بخشی از مقاله
چکیده
به طور کلی کاهش کارایی هر پدیده ای، فرسودگی آن را در پی دارد. هنگامی که حیات شهری در محدوده ای از شهر به هر علتی رو به رکود می رود، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می گیرد. فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث بی سازمانی، عدم تعادل، عدم تناسب و بی قوارگی آن می شود . هنگامی که کارآیی یک محله شهری کاهش یافته و یا دچار فرسودگی می شود، ساکنان دیگر تمایلی به نوسازی محل سکونت خود نخواهند داشت و به تدریج آن محدوده شهری از چرخه توسعه خارج خواهد شد . در این بین، نقش و اثرات توانمند سازی جامعه محلی می تواند در برنامه ریزی محدوده ی بافت فرسوده و تاریخی شهرها بسیار تعیین کننده باشد. بر اساس رویکرد توانمندسازی، دولت ها زمینه و تسهیلات بهبود شرایط فقرا را شکل داده و این اجتماعات فقیر هستند که خود راه ارتقای خود را می یابند.
در این پژوهش قلعه وکیل آباد مشهد که بافتی روستا- شهری بوده و سالهاست در محدوده ی شهر مشهد قرار گرفته اما همچنان منزوی مانده و علاوه بر مشکلات کالبدی ، شرایط نا مطلوب اقتصادی و اجتماعی گریبان گیر ساکنان آن میباشد به عنوان نمونه مناسبی جهت بررسی شناسایی گردید. این پژوهش به دنبال آن بوده تا اصول توانمندسازی بافت های فرسوده را شناسی کرده و بگوید از طریق بهبود و ارتقاء چه مولفه هایی میتوان به ساماندهی و توانمندسازی بافت قلعه وکیل آباد رسید. روش کار در این تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و شیوه گردآوری اطلاعات و داده ها کتابخانه ای و میدانی است و از ابزار پرسشنامه استفاده شده است که در پایان مولفه های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و مدیریتی شناسایی شده و برای هر مولفه راهبرادها ارائه گردید.
واژههای کلیدی: بافت فرسوده، توانمندسازی، ساماندهی، قلعه وکیل آباد مشهد
.1مقدمه
یکی از راه کارهای مطمئن و عملی پیش روی برنامه ریزان شهری استفاده از پتانسیل بافت های فرسوده شهری است که با ساماندهی این بافتها میتوان با کمترین هزینه و زمان به تامین اهداف مرتبط با توسعه پایدار رسید. تجارب ایران و جهان نشان داده اند که با برنامه هایی آمرانه، یکجانبه، از بالا به پایین و بدون مداخله و نظرخواهی از مردم - به عنوان بهره برداران اصلی برنامه ها - نمی توان راه به جایی برد. چنین برنامههایی به جای بهبود شرایط زیست و رضایت مردمی، اسباب بی اعتمادی و نا امیدی آنان را نسبت به اداره ی مطلوب امور شهر توسط مدیران شهری شده است. لذا با توجه به چنین واقعیاتی، جای آن دارد که از راهکارهای مشارکت و در سطحی بالاتر، شراکت و توانمندسازی اجتماع محلی و نیروهای غیردولتی دخیل - شهروندان، بخش خصوصی، مالکین،و... - در امر بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده مدد جست.
موضوع این است که »چگونه می توان گروه های مذکور را در فرایند بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری توانمند ساخت؟.« آنچه مسلم است این است که برنامه های ساماندهی در این بافت ها به صورت تک بعدی و یک جانبه، نه تنها مشکلات را برطرف ننموده، بلکه مشکلی جدی در سیستم زیستی محدوده بافت فرسوده و تاریخی شهری به دنبال داشته است .در این بین، نقش و اثرات توانمند سازی جامعه محلی می تواند در برنامه ریزی محدوده ی بافت فرسوده و تاریخی شهرها بسیار تعیین کننده باشد .به طوری که اجرا و پیشبرد هر نوع برنامه از پیش تعیین شده و نظارت، حفظ و نگهداری از آنها با اهرم مشارکت شهروندان تحقق خواهد یافت . در چنین راهبردی، مهندسی اجتماعی با حمایت و تسهیل بخش عمومی و تسریع و میانجیگری سازمانهای غیردولتی و محلی، - NGOs & CBOs - و مشارکت فعال و مستقیم بهره برداران موردنظر است - صرافی،. - 9 :1381
بر اساس رویکرد توانمندسازی، دولت ها زمینه و تسهیلات بهبود شرایط فقرا را شکل داده و این اجتماعات فقیر هستند که خود راه ارتقای خود را مییابند .در واقع توانمندسازی، ایجاد چارچوب های قانونی، نهادی، اقتصادی، مالی و اجتماعی برای افزایش کارایی اقتصادی و کارآمدی اجتماعی در توسعه بخش مسکن است. - . - pugh,2002: 328 حال با وقوف به این امر که رویکرد توانمند سازی توجه ویژه ای به وضعیت اقتصادی و اجتماعی دارد در این تحقیق قلعه وکیل آباد مشهد که بافتی روستا - شهری بوده و سالهاست در محدوده ی شهر مشهد قرار گرفته اما همچنان منزوی بوده و علاوه بر مشکلات کالبدی ، شرایط نا مطلوب اقتصادی و اجتماعی گریبان گیر ساکنان آن میباشد به عنوان نمونه مناسبی جهت بررسی شناسایی گردید، این پژوهش به دنبال این است تا با بررسی نمونه موردی به معرفی شاخص ها و مولفه های توانمند سازی و راهکارهایی در راستای تحقق آن دست یابد.
هدف و سوالات تحقیق
هدف اصلی این تحقیق به کارگرفتن رویکرد توانمندسازی به جهت مداخله در بافت های مسئله دار و رسیدن به راهکارهایی به منظور ساماندهی و توانمندسازی بافت قلعه وکیل آباد مشهد به عنوان نمونه موردی است تا بتوان الگوی تعمیم یافته ای را پیاده سازی نمود. این تحقیق به دنبال پاسخ گویی به سوالات این سوالات می باشد: اصول توانمندسازی بافت های فرسوده کدام است؟ و از طریق بهبود و ارتقاء چه مولفه هایی میتوان به ساماندهی و توانمندسازی بافت قلعه وکیل آباد رسید؟
روش تحقیق
روش کار در این تحقیق توصیفی- تحلیلی است . شیوه گردآوری اطلاعات و داده ها کتابخانه ای و میدانی است و ابزار پرسشنامه استفاده شده است. محدوده جغرافیایی و مکانی پژوهش، »قلعه وکیل آباد مشهد« است . جامعه آماری پژوهش طبق آخرین اطلاعات بدست آمده 1000 خانوار ساکن در محدوده میباشند. حجم نمونه جامعه از طریق رابطه کوکران برابر با 50 بدست آمد . جهت تجزیه و تحلیل و پردازش اطلاعات، از نرم افزارهای SPSS و excel استفاده شده است .سپس از طریق الگوی تحلیل swot و بررسی ضعف ها، قوت ها، تهدیدها و فرصت ها، راهبردهای مناسب برای ساماندهی و توانمندسازی اسکان ساکنین قلعه وکیلی آباد ارائه گردیده است . واحد آماری، سرپرست خانوار و ابزارگرد آوری اطلاعات، پرسش نامه است.
پیشینه تحقیق
در ایران نیز پس از تجربه شدن رویکردهای متعدد، از آغاز دهه 1380، رویکرد توانمندسازی توسط وزارت مسکن و شهرسازی مورد توجه قرا گرفت و به دنبال آن تحقیقات متعددی در رابطه با بحث توانمند سازی اسکان غیررسمی انجام پذیرفت. از مهم ترین کارهای پژوهشی که به توانمند سازی اسکان غیر رسمی پرداخته است می توان به مقاله رفیعیان و سیف الدینی اشاره کرد که در مقاله خود راهبردهای ساماندهی اسکان های غیر رسمی شهری و برنامه مداخله در شهر بندر عباس را با دیدی شهرنگر، در سه حوضه برنامه سازی شامل بهسازی و ارتقاء فیزیکی محلات، توانمند سازی اهالی محلات و نهاد سازی جهت استمرار و پایداری برنامه ها طراحی نموده اند. - رفیعیان و سیف الدینی، . - 19-58 :1384 جواد بهادری در پایان نامه خود به بررسی سطح مشارکت مردم و تاثیر اقدامات توانمندسازی مثل اعطای سند مالکیت در افزایش مشارکت مردمی پرداخته است. نتایج محقق در این تحقیق بیانگر بالا بودن سطح مشارکت مردم شهرک سعدی شیراز و نیز تاثیر بالای نهاد سازی و اعطای سند مالکیت در افزایش مشارکت مردم دارد. - بهادری، . - 1386
همچنین زیاری و نوذری در مقاله خود به دنبال پاسخگویی به این پرسش بوده که آیا از طریق ارتقای مؤلفه های افتصادی، اجتماعی، مدیریتی، خدماتی، بهداشتی، قانونی، مسکن و زیست محیطی می توان به توانمند سازی سکونت گاه های غیر رسمی پرداخت. نتایج تحقیق بیانگر آن است که ارتقای این مولفه ها تاثیر بسزایی در توانمند سازی و ساماندهی این محلات دارد. در این بین، ارتقاء مولفه های اجتماعی بیشترین تاثیر را در توانمند سازی و ساماندهی ایفا می کند. - زیاری و نوذری، . - 1388 بلاغی اینانلو نیز در پایان نامه خود به امکان سنجی و بکارگیری استراتژی های توانمند سازی در شهر بندر عباس پرداخته است. نتایج این مقاله بیانگر تأثیر قابل توجه مدیریت شهری و قوانین و مقررات ناکارامد در شکل گیری و گسترش سکونت گاه های غیر رسمی بندر عباس است - بلاغی اینانلو، . - 1384 نجاتی هریس نیز در پایان نامه خود سعی در یافتن رابطه بین مولفه های سواد، توان مالی خانوار و سن با میزان مشارکت ساکنان در بهسازی محلات غیر رسمی شهر تبریز داشته است. نتایج این پژوهش بیانگر این است که مولفه های مذکور رابطه معنا داری با سطح مشارکت مردم ندارد - نجاتی،. - 1385
.2مبانی نظری
فرسودگی بافت: منظور از بافت، گستره ای هم پیوند است که با ریخت شناسی های متفاوت طی دوران حیات شهری در داخل محدوده شهر و یا حاشیه آن در تداوم و پیوند با شهر شکل گرفته باشد. این گستره می تواند از بناها، راه ها، فضاها، تاسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد. و منظور از فرسودگی، ناکارآمدی و کاهش کارایی یک بافت نسبت به کارآمدی سایر بافت های شهری است. فرسودگی بافت و عناصر درونی آن به سبب فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت بوجود می آید. بافت های فرسوده به علت گذشت زمان و عدم سرمایه گذاری لازم در نگهداری از آنها با ویژگی های خاصی مواجه هستند که شامل موارد ذیل می باشد. عدم دسترسی به درون بافت، فقدان تأسیسات زیر بنایی مناسب، مشکلات زیست محیطی و بالا بودن حجم آلودگی، کمبود امکانات گذران اوقات فراغت، فقر و محرومیت، آسیبپذیری در برابر زلزله، سرانه کم خدمات، جمعیت زیاد - تراکم بالای جمعیت - ، تراکم ساختمانی کم دوام، ناامنی و معضلات اجتماعی - عندلیب، . - 2 :1385 در اردیبهشت ماه سال 1385، شورای عالی و شهرسازی برای شناسایی این محدودهها سه شاخص با مفاهیم زیر تعریف کرد. ریزدانگی: بلوکهای شهری که بیش از 50 در صد قطعات آنها مساحتی زیر 200 متر داشته باشند. نفوذناپذیری: بلوک های
