بخشی از مقاله
چکیده
آیهي هفتم سورهي آل عمران، ذهنیت و پیشداوريهاي مخاطب را به عنوان شرط حصول فهم پذیرفته و از این رو مفسرین قرآن را در دو دسته ي عمده قرار میدهد؛ یکی آنان که در دلهاشان زیغ و کجی وجود دارد و دیگري کسانی که بر مرکب دانش مینشینند. دستهي نخست متشابهات قرآن را دستآویز تفاسیر خویش قرار میدهند و دستهي دوم متشابهات را با توجه به محکمات قرآنی تفسیر کرده و همهي آیات را باهم در نظر میگیرند.
شیوهي دستهي دوم را می توان با نظریه ي ساختارگرایان در تفسیر متن تطبیق داد. مقالهي حاضر در اثبات این مدعی از سویی به بررسی نظریه ي قرآنی دربارهي تفسیر متن می پردازد و از سوي دیگر آراء ساختارگرایان را بیان و تحلیل میکند. به عبارت دیگر اولاً می توان از آیه ي هفتم آل عمران، نظریهاي براي تفسیر و کشف مقصود متن استخراج کرد. مبتی براین نظریه نمی توان یک آیه ي واحد را به تنهایی محکم دانست، بلکه محکم بودن آیه منوط به قرارگرفتن آن در منظومه ي معنایی دیگر آیات است و براین پایه محکمات از سویی معناي خود را آفتابی میکنند و از سوي دیگر، متشابهات را به محاق اجمال میبرند.
ثانیاً نظریهي تفسیري ساختارگرایان از ویژگیهایی برخوردار است که میتوان آن را منطبق با نظریهي فوقالذکر دانست. ساختارگرایان معتقدند ؛ مفسر باید به مطالعه ي ساختارِ همهي عناصر متن و آنچه کلیت متن را میسازد بپردازد. این اجزاء و عناصر حکم رمز و راهنماي ورود به معنایی عمیقتر و نهفته در پس کلمات را دارند، همچنانکه از آیه ي هفتم آل عمران نیز میتوان چنین نظریهاي را برداشت نمود.
مقدمه:
بحث از محکم و متشابه بحثی دامنهدار است که آثاري بنیادین در اصول فقه و تفسیر دارد. اصولیین از دیرباز در کتابهاي اصولی، فصلی را به موضوع "مجمل و مبین" اختصاص داده و در ضمن آن از محکمات و متشابهات قرآنی بحث میکنند. شیخ مرتضی انصاري اما این بحث را در ضمن مسألهي حجیت ظواهر مطرح کرده است تا به اشکالی که سید صدر بر حجیت خبر واحد میگیرد رسیدگی کند. پس از شیخ، اصولیین از وي تبعیت کردند و علاوه بر فصل مجمل و مبین، در ضمن بحث از حجیت ظواهر نیز متعرض مسألهي محکم و متشابه میشوند.
تعبیر "محکم و متشابه"، که به مسألهي تفسیر متن اشاره دارد، تعبیري قرآنی است که از آیهي هفتم سورهي آل عمران أخذ شده است و از این رو جدا از اصولیین، مفسرین در ذیل این آیه، آراء خود را در این زمینه مطرح کردهاند. برخی مفسرین، مانند شیخ ابوعلی طبرسی با توجه به نکتهاي نحوي بلاغی، زمینهي نگاهی متفاوت به مسأله را فراهم میکنند. این زمینهچینی که پیش از طبرسی نیز در تعابیر سید مرتضی و نیز در تفسیر طبري سابقه دارد در همان مرحله ي مقدماتی خویش باقی مانده و منتج به نظریهاي تفسیري نشده است.
این دسته از مفسرین، مفرد بودن تعبیر - اُم الکتاب - را نشانهي وجود ساختاري منسجم و واحد در قرآن میدانند که به موجب آن میتوان گفت: منظومهاي از آیات در کنار یکدیگر محکمات را تشکیل داده و کلیت متن را ترسیم میکنند. بر این پایه دیگر نمی توان یک آیه ي واحد را محکم یا ام الکتاب دانست بلکه مجموع آیات قرآن، کلیت و ساختاري دارند که مفسر باید به آن دست یافته و موارد مخالف و متشابه را با آن سازگار کرده و تاویل نماید. مقالهي حاضر با ضمیمه کردن این نکته ي نحوي بلاغی و نگاهی ساختارگرایانه در تفسیر متن، از مفهوم محکمات و متشابهات در آیهي هفتم سورهي آل عمران، نظریهاي ساختاري در تفسیر قرآن مجید ارائه میدهد.
ساختارگرایی در تفسیر متن
ساختارگرایی به معناي عام خود تاریخی به درازاي تاریخِ نگارش و تفسیر متن دارد و محصور در آراء فردینان سوسور و تابعین وي نیست. از جمله مفسرینی که به ساختار و کلیت متن توجه بسزایی داشته و نظریات قابل تاملی ارائه داده، سنت آگوستین 430 - 454م - است. آگوستین خود را با این پرسش اساسی روبرو میسازد که : »تأویل متن چیست؟« و این پاسخ را میدهد که : تاویل متن یک علم است و می توان قاعدههاي این علم را تدوین کرد. وي راه درست رمز گشایی کتاب مقدس رجوع به نفسِ کتاب مقدس میدانست و معتقد بود که باید به یاري پارهاي از متن راز پارهاي دیگر را کشف کرد. - ن. ك: بابک احمدي. ساختار و تاویل متن ص . - 502 از جمله مهمترین آراء سنت آگوستین در مورد تاویل کتاب مقدس عبارتند از:
1. تأویل تنها به فقرات مبهم کتاب مقدس اختصاص دارد؛ زیرا کتاب مقدس روشن و قابل فهم است و چون گاهی میان معانی وضعی و رمزي آن خلط می شود ابهام ایجاد میشود.
2. صرف تبعیت از قواعد و اصول براي درك کتاب مقدس کفایت نمیکند بلکه مفسر نیازمند نور الهی است؛ زیرا هنگامی که جمله اي را میشنویم به دنبال درك نفس کلمه و فرم خاص و زبان محسوس آن نیستیم بلکه در جستوجوي دانستنِ آن چیزي هستیم که گوش قادر به شنیدنش نیست و فراتر از زبان محسوس است.
3. مفسر باید به اندازهاي خود را با کتاب مأنوس سازد که بتواند فقرات مبهم کتاب مقدس را به کمک فقرات روشن به درستی دریابد.
