بخشی از مقاله
چکیده
تأمین مسکن مناسب و شرایط مطلوب برای زیست شهروندان به عنوان هدفی ارزشمند و والا، از جایگاه ویژه ای در میان مسائل توسعه شهری برخوردار است .از این رو یکی از راهکارهای عملی پیش روی مسؤولان شهری و شهروندان به منظور تحقق بخشیدن به هدف فوق الذکر استفاده از پتانسیل های نهقته در دل بافت های فرسوده شهری است .چرا که با ساماندهی این بافتها میتوان با کمترین هزینه و زمان به تأمین مسکن و خدمات وابسته به آن تحقق بخشید . این مطالعه به دنبال برسی و تحلیلی بر رویکرد توانمند سازی در بافتهای فرسوده شهری می باشد. به گونه ای که در پایان به ضرورت مداخله و رویکرد توانمندسازی در باف فرسوده شهری قلعه وکیل آباد مشهد پرداخته می شود که با آسیب شناسی در نهایت این راهبرد توانمندسازی است که بر بسیج تمامی امکانات و عوامل بالقوه برای تامین مسکن و بهبود شرایط زندگی بافت های فرسوده تاکید دارد و به مردم این فرصت را می دهد که شرایط مسکن و محیط زندگی خود را با توجه به اولویت ها و نیازهایشان بهبود بخشند. نتیجه مورد انتظار از این مطالعه لزوم به کارگیری راهبرد توانمندسازی به عنوان رویکرد نوینی است که تحقق آن در گرو فراهم آوردن بستر های لازم و تشویق و تحریک این فرآیند از طریق فراهم آوردن شرایط کمی و کیفی سکونت در این محدوده است.
واژه های کلیدی: بافت فرسوده، راهبرد، توانمندسازی
مقدمه
تجربه نشان داده است که برنامه های تک بعدی و یک جانبه، ضمن آنکه مشکلات را بر طرف ننموده، بلکه اخلالی جدی در سیستم حیات شهری محدوده بافت فرسوده به دنبال داشته است. در این بین، نقش و اثرات توانمند سازی جامعه محلی می تواند در برنامه ریزی محدوده بافت فرسوده شهرها بسیار تعیین کننده باشد. به طوریکه اجرا و پیشبرد هر نوع برنامه از پیش تعیین شده و نظارت، حفظ و نگهداری از آنها با اهرم مشارکت شهروندان تحقق خواهد یافت. مناسب ترین الگوی مشارکت مردم در بافت های فرسوده و حاشیه ای، مدل نوسازی و بازسازی اجتماعی و فرهنگی به منظور »توانمندسازی« ساکنان می باشد.
تعریف فرسودگی:
مراد از فرسودگی، ناکارآمدی و کاهش یک بافت نسبت به کارآمدی سایر بافت های شهری است. فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا به سبب فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی، بر شکل گیری بافت، بوجود می آید. پیامد فرسودگی بافت که در نهایت به تنزیل منزلت آن در اذهان می شود، در اشکال گوناگون؛ از جمله کاهش و یا فقدان شرایط زیست پذیری و ایمنی و نیز نابسامانی های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، قابل دریافت و شناسایی اند - شماعی، . - 1385
توانمندسازی بافت فرسوده :
یکی از روشهای تامین خدمات در بافتهای فرسوده به صورت غیر مستقیم، استراتژی توانمندسازی است. اساس این روش حمایت از اقشار اقتصادی ضعیف جامعه می باشد و از آنجا که بافتهای فرسوده فضای مناسبی از این دست محسوب می گردند، استفاده از این روش نیز می تواند در تامین خدمات برای مردم ساکن در این بافتها سودمند باشد - ایراندوست، . - 1389:6 » توانمندسازی به معنی تجدید توان، تجدید حیات و حتی تجدید حیثیت یک بافت می باشد. توانبخشی از طریق تزریق فعالیت جدید در فضا سبب تجدید حیات بافت کهن می گردد.
تجدید حیات می تواند تبدیل به ابقاء و ارتقای هویت شهر گردد. این واژه پیش از آنکه امری عملی محسوب شود، امری مفهومی و روانی است. در حقیقت ما در بعد توانمندسازی، علاوه بر مداخلات کالبدی سعی می شود با اصلاحات فعالیتی، در فضا رونق ایجاد شود.« - حبیبی و دیگران، . - 1381:119 »هدف از مشارکت یا توانمندسازی مدنی، افزایش احساس تعلق به محله و پاسخگویی مناسب اهالی به پرسش ” سهم دولت، سهم مردم“ در ساماندهی محلات است« - خاتم، . - 1381:40 رویکرد توانمندسازی در سال 1987، با تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد به استراتژی جهانی سرپناه مبدل شد. - فولاد، کامران نیا، . - 1386:111 الگوی کلی توانمندسازی محور انسان و مشارکت گروه های اجتماعی می تواند در قالب نمودار زیر ارائه گردد. در این نمودار سه محور افراد ساکن، ساختار مدیریتی و ارتقاء بافت فرسوده رئوس اساسی حرکت را تشکیل می دهند
معرفی محدوده مورد مطالعه :
هسته اصلی قلعه وکیل آبادمربوط به حداقل یک قرن می باشد و این محدوده از روستاهای اطراف مشهد محسوب می گردیده که دردوران ارباب -رعیتی دهقانان وکشاورزان در آن ساکن بوده
اند و حدفاصل این منطقه تا میدان پارک را زمین های کشاورزی آنها تشکیل می داده است محدوده مورد نظر، در بخش غربی شهر مشهد و در محل مبادی ورودی شهر از سمت ییلاقات غر ب مشهد قرار گرفته است. این محدوده از پر اهمیت ترین نقاط شهر مشهد محسوب می شود، نمایشگاه بین المللی مشهد ، پارک جنگلی وکیل آباد، کوهستان پارک شادی از مهمترین کاربری های شهری در اطراف محدود ه مورد نظر می باشد . محدوده مورد نظر در همجواری بلافصل محل تقاطع این شریانها عمده و درجه یک شهری واقع شده است، این شریانها هم به لحاظ فراهم آوردن سهولت دسترسی از کل شهر و هم به لحاظ جذب جمعیت، برای محدوده مورد نظر پتانسیلی بالقوه فراهم می کند.
شناخت محدوده:
- اسکلت بنا : ساختمان های موجود در محدوده مورد مطالعه اسکلت آنها از آجر و آهن و سنگ می باشد، تعداد کمی از ساختمان ها دارای اسکلت فلزی و بتن آرمه می باشد.
- دانه بندی قطعات : قطعات با مساحت بین 100تا 150 مترمربع و کمتر از 100 مترمربع بیشترین مساحت را در بر می گیرند. اما به لحاظ تعداد، قطعات با مساحت کمتر از 100 مترمربع بیشترین تعداد را دارا می باشند .یکی از شاخص های شورای عالی جهت شناسایی بافت فرسوده ریزدانگی بافت می باشد، بافت قلعه ی وکیل آباد دارای بیش از %50 قطعات زیر 200 مترمربع می باشد که نشان از وجود این شاخص در این محدوده دارد.
- بررسی کیفیت بنا :در حوزه ی مداخله ی مستقیم بیش از %50 ابنیه ی موجود قابل نگهداری می باشند. تعداد اندکی از بناها نیز نوساز و تعدادی نیاز به تعمیر دارند. یکی از شاخص های شورای عالی جهت تشخیص فرسودگی بافت وجود بیش از %50 ابنیه بدون استحکام می باشد، طبق بررسی های طورت گرفته در محدوده ی مداخله، می توان گفت این شاخص در بافت قلعه ی وکیل آباد وجود ندارد چرا که اکثر ابنیه قابل نگهداری می باشند.
- قدمت ابنیه : قدمت ساختمان های قلعه ی وکیل آباد کمتر از 20 سال می باشد، در این میان بیش از %50 ابنیه ی موجود نیز بین 15 تا 20 قدمت داشته و تعدادی بین 10 تا 15 سال و تعداد کمتری از ابنیه دارای طول عمری کمتر از 10 سال می باشند.
- تعداد طبقات : تعداد طبقه ابنیه ی موجود در حوزه ی مداخله بین 1 تا 4 طبقه متغیر می باشد اما می توان گفت بیش از نیمی از آن ها 1 طبقه می باشند، پس از آن بناهای 2طبقه بیشترین تعداد را داشته و تعدادی از ساختمان ها 3 و 4 طبقه می باشند. یکی از معیارهای مداخله در بافت های فرسوده که با رویکرد توسعه ی پایدار منطبق می باشد، افزایش تراکم و فشردگی می باشد که با توجه به بررسی تعداد طبقات و تراکم ساختمانی در محدوده ی مورد نظر مشاهده می شود تراکم در این بافت، پایین می باشد و این معیار در محدوده ی قلعه ی وکیل آباد وجود ندارد.
- شیوه هدایت و دفع آب های سطحی و فاضلاب: طبق بازدید میدانی و مستندات موجود، در محدوده معابر دارای سیستم جمع آوری آبهای سطحی نیستند.
- توده و فضا: از مقایسه ی توده و فضا در محدوده ی قلعه ی وکیل آباد نتیجه می شود که حدود %81 از مساحت کل محدوده را توده و تنها %19 به فضا اختصاص یافته است که نشان دهنده ی عدم تناسب توده و فضا و در نتیجه نفوذپذیری نامناسب در محدوده می باشد.
- سلسله مراتب : قلعه ی وکیل آباد تنها از جنوب به وسیله شریان اصلی بلوار وکیل آباد دارای دسترسی می باشد. سایر دسترسی های بین قطعات نیز فرعی می باشند. یکی از شاخص های شورای عالی به منظور اعلام فرسودگی بافت وجود جداقل %50 معبر 6متری در بافت می باشد، همانطور که مشاهده می شود در بافت قلعه ی وکیل آباد نیز بیش از %50 معابر داخل محدوده عرض 6متر و کمتر دارند. بعد خانوار : با توجه به جمعیت 2629 نفر در آن، بعد خانوار، 5 می باشد. مقایسه نشان می دهد که بعد خانوار در این محدوده از میانگین بعد خانوار در شهر مشهد - 3,4 - بیشتر است. در واقع خانوارهای 4 تا 5 نفر در این محدوده سهم زیادی را به خود اختصاص داده است.
- ساخت سنی و جنسی : بیشینه مجموع گروه سنی 20-24 سال می باشد. همچنین نسبت مردان به زنان برابر است با : جمعیت مردان 1377 و جمعیت .1252
- سواد و آموزش: 89,4 درصد جمعیت محدوده در رده 6 سال به بالا قرار دارند که از این میزان %92,3 با سواد و %7,7 بی سواد می باشد. نرخ باسوادی در زنان حدود 81,1 درصد و در مردان 84 درصد است.
- منزلت اجتماعی: با توجه به مشاهدات و همچینین اطلاعات طرح های مصوب، اکثر از وضع نسبی منزلت اجتماعی و وجود کجروی هایی چون اعتیاد به مواد مخدر اظهار ناخرسندی نمودند.
- تعلق خاطر به محله و مکان زندگی : بر پایه ی مطالعه ی حس تعلق ساکنان به محل زندگی شان نتایج زیر حاصل می گردد: 50 درصد مردم به محل زندگی خود احساس وابستگی می کنند، ولی 47,7 درصد قصد دارند باقی عمر خود را در آن سپری کنند .از این میان 45,8 درصد حتی اگر بتوانند، محل فعلی را ترک نخواهند کرد و مایلند برای همیشه در این محلات زندگی کنند زیرا برای 47,2 درصد مکان فعلی مکان ویژه ای است و 48,6 درصد این محل را متعلق به خود حس می کنند. 47,2 درصد محله را نمایانگر شخصیت خود می دانند و 51,8 درصد بین خود و سایر هم محلی های خود مشابهت زیادی می بینند. البته برای 67,2 درصد آینده ی محله شان برای آن ها بسیار مهم است و چنانکه قبلاً گفته شد برابر 44,1 درصد این محله ها بهترین مکان برای زندگی است و هیچ مکان دیگری با آن قابل مقایسه نیست . واقعیت آن است که حدود 50,4 درصد احساس رضایت از محل دارند و بیش از 56,5 درصد در آن احساس آرامش می کنند - مهندسان مشاور نقش پیراوش، . - 1390
- مهاجرت: یکی از معیارهای تسهیل گر شیوه های مداخله در بافت فرسوده با اصول توسعه ی پایدار، جلوگیری از مهاجرت و جابجایی ساکنان می باشد. در حوزه ی جنوب غربی و قلعه ی وکیل آباد مهاجرت ساکنین نسبتاً وضعیت مطلوبی دارد چرا که با توجه به آنچه در مبحث تعلق خاطر به محل زندگی بیان شد، تعداد کثیری از ساکنین تمایل به مهاجرت ندارند.
- میزان تمایل به مشارکت: در طرح های توسعه ای شهر مشهد موضوع مشارکت به اندازه ای که مهم می باشد مطرح نشده است، لذا در حوزه ی جنوب غربی و نتیجتاً حوزه ی مداخله - بافت قلعه وکیل آباد - ، طرح های توسعه ای مشارکت مردمی مطرح نمی باشد. زمانی که از میزان مشارکت با یکدیگر در خانه سازی و فعالیت های گروهی اهالی پرس و جو شده است، در سطح بالایی موافق اظهار شده است، لیکن همین افراد، در مورد میزان تمایل به همکاری با
