بخشی از مقاله
چکیده
امروزه ژئوتوریسم به عنوان یکی از شاخههای جدید صنعت گردشگری به عنوان ابزاری مناسب برای توسعه پایدار شناخته شده است. جزیره قشم با وجود جاذبههای ژئوتوریستی ، مانند غار نمکی قشم واقع در خلیج فارس از امتیازات و جاذبههای ویژهای در جذب گردشگر در سطح ملی و بینالمللی برخوردار است ، که در حال حاضر بدون برنامهریزی و ساماندهی مناسب مورد بهره-برداری قرار میگیرند. ساماندهی غارها به عنوان یکی جاذبههای ژئوتوریستی در برگیرنده عناصر و اجزای تشکیل دهنده مکانی به صورت نقشه، تحلیل عناصر و اجزای کالبدی موجود و برآورد نیازهای آینده گردشگری، مکانگزینی مجموعههای گردشگری، توزیع بهینه تأسیسات و تسهیلات گردشگری، آرایش بهینه و ارتقاء کمی و کیفی جاذبههای موجود و ارائه بسته مناسب گردشگری میباشد .
ساماندهی باید با توجه به توسعه پایدار و ظرفیت تحمل محیط و با حداکثر بهرهوری از زمان، نیروی انسانی و مصالح و با استفاده از تولیدات سازگار با محیط زیست و قابل بازیافت، انجام شود. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی و توصیفی به ساماندهی غار نمکی قشم پرداخته است که نشان می دهد ژئوتوریسم در جزیره قشم چندان رشد نداشته است که با توجه به طرح پیشنهادی و برنامهریزیهای گسترده ، میتوان به رونق و بهبود ارزشها و شاخصهای ژئوتوریستی در جزیره قشم دست یافت .
-1 مقدمه
توریسم یکی از بخشهای مهم اقتصادی در بسیاری از کشورها به شمار میرود. کشورهای پیشرو در این بعد از فعالیتهای اقتصادی، سالانه سهم عمدهای از درآمدهای ناشی از ورود گردشگران را به خود اختصاص میدهند. در واقع نه تنها گردشگری یکی از بزرگترین فعالیتهای خدماتی دنیاست بلکه روز به روز نیز در حال رشد میباشد به گونهای که سازمان جهانی گردشگری پیشبینی میکند که تا سال 2020 تعداد گردشگران به 1 .5 میلیارد نفر خواهد رسید - شوو، . - 2004 بدین لحاظ توجه به ماهیت گردشگری و پیامدهای ناشی از آن، لزوم تحقیق و مطالعه را در این موضوع بر مجامع علمی جهان آشکار کرده است.
اکوتوریسم نوعی از توریسم طبیعی است که اغلب مدعی است به عنوان یکی از سریعترین اجزای بازار جهانی توریسم تبدیل شود - تیزل، . - 83:2003 برآورد شده است که گردشگری طبیعی تقریبا 27 درصد سفرهای بینالمللی را شامل میشود و وقتی به صورت مناسب مدیریت شود میتواند باعث اشتغال مردم بومی و نیز منجر به حفظ محیط طبیعی گردد - جینجی، . - 9:2006 از مفاهیم نوین در زمینه گردشگری ژئوتوریسم است که ارتقای ویژگیهای جغرافیایی یک مکان از قبیل فرهنگ، محیط زیست، میراث فرهنگی و زمین شناسی را به همراه رفاه جمعیت بومی، هدف قرار می دهد.
ژئوتوریسم از ترکیب واژه های ژئو - زمین - و توریسم - جهانگردی - پدید آمده است که نیازمند بهره گیری توریسم از علوم زمین، بویژه جغرافیای طبیعی، زمین شناسی ، ژئوفیزیک و سایر علوم طبیعی است. امروزه ژئوتوریسم به عنوان یکی از شاخه های جدید صنعت گردشگری به عنوان ابزاری مناسب برای توسعه پایدار شناخته شده است. به طوری که در سال 1992 در کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل متحد در ریودوژانیرو در دستور 21، از آن به عنوان وسیلهای عملی و کاربردی جهت رسیدن به توسعه پایدار نام برده شده است.
ژئوتوریسم میتواند نوعی تجربه مطلوب برای گردشگر فراهم آورد و در عین حال کیفیت منحصر به فرد مقاصد گردشگری را به صورت یک پارچه حفظ کند، از اینرو میتوان آن را برای هر دو گروه گردشگران و مردم بومی مفید و سودمند دانست - پلوویتز ،. - 568:2011 توانمندیهای کشور ایران در زمینه ژئوتوریسم سبب شده که مناطقی از ایران با توجه به ویژگیهای طبیعی، زمین شناسی و ژئومورفولوژی مانند کویر لوت، کوهستانهای سهند و سبلان و انواع غارها از نامزدهای پیشنهادی برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو در حوزه این شاخه از گردشگری معرفی شوند - کرمی، . - 117 :1386 ایران دارای عنوان بهشت زمینشناسان یا موزه زمینشناسی با وسعت 1/5 میلیون کیلومتر مربع است.
با این وجود گرچه ایران به عنوان کلکسیون پدیدههای زمینشناسی مطرح است ولی ژئوتوریسم آن توسعه چندانی پیدا نکرده و هنوز مراحل اولیه و ابتدایی خود را میگذراند . - Newsome, 2006: 78 - اجرای طرح های گردشگری در مراحل مختلف مانند انتخاب و تعیین محل، ایجاد امکانات دسترسی، احداث هتل ها و سایر امکانات، ایجاد تسهیلات، شکلدهی و امکان فعالیت های تفریحی و جنبی و مهیا نمودن تاسیسات زیربنایی، در رابطه با محیط بوده و توجه به ابعاد محیطی در طرح های گردشگری همیشه در اولویت قرار داشته - میراب زاده، - 44 :1375 که مجموع این فرایندها و عوامل در قالب ساماندهی فضاهای جغرافیایی از جمله غارها شکل میگیرد.
ساماندهی غارها در برگیرنده عناصر و اجزای تشکیل دهنده مکانی به صورت نقشه، تحلیل عناصر و اجزای کالبدی موجود و برآورد نیازهای آینده گردشگری، مکانگزینی مجموعههای گردشگری، توزیع بهینه تأسیسات و تسهیلات گردشگری، آرایش بهینه و ارتقاء کمی و کیفی جاذبههای موجود و ارائه بسته مناسب گردشگری می باشد. ساماندهی باید با توجه به توسعه پایدار و ظرفیت تحمل محیط و با حداکثر بهره وری از زمان، نیروی انسانی و مصالح و با استفاده از تولیدات سازگار با محیط زیست و قابل بازیافت، انجام شود.
جزیره قشم واقع در جنوب کشور نیز همانند اغلب نواحی کشور از امتیازات و جاذبههای ویژهای در جذب گردشگر در سطح ملی و بینالمللی برخوردار است ، که در حال حاضر بدون برنامهریزی و ساماندهی مناسب مورد بهرهبرداری قرار می گیرند که این امر علاوه بر کاهش بازدهی و اثرات اقتصادی گردشگری در منطقه، باعث اثرات مخرب زیست محیطی و انسانی در این مناطق گردیده است. جزیره قشم را میتوان دروازهای برای ژئوتوریسم ایران دانست.
بزرگترین جزیرهی خلیج فارس به واسطه دارا بودن پدیدههای زمینشناسی و زیست-شناسی متنوع و بیهمتا، توان بالایی را برای تبدیل شدن به یک قطب بزرگ اکوتوریسم و ژئوتوریسم در حوضهی خلیج فارس دارد - کاظمی،. - 12:1383 یکی از مهمترین عوامل پیدایش رخنمونها و اشکال زمین که موجب جذب گردشگران و علاقهمندان به پدیدههای طبیعی میگردد، گنبدها و بلورهای نمک است. گنبد نمکی نمکدان به دلیل داشتن جلوههای زیبا از اشکال کارستی، از مناطق مستعد جذب توریسم در کشور میباشد. یکی از این اشکال، وجود و کشف طولانی ترین غار نمکی جهان در گنبد نمکی نمکدان به طول 6580 متر - اسدی و همکاران، - 1385 میباشد.
این غار نمکی - به نام غار نمکدان - 3 در جنوب شرقی گنبد نمکی نمکدان واقع در قسمت غربی جزیره قشم توسعه یافته است. سن این غار با انجام مطالعات سنسنجی با کربن 14 و اورانیوم- توریم حدود 70000 هزار سال برآورد شده است. این غار نه تنها از نظر طول، بلکه به واسطه ی برخورداری از چند ویژگی دیگر در میان غارهای نمکی و حتی از برخی جنبه ها در میان کلیه غارهای جهان منحصر به فرد است؛ وجود ریز اقلیم شگیز - هوای راکد با دمای 30 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 80 درصد - از جمله این ویژگیها است. دو پدیده مخروط افکنه و به دنبال آن کانال-های مارپیچ رودخانهای از دیگر ویژگیهای منحصر به فرد این غار است. استلاگتیتهای نمک به طول یک متر و به طور فراوان از سقف غار آویزان است و دریاچهای به طول 300 متر و حداکثر عمق یک متر در فاصله 160 متری دهانه غار وجود دارد - بوزاک و همکاران ،. - 50:1999 پهنای معابر از حدود 6 تا 40 متر متغییر است.
با وجود پتانسیل بالای این غار برای جذب گردشگر، متاسفانه به دلیل مشکلات مختلف از جمله عدم آشنایی مردم با صنعت گردشگری ، مشکلات اقامتی، مشکلات رفت و آمد، اختصاص ندادن سرمایه برای توسعه تجهیزات و امکانات و ایجاد پروژههای ارزشمندسازی، تا کنون این جاذبه طبیعی نتوانسته آن طور که باید در امر توسعه منطقه موثر واقع شود. در صورتی که با برنامهریزی مناسب جهت ساماندهی این غار و معرفی بهتر و بیشتر به گردشگران، میتوان گامی ارزشمند در جهت توسعه اکوتوریسم و گردشگری استان برداشت. برخی تحقیقات که در این راستا انجام شده است به شرح زیر است:
- کیم و همکاران - - 2008 به بررسی ویژگی گردشگری غار در کره و طبقهبندی چهارگانه گردشگران برطبق عوامل محرک پرداختهاند.
- سبک خیز و همکاران - - 1391 با استفاده از روش پرالونگ به ارزیابی غار خاصه تراش در اصفهان به عنوان یک غار آهکی دارای مرتبهی خوب پرداخته اند که در صورت تدارک سامانه ژئوتوریستی و وجود سایر سامانهها در مجاورت این محدوده، میتوان از این ژئوسایت به عنوان یک ژئوپارک نام برد.
- مهندسین مشاور شاخص سازان - 1388 - در ساماندهی منطقه گردشگری زاوین در شهرستان کلات، به بررسی توانهای اکوتوریستی آبشار و سد زاوین و ارائه راهکارهای توسعه گردشگری آن پرداخته و در نهایت به ارائه سایت گردشگری منطقه زاوین و تعیین سطوح کاربریهای لازم اعم از فضای سبز، پارکینگ، آلاچیق، فضای اقامتی و... در منطقه میپردازد.
- تقوایی و دیگران - 1390 - در پژوهشی تحت عنوان تحلیلی بر معیارهای ساماندهی آبشارهای طبیعی به منظور توسعه اکوتوریسم و با بهره گیری از مدل های AHP و SWOT به بررسی و تحلیل وضعیت آبشارهای استان خراسان و عوامل موثر درساماندهی آنها پرداخته و به این نتیجه رسیده است که آبشارهای استان به عنوان یکی از مهمترین جاذبههای طبیعی علی رغم وجود پتانسیلهای فراوان در عرصه طبیعت گردی، به دلیل ضعف امکانات و خدمات زیرساختی از رشد چندانی برخوردار نمیباشد و تاکنون در هیچ یک از آبشارهای استان فعالیت ساماندهی در چارچوب طرح اصولی و هدفمند انجام نشده است. و برای ساماندهی آبشارهای استان خراسان توصیه می کند از روشهای اورگانیک و مدرن استفاده شود.
