در صدد بررسی تأثیر و ثأثر بین آن دو در موضوعات شعر نیست، بلکه فقط به بررسی مقایسه اي زندان سروده هاي این دو شاعر و تبیین موضوعات آن به شیوه توصیفی تحلیلی میپردازد.
پیشینه تحقیق
درباره حبسیه سرایی و تاریخچه آن در زبان فارسی و عربی آثار مختلفی به رشته تحریر در آمده است که برخی از آنها از مراجع اصلی این پژوهش بودهاند:-1 حبسیه سرایی در ادب عربی از آغاز تا عصر حاضر اثر مرضیه آباد - -2 . - 1380 حبسیه در ادب فارسی اثر ولی االله ظفري، -3 . - 1388 - شعر السجون فی الادب العربی الحدیث و المعاصر اثر سالم المعوش - . - 2003 اما در قالب بررسی هاي موردي نیز در ادبیات فارسی و عربی پژوهش هایی صورت گرفته که ذکر آنها در این مقال نمی گنجد. تا آنجا که بررسی ها نشان می دهد، حبسیات شاعران معاصر فارسی و عربی که موضوع این مقاله است به صورت مقایسهاي بررسی نشده است.
زندگینامه ملکالشعراي بهار
وي در سال 1304 قمري در شهر مشهد پا به عرصه وجود گذاشت. بهار علاوه بر پدر از محضر ادیب نیشابوري نیز بهره ها برد و به تکمیل معلومات خود در دو قلمرو عربی و فارسی توفیق یافت. در همان سالهاي نوجوانی، که هنوز سایه پدر بر سر او بود، به محافل آزادي خواهی خراسان راه یافت و از نزدیک با سیاست و مسائل روز مأنوس گشت و اندیشهها و اشعار آزادي خواهانه خود را از طریق روزنامههاي محلی خراسان انتشار داد. - یا حقی، - 163 : 1388 بهار در سال 1328 هجري قمري روزنامه نوبهار را در مشهد منتشر ساخت. یک سال بعد روزنامه نوبهار به توصیهسفارت روس تعطیل شد و روزنامه بهار به جاي آن انتشار پیدا کرد.
در سال 1330 روزنامه بهار نیز توقیف شد و ملک الشعرا به تهران تبعید گردید. پس از چندي به مشهد بازگشت و بار دیگر نوبهار را منتشر ساخت. با آغاز جنگجهانی اول مجدداً نوبهار به محاق تعطیل افتاد اما ملک الشعرا از ولایت درگز، سرخس و کلات به نمایندگی مجلس شوراي ملی انتخاب شد. - حاج سید جوادي، . - 361 :1382در سال 1334 هجري قمري جمعیت ادبی »دانشکده« را تأسیس کرد. دو سال بعد مجله دانشکده را به عنوان ارگان این جمعیت منتشر ساخت. در کودتاي 1339 توسط سید ضیاء الدین و رضاخان زندانی شد ولی پس از سه ماه آزاد گردید - همان: . - 361 همین مدت اندك زندان کافی بود تا شاعر با ذهن وقاد خویش بتواند به توصیف زندان بپردازد.
زندگینامه احمد صافی نجفی
وي در سال 1896 در نجف متولد شد. هنوز احمد یازده ساله نشده بود که پدرش درگذشت و برادر بزرگش محمدرضا عهده دار سرپرستی وي شد - بصري، :1994 ج171، - 1 زندگی شاعر با سادگی و بیریایی توام بود با وجود این، وضعیت جسمانی نامناسب اش باعث کوچ مداوم وي از جایی به جاي دیگر می شد. جسمش لاغر و چشمش کم سو و ضعیف بود و همواره از بیماري رنج می برد، به همین خاطر است که شاعر جام خشم غضب را که پر از قافیههاي شعر بود بر درد و بیماري اش می ریزد و از آنها انتقام می گیرد - الریحانی، - 262 : 1988 در سال 1920 میلادي، در پی شکست انقلاب ضد استعماري عراق بر علیه انگلیس، صافی نیز به عنوان یک انقلابی به مرگ محکوم گشت اما فرار کرده و به ایران گریخت.صافی در ایران به مطالعه زبان فارسی پرداخت و به عنوان معلم عربی در مدارس متوسطه مشغول به کار شد بعد از دو سال، تدریس را رها کرد و به ترجمه و روزنامه نگاري در روزنامههاي تهران مثل »شفق سرخ « و غیره پرداخت.
در این مدت مثنوي، رباعیات خیام و دیوان هاي حافظ و منوچهري و سعدي و شعر معاصر ایران را مطالعه کرد و با شاعرانی چون ملک الشعراي بهار، حیدر علی کمالی، جمال الممالک، عارف قزوی نی و میرزاده عشقی آشنایی پیدا کرد. در این زمان وي به عنوان عضو انجمن ادبی انتخاب شد و به ترجمه رباعیات خیام پرداخت - بصري،:1994 ج1، - 173 صافی نه از آن جهت که شاعر سیاست است بلکه از بسیاري جهات مورد توجه بوده است. افقهاي وسیع شعري، تفکرعمیق و مضامین قوي ا شعار وي باعث شد که نه تنها به عنوان ادیب بلکه به عنوان متفکر هم به او بنگرند و به مقایسه وي با ابو العلا معري بپردازند و هر دو شاعر را متأثر از اوضاع جامعه خویش بدانند - الحاج مخلف، بیتا: . - 14صافی طعم زندان را بخاطر طرفداري از انقلاب، در سال 1941 چشید و در این زمان دیوان »حصاد السجن« را به نظم کشید - الخیاط و دیگران، . - 44 :1385
موضوعات زندان سروده هاي بهار و نجفی علت به بند کشیده شدن
تاریخ گواه صادق مردان و زنانی است که نه به کیفر گناهان، بلکه به کینه ستمگران و بدخواهان و چنگال تعصب کژاندیشان و جاهلان و عواملی دیگر، روانه زندان ها شدند. دراین میان، سیاست بزرگ ترین نقش را بازي میکند؛ دین و مخالفت با آداب و رسوم به ترتیب پس از سیاست، مهم ترین عوامل در سوق دادن ادیبان و شاعران به ظلمت زندان هاست. - آباد، - 42 :1380
