بخشی از مقاله
چکیده
تفکر انتقادی به عنوان یکی از اقسام تفکر، در سنت اسلامی، جایگاه ویژهای را دارا میباشد و در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز در ذیل ساحت علمی، فناوری به آن اشاره گردیده است. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی و با بهره گیری از نظریات صاحب نظران حوزه تعلیم و تربیت و پیشینه تحقیقاتی در این حوزه، به تبیین ماهیت و ضرورت تفکر انتقادی و ارائه اهمّ ساز وکارهای افزایش توان تفکر انتقادی، با محوریت سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران میپردازد. پژوهش حاضر بر اساس روش کتابخانهای است که باتوجه به موضوع، از روش تحلیلی- توصیفی بهره جسته است. در این مقاله پس از تبیین مفاهیم و مبانی نظری پژوهش - مفهوم شناسی - و تبیین جایگاه تفکر انتقادی در دین مبین اسلام، به تبیین اصول پنجگانه تفکر انتقادی و ساز و کارهای پرورش آن با نگاهی پژوهشگرانه و به گونهای مدوّن و روشمند پرداخته است.
مقدمه
عقل، قابلیتی در نوع بشر است که خداوند متعال به انسان ارزانی داشته است و از وجوه امتیاز بشر محسوب گردیده تا آنجا که تفکر مهم ترین فعالیت آدمی معرفی میشود. تفکر انتقادی به عنوان یکی از اقسام تفکر، در سنت اسلامی ، جایگاه ویژهای داشته و در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز در ذیل ساحت علمی، فناوری به آن اشاره گردیده است. علاقه به توسعه توانایی های تفکر انتقادی در محافل آموزشی پدیده ای جدید نمیباشد و منشأ چنین علاقهای به آکادمی افلاطون و سقراط بازمیگردد.
پیشرفت انسان در زمینه های مختلف علمی،فرهنگی،هنری،اخلاقی و معنوی و ... در نتیجه تفکر اندیشمندانه و تیزبینانه حاصل میشود. به همین جهت موضوع اصلی آموزش و پرورش در دنیای کنونی،تربیت انسان هایی است که بتوانند درست فکر کنند و به طور فزایندهای مهارت های تفکر را برای تصمیم گیری و داوری مناسب و حل مسائل پیچیده کسب نمایند که به مجموعهی این مهارتها، عنوان مهارت های تفکر انتقادی اطلاق می گردد.
طرح مسأله و پرسش های پژوهش
با توجه به این نکته اساسی که تفکر به ویژه تفکر انتقادی، خود به خود رشد نمی یابد و باید به صورت نظری و عملی تدریس شود؛ حال با توجه به چشم انداز ساحت علمی و فناوری در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، طرح مسأله در خصوص سازوکارها و اصول اساسی پرورش این مهارت ضرورت می یابد. اهمّ این پرسش ها در این پژوهش عبارتند از :
-1مفهوم اصلی و ماهیت تفکر انتقادی چیست؟
-2جایگاه تفکر انتقادی در مبانی اساسی تربیت - مورد توجه در سند تحول بنیادین - چگونه میباشد؟
-3مبانی و اصول بنیادین مهارت های تفکر انتقادی چیست؟
-4 عناصر کلیدی نظام آموزش و پرورش، باید چه ساز وکارهایی را جهت افزایش توان تفکر انتقادی در متربیان مدّ نظر قرار دهند؟
اهمیت و ضرورت
تفکر انتقادی برگرفته از اهداف اساسی تعلیم و تربیت و منطبق بر ویژگی های عقلانی انسان می باشد. در واقع تفکر انتقادی به عنوان یکی از جنبه های تفکر، از جمله اساسی ترین مهارت های اساسی در داوری و تصمیم گیری بر اساس تحلیل عناصر یک موقعیت و تفکیک عناصر مطلوب از نامطلوب محسوب میشود که نتایج تحقیقات روشمند در این حوزه نشان داده است که اگر مدارس در آموزش و پرورش مهارت های تفکر انتقادی اهتمام کافی نورزند و در این امر توفیق نیابند، جامعه در تجزیه و تحلیل و حل مشکلات شکست خواهند خورد و در نتیجه از نیل به اهداف والای خود بازخواهند ماند. - ملکی، حبیبی پور، :1386 ص95و - 96
پیشینه پژوهش
بررسی کتب و پژوهش های انجام شده در این حوزه ، این گونه نشان می دهد که تاکنون پژوهش های متعددی با سبک ها و روش های مختلف در این زمینه انجام شده است.از جمله اهمّ این مقالات عبارتند از: در سال1379، مهرمحمدی و شعبانی در پژوهشی روشمند تحت عنوان »پرورش تفکر انتقادی با استفاده از شیوه مسأله محور« و با توجه به نتایج تحقیقی در میان دانش آموزان مقطع ابتدایی منطقه19 شهر تهران به تبیین ماهیت و راهکارهای کاربردی در این حوزه پرداختهاند. ابراهیمی وهمکاران در سال1386، در مقالهای به تحلیل ضرورت و کاربرد تفکر انتقادی در تعلیم و تربیت پرداخته اند. همچنین ملکی در سال 1385 به موضوع پرورش تفکر انتقادی در فصلنامه نوآوریهای آموزشی پرداخته است و آن را هدف اساسی تعلیم و تربیت معرفی نموده است.همچنین سلطان القرائی و سلیماننژاد در سال1387 به تبیین ضرورت بکارگیری تفکر انتقادی در کلاس درس پرداخته و مراحلی را بدین منظور ارائه نموده اند.
روش پژوهش
از آن جا که استخراج صحیح اطلاعات در خصوص این موضوع ، میتواند گامی مؤثر در راستای تحقق یکی از ساحت های ششگانه تربیت مورد توجه در مبانی نظری تحول بنیادین نظام تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران - یعنی ساحت علمی،فناوری - بردارد ، لذا انتخاب روش مناسب برای انجام پژوهش اهمیت بسیاری دارد . پژوهش حاضر بر اساس روش کتابخانهای است که باتوجه به موضوع ، از روش تحلیلی-توصیفی بهره جسته است.
مفاهیم و مبانی نظری پژوهش :
الف - تفکر: 2
قابلیتی خداداد در نوع بشر که به وسیله آن، بشر می تواند در مقام ادراک واقعیتها و حقایق، صلاح و فساد و حق و باطل و صدق و کذب را از هم تمیز دهد و در مقام عمل اختیاری نیز به لوازم فهم و درک خویش ملتزم باشد. این فعالیت عقل در عین محدود و مخاطره آمیز بودن، امکان دست یافتن آدمی به برخی حقایق فراتاریخی در مورد واقعیت هستی و موقعیت آدمی را در آن فراهم میآورد. - کارگروه تلفیق وزارت آموزش و پرورش،:1390 ص - 438
سانتروک2004 - 3میلادی - تعریفی را برای فرآیند تفکر - اندیشیدن - ارائه داده است که عبارتست از : »تفکر - اندیشیدن - ، فرآیندی است که توسط آن یادگیری های گذشته فرد دستکاری و سازماندهی میشود و از آنجا که یادگیری های گذشته ما در حافظه ذخیره میشوند ، پس می توان تفکر را به عنوان دخل و تصرف و ایجاد تغییر در اطلاعات ذخیره شده در حافظه تعریف کرد. « - سیف ، 1394شمسی : ص - 356 در واقع خداوند متعال این توانایی ویژه را به انسان ارزانی داشته است که از وجوه امتیاز انسان محسوب می شود . یکی از دلایل پویایی دین مبین اسلام نیز در این است که اصول و مبانی اعتقادات از طریق تعقل پذیرفته میشود . درواقع تکیه بر تفکر و خردورزی و تأیید وجه عقلانی از ویژگیهای تربیت اسلامی است که باید در آموزش و پرورش جایگاه ویژه ای داشته باشد ؛ همانگونه که در مبانی نظری سند تحول بنیادین نظام و تعلیم و تربیت بر آن تاکید شده است. - فهیمی،1394 شمسی : ص - 57
ب - تفکر انتقادی: 4
دانشمندان و متفکران معانی و مفاهیم متعددی را برای » تفکر انتقادی« ارائه داده اند و رسیدن به یک تعریف واحد و مشخص، اندکی دشوار پنداشته میشود. یکی از مشکلات و موانع در پرورش توان تفکر انتقادی،فقدان تعریف مورد توافق عام در این زمینه است. در اکثر فرهنگ نامه ها ، تفکر انتقادی مترادف قضاوت کردن تعریف شده است. در مقالات علمی در حوزه روانشناسی و تعلیم و تربیت ، از واژه انگلیسی Critical Thinking معادل تفکر انتقادی استفاده شده است.
