بخشی از مقاله
چکیده
موسیقی شناسی درادبیات فارسی یکی ازمطالعات بینارشته ایست که به بررسی تاثیرات موسیقایی وادبی بریکدیگرمی پردازد تا امکانات وظرفیت های دوحوزه فرهنگی برای گسترش وغنای یکدیگررا شناسایی کند . مثنوی وغزلیات مولوی به منزله دایره المعارفی ازاصطلاحات موسیقی وکاربردهای متنوع لغات و اصطلاحات عام وخاص موسیقی، حکایات موسیقایی وسازشناسی، یکی ازمهمترین منابع موسیقی شناسی درشعرفارسی و تعامل این دوحوزه بشمارمی رود . بررسی کاربردهای انواع سازها دراشعارمولوی ، بیانگرآنست که آنها علاوه برجایگاه ،اشکال ، صورومعانی مرسوم ومتداول دراشعارشاعران متقدم، صوروقابلیت های جدیدی برای بیان مبانی ومفاهیم عرفانی یافته اند. بسامد ومیزان انواع سازها شامل؛ سازهای بادی - نی - ، کوبه ای - دف وزنگ - و رشته ای - رباب - ومتعلقات آنها - مضراب - درمثنوی کمتر ودرغزلیات بیشتراست ودربیان مفاهیم و تعالیم عرفانی تفاوت هایی با یکدیگردارند. شاعرقابلیت های نمادین وتمثیلی سازها ومشخصه های اصطلاحی موسیقایی آنها را بخوبی می شناسد وازآنجایی که خود رباب نوازنیزبوده ، ظرفیت های معناپردازی انواع سازها را برای بیان موثرتر اندیشه عرفانی خود با استادی ومهارت یک شاعر- موسیقی دان بکارمی گیرد.
کلیدواژهها : مولوی،عرفان،موسیقی،ساز
1 -مقدمه
بررسی پیوند شعرپارسی و موسیقی در حوزه مطالعات درهم تنیده بینا رشته ای قرار دارد که به روش های مشابه و یا یکسان سازی و کاوش تاثیرات متقابل ، امکانات گسترده ای راشناسایی می کند که دوحوزه فرهنگی برای یکدیگر فراهم آورده اند. اغلب شاعران نامدار فارسی، پشتیبان واشاعه دهنده موسیقی بوده اند .موسیقی آوازی نیز به سبب وابستگی به شعر، موسیقیدانان وشاعران را همواره درمعرض یکدیگرقرارداده است .ازسوی دیگر، موسیقی نه تنها درنگهداشت اشعار برجسته موثربوده ، بلکه حیات بسیاری از شاعران گمنام را حفظ کرده واین تعامل وکوشش دوسویه ، به گسترش و غنای زبان پارسی وپیشرفت موسیقی کمک کرده است.
دراین مقاله مقصود از کاربردهای موسیقایی که سازشناسی یکی ازبخش های آنست ، پرداختن به مجموعه اصطلاحات موسیقی است نه حوزه های عروضی و وزنی .ازآنجاییکه به احتمال مولوی با موسیقی عملی نیزسروکارداشته و خود را رباب نوازمعرفی می کند ووجودی موسیقایی دارد ،گوشه ای از تاثیرات موسیقی در ذهن و زبان وی ، نسبتی است که او با جهان موسیقی وموسیقی دان ومخاطبان موسیقی برقرارمی کند. ازابزارو الات موسیقی گرفته تا امکانات زبانی شامل لغات و اصطلاحات عام و خاص موسیقی وهمچنین حضور موسیقی وتاثیرات متقابل آن درمحدوده زندگی خانقاهی وغیرآن که شرایط مناسبی برای عرضه موسیقایی اشعارمولوی فراهم آورده است.
مقاله حاضربرآنست که کیفیت و ظرفیت های موسیقایی را درمثنوی وغزلیات شمس با توجه به کاربردهای متنوع انواع سازها و اشکال و صدا ی آنها درتبیین مفاهیم عرفانی بررسی کند. به دیگرسخن ،دراینجا درنظرگرفته شده اند که درساختارآنها انواع سازها حضور ونقش بارزی دارند وازظرفیت های معنایی آنها شاعربرای بیان اندیشه عرفانی خود بهره گرفته است . البته قدرت و ابتکارات شاعروساختارموسیقایی شعراوچنان گسترده و بی نظیراست که مجال پرداختن به همه مختصات وحوزه های موسیقایی آن امکان پذیرنیست . دراین مقاله شاید بتوان نکات مهم یکی ازبخش های موسیقایی ، یعنی کیفیت بیان مبانی ومفاهیم عرفانی را درنسبت با انواع سازها وکاربرد های آنها درحوزه های معنایی ، بلاغی ونمادی برشمرد.
1-1پیشینه پژوهش
پیشینه مطالعات موسیقایی اشعارمولوی محدود است. مقاله "مولوی وموسیقی" به قلم محمود خوشنام هرچند عنوان موسیقایی دارد، بیشتر خوش آهنگی غزلیات شمس وعروض آنرا بحث کرده است ؛آنهم نه به تفصیل "مسعود فرزاد" درمقاله عروض مولوی .ازنخستین اشاراتی که به سازها درآثارمولوی شده ، معرفی نقش تمثیلی نی در شرح مثنوی فروزانفراست که به طورمفصل در" نی نامه " به بیان اندیشه عرفانی مولوی پرداخته است. در "لغت نامه دهخدا" و درسالهای اخیر "واژه نامه موسیقی ایران زمین" ازمهدی ستایشگروسایرفرهنگنامه های موسیقی، ذیل برخی ازسازها، برخی شواهد شعری ازمولوی ذکرشده است.
2=1 روش و اهداف
آنچه مقاله حاضردرنظردارد، مطالعه تطبیقی سازشناسی درمثنوی وغزلیات مولوی با توجه به کیفیت کاربرد وامکانات موسیقی درتبیین مفاهیم عرفانی مولوی است که برای نخستین بارهسته اصلی آن هفده سال پیش به وقت بررسی موسیقایی اشعارشاعران شاخص سبک خراسانی وعراقی شکل گرفت .دراین مطالعه وسیع پرداختن به اشعارمولوی درشناسایی وضعیت موسیقایی درسبک عراقی ضروری بود. اینک با توجه به آن بررسی و تفاوت های سبکی حوزه موسیقایی شاعران متقدم، جایگاه مولوی مشخص تروبرجسته ترمی نماید . برای این مقاله لازم آمد تا تمامی ابیات موسیقایی ازمثنوی وغزلیات شمس استخراج گردد وبا توجه به انواع آنها، برای نخستین بارطبقه بندی وتحلیل سازشناسی مثنوی وغزلیات به تفکیک انجام گیرد. طراحی این روش با توجه به نکات زبانشناسی و موسیقی شناسی انجام گرفت تا میزان کاربرد و نسبت موسیقایی را بسنجد .
برای سنجش میزان وکیفیت کاربرد انواع سازها ،نخست ابیات حاوی سازها به لحاظ انواع و کاربرد آنها به سازهای بادی، کوبه ای و زنگی ورشته ای همانگونه که درمطالعات سازشناسی بین المللی مرسوم است ، تقسیم شد و مجموعه معنایی مرتبط با سازها ومتعلقات آنها استخراج گردید . چنانکه درحدود پنجاه و یک هزار بیت اشعارمولوی با توجه به شیوه آمارتوصیفی، بسامد انواع سازها و مناسب ترین شواهد با ذکرکاربرد ومناسبت آنها ، انتخاب گردید. دراینجا انواع سازها درچهاربخش سازهای بادی ، کوبه ای ، رشته ای ومتعلقات سازها با ذکرمعانی عرفانی متناسب با آنها، مورد بحث قرارگرفته است که علاوه برحوزه ادبی درسایرحوزه های زبانشناسی و موسیقی شناسی اهمیت بسزایی دارد.
-2 بحث ویافته ها مناسبت های انواع سازها ومضامین عرفانی
سازهای ایرانی دست مایه خلق هنری ساختار ابیات موسیقایی ،بسیاری ازشاعران پارسی ، قبل و بعد ازمولوی بوده است وبرای بیان وآفرینش معانی و تصاویرمختلف درشعرپارسی، یکی ازامکانات عظیم فرهنگی بشمارمی رود. درشعرمولوی ، بیشترین
