بخشی از مقاله
چکیده
یکی از موضوعات مهمی که در نظام تعلیم و تربیت همواره مورد توجه قرار گرفته، توسعه تفکر انتقادی دانش آموزان است. تفکر انتقادی مهارتی است که همواره مدنظر عالمان تعلیم و تربیت بوده است. امروزه به دلیل تغییر و تحولات سریع در تمام عرصه ها، انفجار اطلاعات و آموزش ندادن مهارت های استفاده ی درست از آن ها، لزوم فراگیری این مهارت به عنوان خروجی آموزش و پرورش بیشتر احساس می شود. تفکر انتقادی بخش مهمی از برنامه ی تعلیم و تربیت را تشکیل می دهد و باید در تمام مقاطع تحصیلی و با تمام دروس یکپارچه شود. هدف از مطالعه ی حاضر بیان ساز و کار های افزایش توان تفکر انتقادی یادگیرندگان است.
این پژوهش مطالعه ای کیفی است که در آن از روش کتابخانه ای استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مهمترین عامل افزایش توان تفکر انتقادی، معلم است. معلمی می تواند تفکر انتقادی دانش آموزان را هدایت کند که خود دارای این مهارت باشد . یکی از اهداف سند تحول بنیادین آموزش و پرورش تربیت انسانی با اراده و امیدوار، خود باور و دارای عزت نفس و خلاق می باشد، که در پایان راهکار هایی برای آموزش تفکر انتقادی بیان شده است.
مقدمه
پرورش مهارت های تفکر پدیده ای است که در طول تاریخ آموزش و پرورش مورد توجه اندیشمندان و صاحب نظران در حوزه های مختلف معرفت بوده است. در این میان فلاسفه و روانشناسان نقش کلیدی داشته اند. ریشه های فلسفی علاقه به تفکر به گذشته باستانی یونان و روم می رسد. علاقه به توسعه مهارت های تفکر بویژه تفکر انتقادی در محافل آموزشی پدیده جدیدی نیست. چنین علاقه ای به آکادمی افلاطون بر می گردد، مدلی که دانشگاه های غربی مدرن سرانجام از آن برخاستند - مایرز2، . - 1986 تفکر افراد بوسیله ی نوع سوالاتی که از آن ها پرسیده می شود، تحت تاثیر قرار می گیرد. این موضوع بویژه در آموزش علوم یک واقعیت است. بنابراین تدریس علوم بوسیله ی کاوشگری توصیه شده است - بایبی3، . - 2000
تفکر یعنی دستکاری و انتقال اطلاعات موجود در حافظه. این فرایند به منظور مفهوم سازی، استدلال، تفکر انتقادی، تصمیم گیری، اندیشیدن خلاقانه و حل مسئله انجام می گیرد. با این که تفکر همراه با علوم در حوزه های متفاوت دانش و تجربه ایجاد می شود؛ تعداد کمی از یادگیرندگان می آموزند که چگونه در آن حوزه های دانش و علم به خوبی فکر کنند. یادگیرندگان دروس متفاوتی را می گذرانند اما توان درک ارتباط منطقی بین این دروس و اهمیت آن ها در زندگی را ندارند - پاول4 و الدر5، . - 2002
تعاریف زیادی از متفکران و پژوهشگران علوم مختلف ، درباره تفکر انتقادی بیان شده است. تفکر انتقادی یعنی قدرت تنظیم کلیات - توانایی ایجاد یک چارچوب تحلیلی - ، پذیرفتن احتمالات نوین - پرهیز از پیش داوری ها - و توقف داوری - تردید سالم ، پرهیز از تعجیل در قضاوت - - مایرز،. - 38 : 1986 تفکر انتقادی به معنای یافتن نوعی از دانش و بینش است که با آن بتوان با گسترش علوم همخوانی یافته، فرصت آزادی دادن به فکر و اندیشه است که سبب ایجاد توانایی بحث و اظهار نظر در فرد می شود. تفکر انتقادی جهت دهنده ذهن به تفکر است - حائری زاده ،. - 18 : 1382
تفکر انتقادی پدیده نوینی در عرصه تعلیم و تربیت نیست و سرچشمه آن را در روش آموزش سقراط و در آکادمی افلاطون می توان یافت . اما تدوین مدل مشخص برای آن را می توان در آثار جان دیوئی در اوایل سده ی بیستم دید که الگوی حاکم بر تعلیم و تربیت را که مبتنی بر انبار کردن اطلاعات بود از رونق انداخت و در الگو یی جدید، پرورش قوه استدلال و داوری در کودکا ن و تبیین اطلاعا ت را هدف تعلیم و تربیت قرار داد . بر اساس یافته های روان شناختی ژان پیاژه و آراء جان دیوئی نهضتی در نیمه دوم قرن بیستم با عنوان» تفکر انتقادی « به وجود آمد. تأکید بر توسعه توانایی استدلال و تقاضای گنجاندن آموزش استدلال در برنامه های درسی به عنوان چهارمین عنصر آموزش پایه اساسی - پس از خواندن، نوشتن و حساب کردن - ، نشانگر توجه بی سابقه نسبت به تفکر انتقادی در عصر حاضر است - سیگل6، . - 1988
مواد و روش ها
این پژوهش مطالعه ای کیفی است که در آن از روش کتابخانه ای استفاده شده است. کتاب های مرتبط با موضوع جست و جو شده و از مطالب آن ها استفاده شده است. کتابخانه ها از نظر دسترسی محقق به منابع به سه گروه تقسیم می شوند. نخست، »کتابخانه های باز« که در آن ها محقق می تواند آزادانه میان قفسه ها رفت و آمد کند، کتاب ها را مورد وارسی قرار دهد و کتاب مورد نظر خود را انتخاب کند. دوم ، »کتابخانه های بسته« که در آن ها محقق امکان دسترسی مستقیم به منابع را ندارد و باید تمام تقاضا های خود را به کتابدار تحویل دهد.
سوم ، »کتابخانه های نیمه باز« که در آن ها بخشی از منابع به طور مستقیم در دسترس محقق قرار دارد و قسمتی دیگر در اختیار کتابداران است . به عبارتی دیگر منظور از مطالعات کتابخانه ای مطالعاتی است که موضوعات مورد مطالعه در اختیار و دسترس محقق قرار نداشته و غالبا مربوط به گذشته ای دور یا نزدیک می گردد. به همین دلیل غالبا اصطلاح مطالعات کتابخانه ای را مترادف با مطالعات تاریخی بکار می برند. در زیر مراحل آموزش تفکر و سپس مراحل آموزش تفکر انتقادی آورده شده است.
الف - مراحل آموزش تفکر:
سه رهیافت را می توان برای آموزش تفکر تلقی نمود :
1. آموزش مستقیم مهارت های تفکر: برای آموزش مستقیم تفکر به عنوان یک مهارت باید در برنامه ریزی درسی ، جایگاه ویژه ای برای آن در نظر گرفته شود، به طوری که به عنوان یک موضوع مستقل جایگاه واقعی خود را بازیابد .
2. آموزش برای تفکر: این رهیافت تفکر را به عنوان جزئی ضروری در آموزش تلقی کرده، تأکید دارد که فعالیتهای تفکر باید به عنوان بخشی از آموزش روزانه در تمام موضوع ها مورد توجه قرارگیرد و مهارت های تفکر برای موفقیت هر فعالیت تربیتی ضروری است .
3. آموزش درباره ی تفکر: در این رهیافت از فراگیران خواسته می شود تا درباره ی تفکر و مهارت های فراشناختی خود بیندیشند - شعبانی ورکی ،. - 500 - 501 : 1374
ب - مراحل آموزش تفکر انتقادی:
دیوئی در کتاب »چگونه فکر می کنیم« ماهیت تفکر انتقادی را بررسی کرده است. به عقیده او تفکر منطقی شامل دو مرحله است : مرحله اول آن حالت شک، تردید، پیچیدگی و مشکل دماغی است که درآغاز تفکر به کار می رود و عمل کنجکاوی ، تحقیق و پیدا کردن مطالب و مواد جهت بیرون آمدن از آن حالت شک و تردید و پیچیدگی مرحله دوم آن می باشد که مراحل پنجگانه ی حل مسأله را در این ارتباط پیشنهاد میکند . وی ماهیت تفکر انتقادی را تردید سالم معرفی میکند - مایرز، . - 15 : 1986
تفکر انتقادی نیز مانند سایر مهارت هاست ، هر فرد شیوه ی خاص خود و توانمندی های خاص خود را دارد، ولی همه می توانند با کسب آگاهی و آموزش آن را کسب کنند . در گذشته می آموختیم که چگونه مطالب خود را حفظ کنیم که درک و یاد سپاری بهتری داشته باشیم؛ اما اکنون می دانیم که حفظ کردن مطالب برای افکار و مغزها بی فایده است و کمکی به درک اطلاعات نمی کند. آموزش تفکر انتقادی نیاز به آگاهی های پایه و مهارت های ویژه ای دارد و نخستین گام در این راه آشنا شدن با دیدگاه هایی است که در مورد چیستی تفکر انتقادی و چگونگی آموزش آن وجود دارد. در میان متفکران، فیلسوفان و روان شناسانی که در حیطه تفکر انتقادی نظریاتی مطرح نموده اند، توافق عمومی در تعریف تفکر انتقادی و نحوه ی تدریس آن وجود ندارد. در ادامه چند نمونه از این دیدگاه ها مطرح می شود.
