بخشی از مقاله
چکیده :
ادبیات و هنر هر ملتی آینهی تمام نمای اعتقادات دینی و فرهنگی و مذهبی آن ملت محسوب میشود و جایگاه فرهنگی ایثار و شهادت در ادبیات و هنر جوامعی که مبتنی بر مکاتب معنوی پایهریزی گردیدهاند از جایگاه اساسی و خاصی برخوردار میباشند. تردیدی نیست که بن مایهی فرهنگ و ادب کشور ما نیز متأثر از تاریخ مذهبی مسلمانان به ویژه حماسه سرخ عاشوراست که در این حماسه شهادت، جوهرهی ارزشمند خود را یافته جلوههای آن را به خوبی میتوان در تاریخ ادبیات و هنر این سرزمین نظارهگر بود. در این راستا وقوع انقلاب اسلامی و به ویژه دوران هشت سال دفاع مقدس افقهای روشن و تازهای با تأسی از فرهنگ عاشورا در اقلیم ادب و هنر این مرز و بوم گشود و بستر مناسبی برای شکوه بیشتر ادبیات و هنر که از اندیشهی والای هنرمندان و شاعران این سرزمین تبلور یافته بود، گردید. این مقاله با هدف تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت بر ادبیات و هنر تدوین گردیده و تأثیر آن را بر شعر، داستان، نقاشی، نمایش و فیلم و... مورد بررسی قرار داده است و نهایتاً به این نتیجهگیری رسیده که زبان هنر و ادبیات چون زیبا و دلنشین و گیراست میتواند کولهبار سنگین رسالت آرمانخواهی را به دوش کشیده و از ارزشها و اهداف والای جامعهی خود دفاع نماید و با سرافرازی و استقلال و تسلیم نشدن در مقابل دشمن، عزت سیاسی و اجتماعی جامعه را تضمین نماید.
مقدمه :
بیگمان، هنر و ادبیات یکی از واقعیتهای مسلم هر تمدن و فرهنگی است و نیز تردیدی نیست که جنگ از پدیدههای نامطبوع حیات بشری است. جنگ هم ویرانگر است و هم سازنده، بویژه آنجایی که پای دفاع از حقوق حقه ملت و دفاع از ارزشهای والای انسانی به میان میآید و همین امر باعث می-گردد که هر انسان آزادهای دفاع و مبارزه را در عرصههای مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی، نظامی، سیاسی و ادبی برخود لازم داشته و در همین راستا رسالت انسان اهل هنر و قلم نیز در عرصه معرفی ارزشها نمود مییابد. و اگر این ارزشها مربوط به جامعه دینی باشد، هنر به دین میرسد و هنر دینی شکل میگیرد؛ و هنر بدین معنا، آرمان یک گروه و اجتماعی مذهبی است و که در متن اعضای جامعه حضور دارد و این نوع هنر، عالیترین هنر است و هنرمند این اجتماع روح خود را لحظه به لحظه در جهادی مقدس در ستیزه با خویشتن و جهان، از کدورت تیرگیها میشوید و با همتی والا همرنگ و همسو و هم سلیقه با آن امر مقدس قرار میگیرد، آن گونه که تمام اعمال و رفتارش از خدا سرچشمه میگیرد و با اشارت به خدا، از خدا حکایت میکند. در نگاه منصفانه به جهان تنها یک اجتماع و گروه که دغدغهی چنین هنری را داشته باشد به تاریخ بشری معرفی میکند و آن خانواده بزرگ تشیع است که از زمان خلق حماسه عاشورا در قالب شعر- این گویاترین زبان در طرح و انتقال فرهنگ عاشورا و رساترین صدا در معرفی حماسه ستمستیز و ایمان ساز کربلا در طی قرنها ما را با چند و چون این حماسه بزرگ آشنا ساخته است. و حماسه عاشورا یک رویداد تاریخی است که امروز پس از قرنها شور و شکوه، شرارهای هماره در قلب و ذهن انسانها میآفریند که هرگز سردی و خاموش نمیپذیرد.إنﱠ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِکه:»وبِالْمُؤْمِنِینَحَرَارَفِیهٌقُلُ لَنْ تَبْرُدُأَبَداً «×جامع احادیث شیعه ج 12 صفحه 556 از شهادت امام حسین - ع - ، آشتی در قلب مؤمنان افروخته شد که هرگز سردی و خاموشی نمیپذیرد.
کربلا زنده، زاینده و فزاینده است، کوثری است که میجوشد و هر عصر و نسلی به نسبت توان و تکاپو و ظرفیت خویش از آن بهره میگیرد. کربلا به روحها، طراوت، زیبایی ، سرزندگی و شیوهی خوب زیستن میآموزد که حسین - ع - یعنی خوب یعنی زیبا. و این آشنایی ذهن تشیع از طریق هنر دینی با فرهنگ عاشورا پس از قرنها به انقلاب اسلامی ایران گره خورده و خود را در لحظه لحظه جبهههای نبرد حق علیه باطل به ظهور میرساند و پیام آن روزهای سرشار از حماسه و شهادت و عشق و ایثار را اسوهوار برای انسانهای آزاده حفظ میکند. و این گونه هنر دفاع مقدس شکل میپذیرد.و امام عزیز این وظیفه هنرمندان را بدین شکل به آنها یادآوری مینماید:
»این جانب به نویسندگان و گویندگان و تحلیلگران و هنرمندان و نقاشان و هم و همه پیشنهاد میکنم تا همیشه و به خصوص در این هفته - دفاع مقدس - آنچه در توان دارند در طبق اخلاص گذاشته و تقدیم این سلحشوران عظمت آفرین و ملت ایران و اسلام بزرگ نمایند. ] این پیشنهاد [ برای آن است که به گوشهای از وظیفه اسلامی، انسانی، ملی، میهنی هر چند کوچک خود عمل نمایند. - صحیفه نور، ج 18، صفحه 123 و - 122 و همچنین مقام معظم رهبری در این زمینه خطاب به هنرمندان میفرماید: »چه کسی میتواند این شکوه را به ما نشان دهد؟ این شکوه و عظمت وجود دارد، کسی باید آن را به ما نشان دهد، او کیست؟ او شما هستید ... هنر این توان را دارد و از عهده این کار برمیآید.«× - هنر از دیدگاه سیدعلی خامنهای، صفحه - 20 انقلاب اسلامی ایران که درون مایه آن متأثر از فرهنگ عاشورا بود و خون شهیدان انقلاب در زلال کربلا ریشه دوانیده بود این شباهت و همسانیاین همه ایثارها، شجاعتها و صبوریها و شهادتها را رقم زد و صحنههایی آفرید که در آنها؛ شور، شعور، شوکت و شکوه عاشورایی را میتوان یافت. در این میان انسانهای اندیشمند، متفکر و ظریف و پراحساس جامعه یعنی هنرمندان متعهد با تأثیرپذیری از حماسه عاشورا عطر جاودانگی رااحساس نموده و روح خود را لحظه به لحظه در جاری مقدس و زلال عاشوراست که صحنههای بیدلیل ایثار و شهادت را در آینهی رشادتهای رزمندگان اسلام در هشت سال دفاع مقدس به تصویر کشیدهاند و ادبیات ما امروز کربلا را به عنوان سرخترین کلمه در قاموس عشق معنی میکند و ارتباط زیبا و معنادار در میان حماسه سرخ امام حسین - ع - و حماسه هشت سال دفاع مقدس مییابد و از خون پاک و مقدس شهیدان این حماسه، مرکبی از عشق میسازد و بهترین کلمات و ارزندهترین واژگان و ترانهها و غزلها را در توصیف حماسهی تاریخی کربلا مینگارد و آن خط سرخ را تا ابد سبز و جاویدان نگه می-دارد.
و امام خمینی - ره - دربارهی این پیوند در سالهای دفاع مقدس فرمودهاند:
»امروز، روز عاشورای حسینی است، امروز ایران کربلاست. حسینیان آماده باشید. «
-1 هنر چیست و هنرمند دینی کیست؟
هنر، رساندن مخاطب به »حق الیقین« حقیقت است و نوعی از بیان است که ذهن مخاطب را از گزارشها و اطلاعات انباشته نمیکند، بلکه با تلاش جان فرسا، با حذف ماهرانه واسطهها، مخاطب را در دل آتش معنا میاندازد و او را به طور مستقیم در حضور معنا مینشاند و به این ترتیب در اثر هنری، ما از مکان و زمان درمیگذریم در فضایی گسسته از همه وابستگیها، در صراطی مستقیم به سوی عروس معنا پیش میرویم و در طور واقعه حضور مییابیم و خود ما هستیم که بیواسطه، در لابهلای شاخههای سبز اثر هنری، تماشاگر آتش معنا میشویم.
مقام معظم رهبری با تعریف هنر آن را یک شیوه بیان میداند، با شیوهای که از تبیین دیگر، رساتر، دقیقتر، نافذتر و ماندگارتر است. از همین رو توصیه میکند:»بارها گفتهام که هر پیامی، هر دعوتی، هر انقلابی، هر تمدنی و هر فرهنگی تا در قالب هنر ریخته نشود، شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود و فرقی هم بین پیام حق و باطل نیست.«× - هنر از دیدگاه سیدعلی خامنهای صفحه - 9 در واقع اثر هنری با برخاستن از روح و قلب هنرمند به عنوان یک انسان روح و قلب مخاطب را نشانه میگیرد و از محیط شخصی هنرمند فراتر رفته و در دایرهای قرار میگیرد که از آن مخاطبش است. به عبارت دیگر، متعلق به نوع بشر است، محدودهای که از آنِ همه انسانها است.
بنابراین هنرمند در مقام آفرینش هنری، و کسی است که از قسمت خود آگاه و سطحی ذهن خود میگذرد و به سوی اعماق و ژرفای روح خود پیش میرود. در آن اعماق فقط نفخهی الهی میوزد و اگر هنرمند بتواند از پردهها و زنگارها و غبارهایی که عادتها و سنن و تاریخ و جغرافیا و جامعه و تربیت و... بر فطرت انسانی میگفتند بگذرد با رسیدن به فطرت انسانی خود و یافتن آن نفخهی الهی، گام در دنیای لایتناهی میگذارد، دنیایی که به روح غیب مربوط میشود و اساساً دنیای انسانی که به وسیله خدا طراحی شده است، رو به آن سوی گسترده و پرشکوه دارد.از این رو، هنر، عطر جاودانگی را حس میکند، به معنا نزدیک میشود و با دین درمیآمیزد. و این درست همان است که بر قلم شهید سیدمرتضی آوینی رفته است: »کار هنرمند تنزل بخشیدن به حقایق متعالی وجود است و یا به تعبیری دیگر، کار هنرمند تمثیل بخشیدن به حقایق قدسی است...
هنرمند، رازدار خزاین غیب است و زبان او زبان تمثیل و تمثل است، پس باید رمز و راز ظهور حقایق متعالی و کیفیت حضور و ظهور امر قدسی را در جهان بشناسد. او باید با بصیرت قلبی، راز تمثل حقایق ملکوتی را بیابد.«
- ×مجموعه مقالات سینمایی آینه جادو، سیدمرتضی آوینی، ج1 مقاله »تأملاتی در ماهیت سینما« صفحه - 239 - 238
-2نمود ایثار و شهادت در ادبیات و هنر
-1-2شعر
برای فهمیدن شهادت، باید اول مکتبی را که شهادت در آن مکتب معنی میدهد، و در این عقیده خاص شهادت ارزش مییابد روشن بشود و آن عبارت است از مکتبی که »حسین - ع - « یکی از مظاهر این مکتب است و جریان تاریخی و نبرد تاریخی در سرگذشت انسان که حسین - ع - « پرچمدار این نبرد است و کربلای او یک صحنه از صحنههای نبرد پیوسته واحدی است که در جبهههای مختلف و نسلها و عصرهای مختلف در طول تاریخ از آغاز تا حال و آینده جاری است. - ×شهادت، صفحه . - 3شهید یعنی حاضر!1 کسانی که مرگ سرخ را بدست خویش به عنوان نشان دادن عشق خویش به حقیقتی که دارد میمیرد و به عنوان تنها سلاح برای جهاد در راه ارزشها انتخاب میکنند، شهیدند، حی و حاضر و شاهد و ناظر، نه تنها در پیشگاه خدا، که در پیشگاه خلق نیز و در هر عصری و قرنی و هر زمان و زمینی. - و شهدا هنرمندان بزرگی هستند که تابلو روح بزرگ و مقدس خود را به بلندای تاریخ به تصویر میشکند. وقتی روح بزرگ شد جسم و تن چارهای ندارد جز آنکه به دنبال روح بیاید و اسوهی2 آفرینش این تابلو زیبا کسی نیست جز حسین - ع - که »هنر خوب مردن« را در مکتب حیات خوب آموخته بود.
