مقاله ساماندهی بافت قدیم نمونه موردی شهرسیرجان

بخشی از مقاله

چکیده

تحولات زندگی شهر نشینی چند دهه اخیر بافتهای قدیمی را با مشکلات عدیده ای در ابعاد مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی،کالبدی، تأسیسات و تجهیزات شهری و سایر امکانات شهری مواجه ساخته است که همه این عوامل دست به دست هم داده تا زمینه مناسبی را برای فرسودگی این بافتهای باارزش و تاریخی فراهم نموده است .در این پژوهش با شناخت بافت قدیم سیرجان، به بررسی مشکلات آن و ارائه راهکارهایی جهت ساماندهی آن پرداخته است و برای بررسی این موضوع از روشهای اسنادی و میدانی استفاده شده است که نتایج بررسیها نشان می دهد ساکنین بافت قدیم از ضعف دسترسی ها به خصوص دسترسی های اصلی و کمبود تسهیلات رفاهی و محیط زیست نسبت به بافت جدید شهر مواجهند که توسعه شهر سیرجان باعث تخریب بیشتر و فراموشی بافت قدیم این شهر شده است و با توجه به نظریه های برنامه ریزی شهری به ویژه فرهنگ گرایی می توان به این بخش از شهر توجه کرد.

مقدمه

بافتهای قدیمی به همراه عناصر و فضاهای شهری درون خود مانند شبکه معابر ، بازارها ، آب انبارها ، مساجد و کاروانسراها و غیره علاوه بر شکل فیزیکی و خصوصیات کالبدی، ارزشهای فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی ویژه ای را نیز در خود نهفته دارند، اقدامات و برنامه های شهرسازی که از چند دهه قبل شروع شدند بدون توجه به موارد فوق موجبات نابودی ارزشهای سنتی شهری را فراهم ساختند.[8]

با توجه به اینکه بافت قدیم سیرجان مرکز خدماتی ،اداری شهر نیز محسوب می شود . بناهای شاخص تاریخی و مذهبی از جمله مسجد جامع، مسجد سبزعلی پور،خانه حاج رشید,خانه دکتر صادقی ،بادگیر چپقی ،بادگیر خانه حاج رشید ،بازار سرپوشیده وجود دارد .بافت قدیم شهرسیرجان حدود 40 هکتار از مساحت سیرجان را در برمی گیرد که با ویژگی های خاص خود از جمله کوچه های باریک با دیوارهای بلند، خانه های قدیمی با مصالح ساختمانی گل رس و خشت خام با ساز و کارهای خاصی نظیر بادگیرهای مطبق و چند دهنه ، هشتی، فضاهای اندرونی و بیرونی تشکیل شده است .محدوده بافت قدیم شامل چهارراه سپاه تا سه راه 17 شهریور ،چهار راه موحدی تا چهارراه 17 شهریور می باشد.

-2-مبانی نظری و پیشینه تحقیق

جان راسکین نویسنده بزرگ انگلیسی معتقد است که در روند رشد و توسعه شهرها فضاهای کالبدی قدیمی شهرها را نباید مورد بازسازی و    تجدید بنا و حتی مرمت قرارداد وی ساماندهی یک بنای قدیمی را بی احترامی به ارزشهای گذشته می دانست و معتقد بود در روند توسعه فیزیکی شهر، بافتهای قدیمی به عنوان سند بدون هیچ گونه دخل و تصرف و حتی تعمیر و مرمت نگهداری شوند .[6]هوسمان در دهه 1870 برای اولین بار تجربه احیاء و ساماندهی نواحی تاریخی را که در اثر رشد و گسترش شهر پاریس اتفاق افتاده بود ،مطرح نمود. وی به الگوی مرمت ، بویژه مرمت بزرگ مقیاس یا ساماندهی شهری به جای مرمت کوچک مقیاس اهمیت بیشتری می داد. به دنبال آن به تدریج در سایر کشورهای جهان از جمله انگلیس اقداماتی توسط » ویلیام موریس« با تشکیل انجمنی برای حفظ ساختمانهای قدیمی صورت گرفت .

این اقدامات در دهه 1920 با پیشگامی »لوکوربوزیه« وارد مرحله جدیدی شد. در دهه 1960 با اعتراض به نوسازی ها،مجدداً مرمت و ساماندهی بناهای تاریخی وارد مرحله دیگری گردید.به طوری که از دهه 1970 الگوی مرمت اهمیت بیشتری یافت و مرمت بزرگ مقیاس یا ساماندهی شهری جای مرمت کوچک مقیاس را گرفت .[4] حید رضا وارثی در مقاله خود یکی از علل اصلی مشکلات بافت قدیم را در اکثر نقاط دنیا عدم انطباق بافت های قدیم با نیازهای امروزی می داند.

خصوصا از کالبدی. .[10] یوسفی، در پایان نامه خود با عنوان تحولات و تغییرات محله های ریحان و خیابان در شهر قزوین پرداخته و به این نتیجه رسیده که عوامل محیطی، توسعه فیزیکی شهر و مهاجرت ساکنان، سبب تغییر و    تحول در این دو محله شده است. .[11] سید حسین بحرینی در کتاب خود عدم توجه به طراحی شهری را ذکر کرده و می نویسد نتایج این امر آشفتگی در عملکردها، بی هویتی در شکل و نابسامانی کلی در کانونهای زیستی ، از بافتهای کهن تا شهرهای جدید بوده است وی در ادامه به فرایند صحیح و منطقی طراحی شهری اشاره می کند .[1]

کوچکی در پایان نامه خود به شناسایی ساختار فضایی-کالبدی و شناخت عوامل تخریب کننده و محدود کننده بافت قدیم شهر خرم آباد پرداخته است و به این نتیجه رسیده که آنچه سبب فرسوده شدن بافت قدیم شده است، عوامل محیطی و فیزیکی شهر بوده است .[7] علی زنگی آبادی در » تحلیل فضایی الگوی توسعه فیزیکی شهر کرمان در سال «1371 در ابتدا به چگونگی ساخت شهر کرمان پرداخته و الگوی توسعه فیزیکی را به صورت دوایر متحدالمرکز و با شروع تحولات جدید به صورت قطاعی اعلام نموده ونتیجه گرفته است که در مرکز شهر با توجه به شرایط زیستی نامناسب ، ساختار جمعیتی و اقتصادی دچار رکود گردیده است.[3]

آمادهسازی -1-2- نظریه های مربوط به باز سازی بافتهای قدیمی

امروزه با رشد روز افزون شهر نشینی، مشکلات شهری بیش از هر زمان دیگر دامنگیر شهر های کشور گردیده است، این مشکلات با تاثیر گذاری بر تمامی جنبه های شهر نشینی، روابط منطقی زنگی شهری را نابسامان نموده است و کیفیت کلی و قابلیت زندگی در آنها را فراهم کرده است.[5] در رابطه با برنامه ریزی ، سازماندهی و احیاء بافتهای قدیمی از دیرباز تا کنون نظریه های گوناگونی مطرح شده است .

برخی به دخالتهای شدید در بافتهای قدیمی اعتقاد دارند، برخی دیگر به حفظ اصالت و هویت معتقدند ، گروهی به تخریب و ساختن بناها به فرم قدیم معتقدند ، برخی دیگر به مرمت و دخالت موضعی معتقدند ، گروهی دیگر به حفظ تک بناهای قدیمی و تخریب فضاهای اطراف آن اصرار می ورزند.مهمترین دیدگاههایی که در رابطه با بافتهای قدیمی طی یکی دو قرن اخیر توجه دانشمندان را به خود جلب نموده است عبارتند از :

فرهنگ گرایی ، آرمان گرایی ، طبیعت گرایی ، فن گرایی ، انسانگرایی ، سازمندگرایی ، کارکرد گرایی ، مدرنیسم ، پست مدرنیسم ، کل گرایی وغیره و نظریه توسعه پایدار شهری که نمونه ای از این نظریه ها همراه با زمانی که مطرح شده اند به تفصیل ذکر می شود : فرهنگ گرایان در 1843 تا 1940 میلادی نظریه های خود را به این صورت مطرح کردند : توجه به میراث فرهنگی و جلوگیری از نابودی تاریخ گذشته ، توجه به فرهنگ ملی و سنتهای قدیمی در توسعه شهری بویژه احیاء و ساماندهی بافتهای قدیمی ، بازسازی موبه مو، تکمیل بناها به سبک گذشته و کاربری موزه ای که از برجسته ترین این فرهنگ گرایان کامیولیست ، ابنزرها وارد ، ریمون آنوین ، اوژن ویوله ، لودوک ، جان راسکین هستند.[2]

-2-2-تجارب بهسازی و بازسازی بافتهای قدیم شهری کشورهای مختلف جهان

-تجارب مرمت و بازسازی بافتهای قدیم در فرانسه :

شهر پاریس : نخستین اقدام ها درراستای تغییر شکل بافت قدیمی شهر پاریس توسط هوسمان و در زمان ناپلئون سوم و با هدف رفع کمبودهای بهداشتی تأسیساتی ، تجهیزاتی و نوسازی ساختمان های فرسوده و نیز رفع نابسامانیهای اجتماعی اجرا گردید.اهم اقدامات ساختمانی انجام شده توسط هوسمان ، شامل موارد زیر می باشد:

الف : تخریب بخش هایی از محله های مسکونی و احداث بولوارهای وسیع و ایجاد ساختمان هایی برای فعالیت های عمومی و مسکونی در دو سوی این بولوارها.

ب: تخریب بناهایی که در مجاورت ساختمان های قدیمی قرار داشته ، برای ایجاد دسترسی و جلوه بخشیدن به ساختمان های قدیمی قرار داشته ، برای ایجاد دسترسی و جلوه بخشیدن به ساختمان های یاد شده .

ج: احداث پارک های عمومی .

د : وسعت بخشیدن به شهر واحداث ابنیه جدید.[9]

-تجارب مرمت و بهسازی شهری در ایتالیا:

شهر ونیز :شهر ونیز می تواند نمونه خاصی از تجارب اروپائیان در حفظ و حراست مراکز مسکونی تاریخی باشد. در این راستا تدابیر و اقدام هایی پیشنهاد وارائه گردیدشامل :

اول- تجدید حیات شهر با بوجود آوردن تغییرهایی در نظام فضایی و کالبدی شهر قدیم و هماهنگ با عوامل منطقه ای .

دوم- دستیابی به راهکارهای اجرایی که مقررات قانونی لازم را پشتوانه خود داشته و بتوانند طرح های تفصیلی شهر را به اجرا در آورند.

سوم- بررسی و تدوین رهیافت های جدیدی که بر مبنای آن بتوان مشکل ارتباطات شهری ونیز را حل کرد - تجارب مرمت و بازسازی شهری در سوریه: شهر دمشق :مرکز شهر قدیمی دمشق دارای معضل ها و محدودیت هایی از جمله وجود معابر تنگ و پر پیچ و خم و عدم سهولت در رفت و آمد بوده ومتقابلاً دارای یادمان های تاریخی در بافت کهن است . از اهداف طرح بازسازی مرکز قدیمی دمشق توجه به امر حفاظت از یادمان های تاریخی و حفظ هویت و اصالت باستانی شهر و تثبیت هویت عمومی جامعه و مردم و اصلاحات کالبدی بوده است.

.1     اقدام های انجام شده در این زمینه شامل :

-    احداث یک معبر سواره اصلی که به یک مسیر عبور و مرور خارجی متصل باشد .

-    احداث پارکینگ ها در حاشیه این معبر .

-    حفاظت و احیای ابنیه تاریخی و نیز مرمت دروازهای قدیمی شهر .

2.    از جمله نقاط قوت این راهبردها عبارت است از :

-    عدم تلاقی معبر جدید با یادمان ها و بناهای تاریخی .

-    امکان دسترسی وسائل نقلیه سنگین به مراکز اقتصادی .

-    حفاظت و مرمت ابنیه تاریخی.[9]

-3-2-1 تجارب مرمت و بازسازی شهری در ایران :

در ایران ساماندهی ناحیه تاریخی شهرها بر خلاف کشورهای پیشگام در ساماندهی ناحیه تاریخی که قوانین و مقرراتکاملاً مشخص و جامع دارند ، متأسفانه کشور ما با تحریف ضوابط و قوانین روبروگشته است . در جامعه مهندسان مشاور ایران ، تجربیات قابل توجهی در زمینه برنامه ریزی مرمت ناحیه تاریخی شهرها وجود دارد . همچنین حمایتهای قانونی و نهادهای قانونی در این زمینه وجود دارند اما متأسفانه جامع نگری و نگرش نظام مند در ساماندهی نواحی تاریخی دیده نمی شود .کارنامه موجود در باب ساماندهی و احیاء ناحیه شهرها ، کارنامه درخشانی نیست و نارسایی هایی در این رابطه وجود دارد که بعنوان نمونه ، چند طرح ساماندهی و برنامه ریزی بافت قدیم از نظر تئوری ذکر می شود :

- طرح احیاء بافت قدیم کرمان با هدف تقویت مرکز شهر و ساماندهی خدماتی برای حل مشکلاتی چون : مشکلات ترافیکی ، فرسودگی ساختمانها ، مشکلات اجتماعی ناشی از وقف ، عدم امنیت ، مالکیت و رشد ، دگرگونی رفتارها و هنجارهای اجتماعی و مشکلات خدماتی و تأسیساتی تهیه شد و اقدامات ساماندهی که انجام شد از قبیل : ایجاد تعاونیهای ساخت و ساز ، ایجاد سازمانهای مرمت ناحیه تاریخی ، ایجاد تأسیسات و تجهیزات و خدمات لازم ، سازمان دادن فضایی به بازار مجموعه های اطراف آن بر مبنای کاربرهایی طراحی شده و آغاز دگرگونی در عملکرد آن رواج بزهکاری اجتماعی ، مهاجرت اقشار متوسط و مرفه ناحیه تاریخی و جایگزینی اقشار فقیر و نابودی ارزشهای فرهنگی و معماری از جمله مشکلات بافت قدیم شیراز - محله شاهزاده - بود که طرح بهسازی و حفاظت آن با اهدافی مثل بهسازی ناحیه تاریخی و توسعه تأسیسات و تجهیزات شهری با اقدامات ساماندهی : تسطیح حمام مخروبه در محله که کانون رشد انگل سالک شناخته شده و تبدیل آن به محل بازی کودکان ، احداث مرکز بهداشت و درمان ، بازسازی مرکز مذهبی موجود در محله در کنار کتابخانه و محل سوادآموزی بزرگسالان بعنوان محل اجتماعات و تماس های مشترک بین اهالی مرمت بناهای تاریخی دارای ارزش معماری و اصلاح شبکه معابر انجام شد.

در سال 1365 طرح اصلاح و نوسازی محله جماله اصفهان با مشکلات : فرسودگی تدریجی کالبدی و تخریب ناشی از جنگ تحمیلی ، تغییر ساختار جمعیتی و افزایش بزه کاریهای اجتماعی روبرو شد که اهدافی چون انجام اقدامات عمرانی ، ایجاد محورهای دسترسی و رونق خدمات مورد نیاز اهداف این طرح بود و بهسازی محیط و فضاهای تاریخی داخل محدوده و تعریض معابر و حل مشکلات ترافیک از اقدامات ساماندهی طرح بود.

-    طرح نواب ، نوسازی بین خیابانهای آزادی و قزوین و حد فاصل میدان آزادی و انقلاب در تهران با اهدافی مثل بالا بردن سطوح خدماتی و حل مشکلات ترافیکی و مسکن ، استفاده بهینه از فضای فرسوده محور خیابان نواب جهت بالا بردن ارزش اقتصادی فضاهای موجود و بر قراری سریع ارتباطی بین شمال و جنوب و تکمیل شبکه بزرگراهی شهر تهران انجام شد.

-    قدیمی بودن ساختمانها و فرسودگی آنها ، شبکه معابر ضعیف و ناچیز بودن سرانه فضای سبز از مشکلات آن بود و اقدامات انجام شده :

-    تخصیص %15 وسعت محدوده به کار برد مسکونی با ارتفاع 8 طبقه ، %30 به شبکه معابر ، %25 به فضای سبز ، ورزش و فرهنگی و %30 به خدماتی ،تجاری و اداری ، احداث بناهایی با کاربردهای مسکونی تجاری - اداری ، فرهنگی ، تولید مسکن به صورت انبوه و فروش اوراق مشارکت سرمایه گذاری خصوصی و دولتی است.

-    طرح تفصیلی بافت قدیم شهر یزد در سال 1371 برای حل مشکلاتی چون : وسعت زیاد فضاهای مخروبه، عدم ضوابط و مقررات ساماندهی ، وجود با ارزشترین آثار معماری و تاریخی که در میان فضاهای مخروبه واقع است ، کمبود فضاهای خدماتی ، درمانی ، فضای سبز و ورزشی ، بازدهی کم اقتصادی کار گاه های نساجی دستی یا ماشینی در برابر کارخانه ها و حضور اقشار مهاجر نظیر جنگ زدگان و افغان ها و عربها وتهیه شد با هدف بهبود محیط کالبدی شهر تاریخی اقداماتی صورت گرفت از قبیل : ایجاد مرکزی در ناحیه تاریخی کهصرفاً کارش پرداختن به مسائل ناحیه تاریخی باشد ، دادن یک سری امتیازات ویژه به ناحیه تاریخی انبوه زباله از گوشه و کنار گذرها و میادین ماشین رو و احداث و طراحی سلسله مراتب گذرها .

-    احیاء بخشی از بافت قدیم اردبیل در سال 1363 با اهداف اجرای یکی از پیشنهادات طرح جامع اردبیل ، امکان پذیری احداث واحدهای مسکونی کوچک و جذب جمعیت در واحدهای احداث شده تهیه شد برای مقابله با مشکلاتی از قبیل : معابر با عرض کم ، نارسایی خدماتی ، فرسودگی ناحیه و مشکلات اجتماعی اقتصادی که اقدامات انجام شده : تعریض معابر اصلی و دسترسیهای با عرض کم ، ایجاد سلسله مراتب خدماتی ، احداث واحدهای تجاری ، اداری ، انبار و پارکینگ در ناحیه تاریخی برای کاهش هزینه واحدهای تمام شده و سیما سازی شهری با ایجاد معبر پیشنهادی طرح جامع دور تا دور شهر ، خرید ، تملک و نوسازی بافت است.[4]