بخشی از مقاله
چکیده:
درراستای فرهنگسازی وتقویت سبک زندگی سالم بنظررسیددرباره ارتباط غیرکلامی که مکمل ارتباط کلامی میباشد از منظر قران و روانشناسی نگاه علمی داشته باشیم در هر ارتباط کلامی، گویندهمعمولاً سخن خود را با تغییر در چهره، نگاه، حرکات بدن، لحن، تن صدا و غیره همراه می کندکه از آن به ارتباط غیرکلامی یاد میگردد. این پژوهش بر آن است تا این شیوه از ارتباط در قرآن کریم و روانشناسی را بررسی نماید. در قرآن به گونه هایی از این شیوه ارتباط مانند حالات چهره، حرکات بدن، خصائص ظاهری، تن صدا و تماس بدنی اشاره گردیده، بدیهی است در علم روان شناسی نیز این مقوله مورد اهتمام بوده لذا این پژوهش به تحقیقات روان شناسان در این باره نیز عنایت دارد بر اساس بررسیهای انجام گرفته در میان انواع ارتباط غیر کلامی به حالات چهره، بیش از حالات دیگر اشاره شده و همچنین نزد روان شناسان حالات چهره بیشتر از سایر علائم غیرکلامی مورد اهتمام واقع گردیده است.
کلید واژه ها: قرآن، ارتباط غیرکلامی، حالات چهره، خصائص ظاهری، روانشناسی
مقدمه:
درجهت فرهنگسازی و بهبود سبک زندگی خانوادگی، اجتماعی، شغلی و افزایش بهداشت روانی افراد جامعه تصمیم گرفتم ارتباطات غیرکلامی را که مهمترین بخش ارتباط بین فردی و میان گروهی را تشکیل میدهد. از منظر قرآن کریم و روانشناسی مورد بررسی قرار دهم که در فصل های مختلف این مقاله، به آیات نورانی و حیاتبخش قرآن و پژوهش های روانشناسی در ارتباطات غیرکلامی اشاره شده و سرانجام به روش توصیفی مورد تجزیه تحلیل قرار گرفته است.ارتباطات غیر کلامی مهمترین بخش ارتباط میان فردی را تشکیل می دهد. ارتباط غیر کلامی به دامنه وسیعی از پدیده ها گفته می شود، از بیان چهره و اشاره گرفته تا مد، و از وضعیت نمادی گرفته تا رقص و تئاتر، موسیقی و پانتومیم - باستانی ، 1386، ص . - 71
یکی از پیشتازان و پیشروان مطالعات غیر کلامی " - Nonverbal - بیردویسل" - Birdwhistell - مشخص کرده است که تنها 35 درصد از معنی - Meaning - در یک وضعیت خاص با کلام به دیگری منتقل می شود و 65 درصد باقی مانده آن در زمره غیر کلامی است.پیشگام دیگری که در عرصه تحقیقات غیر کلامی نامی بلند آوازه دارد ، " آلبرت مهرابیان " است .او پیامهای فرستاده شده در یک ارتباط بین فردی را، تجزیه و تحلیل کرده ، دریافته است که فقط 7 درصد از معنی با پیامهای کلامی به مخاطب منتقل شده است 93 درصد از پیام که به گونه غیر کلامی فرستاده شده است ، قابل تقسیم بین موارد زیر است :
38 درصد آن با " نشانه های آوایی " - - Vocal cues و 55 درصد با " نشانه های چهره ای " - - Facial cues هر چند ، یافته ها در پژوهشهای مختلف با یکدیگر متفاوتند ولی می توان چنین نتیجه گرفت که " نشانه های غیر کلامی " در ارتباط میان فردی بسیار مهم بوده و نقش آن در بسیاری موارد در انتقال معنی از فردی به فرد دیگر بسیار حیاتی می باشد - فرهنگی ،1374، ص 272 الی . - 273ارتباط غیر کلامی همواره در یک فضای خالی اتفاق نمی افتد در بیشتر مواقع ارتباط غیرکلامی همراه با ارتباط کلامی روی می دهد. هر چند رفتارهای غیر کلامی منفرد،پیام های مستقلی می فرستند،امامعمولاً بیشتر پیام های غیرکلامی از گروهی از رفتارهای غیر کلامی تشکیل می شوندو ارائه تعمیمی معتبر درباره اهمیت نسبی پیام های کلامی و غیرکلامی در تمام موقعیت ها امکان پذیر نیست و نمی توان گفت که پیام های کلامی غالب هستند یا پیام های غیرکلامی، زیرا بستگی به موقعیت ارسال پیام دارد - ریچموند،. - 91 به عنوان مثال در نماز خواندن بهترین نوع ارتباط با خداوند هم ارتباط به صورت کلامی است و هم به صورت غیر کلامی.هر یک ازحالات بدن در نماز قیام، رکوع، سجده، تشهد و غیره همه نشانگر نوعی تکریم، تعظیم و سر تسلیم فرو بردن در برابر معبود است و نمی توان گفت کدام یک ارتباط کلامی یا غیر کلامی غالب است.
متن:
-1 اهمیت نشانه های غیر کلامی
اهمیت توجه به نشانه های غیرکلامی برای انسان تا بدان جاست که هر گاه بین حالات چهره و گفتار، ناسازگاری پدید آید حالات چهره و رفتار غیر کلامی به مراتب مهمتر و معتبرتر از سخن است. از این روی امام علی - ع - میفرماید:لسان الحال أصدق من لسان المقال - غررالحکم، - 153نشانه های غیرکلامی و کاربرد درست آن، از عوامل مهم در ایجاد ارتباط مؤثر و از جنبه های مهم نشانه های غیرکلامی است که فرایند گفتگو راتسهیل می بخشد چهره بازو تبسم، دست دادن، تماس مستقیم ومناسب ازاین گونه اند وگرنه نگاه پیوسته وجبری چشمها نمایانگرخشم ومخالفت است: همان گونه که در قرآن آمده :فإذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهمکالّذی یغشی علیه من الموت - الاحزاب، - 19 از ترس زیاد از مرگ چشمها در حدقه به گردش در آمده است.از رفتارهای غیرکلامی تاثیرگذار در قرآن به شش گونه آن اشاره شده که عبارتند از: حرکات بدن، حالات چهره، تماس چشمی، لحن و تن صدا، خصائص ظاهری و لمس کردن یا تماس بدنی است.
-1 حالات و زبان بدن: بسیاری از آیات قرآن رابطه زبان بدنی با حالات و هیجان ها را مورد توجه قرار داده است، عبارتند از: -1-1 رابطه تواضع با حرکات بدنی: بر اساس آیه شریفه "و اخفض جناحک لمناتّبعک من المؤمنین" - الشعراء،. - 215
باید افراد در برابر مؤمنین متواضع و فروتن باشند و پر و بال رأفت و رحمت برایشان بگستراند. و آیه دیگری از قرآن به تواضع، حالت بدنی فرزند نسبت به والدین اشاره دارد که مقصود فروتر گرفتن بدن در برابر ایشان است و اخفض لهما جناحالذّلّ منالرحّمه و قل ربّّ ارحمهما کماربّیانی صغیرا - الاسراء. - 24 در این آیه شریفه به اوج تواضع و محبت در برابر پدر و مادر اشاره گردیده است. اکمن معتقد است علایم مبادله شده توسط سر و گردن بیانگر این نکته هستند که چه احساساتی برای فرد مطرح بوده اندمثلاً شادمانی، خشم و غیره و علایم مبادله شده توسط اعضای بدن بیانگر شدت احساسات می باشند هر چند رشد ما می توانند هر دو بعد قضیه رادر بر گیرند و هر دو دسته از اطلاعات را به ما منتقل کنند.
-2-1 رابطه نفاق و حرکات بدنی: خداوند در سوره منافقین به برخی از ویژگیهای آنان پرداخته می فرماید: »کأنهمّ خشبمّسنّده/ - المنافقون، - 4 یعنی: آنها اجسام هایی بی روح و صورت های بی معنا و هیکل هایی توخالی دارند، نه از خود استقلالی، نه در درون نور و صفایی، و نه اراده و تصمیم محکم و ایمانی دارند درست همچون چوب های خشک تکیه زده بر دیوار - تفسیر نمونه، . - 153
-3-1 رابطه حیا و شرم با حرکات بدنی: قرآن در وصف حرکت یکی از دختران شعیب به سوی موسی - ع - برای بردن پیغام می فرماید: » تمشی علی استحیاء - القصص، 25 - ا ین آیه بیانگر این است که عفت و نجابت از طرز راه رفتن پیدا است.
-4-1 ایماء و اشاره: فأشارت إلیه - مریم، - 29 حضرت مریم به عیسی اشاره کرد و به آنها فهمانید که با او صحبت کنند و جریان را از او بپرسند. او به روزه سکوت با زبان بدن ارتباط برقرار و اشاره کرد. حرکات و اشارات دستها گاه جایگزین کامل زبان و کلام می شوند یک حرکت و یا اشارات دست یکسان در دو فرهنگ ممکن است دو معنی کاملا متفاوت و متمایز از یکدیگر را داشته باشد در یک معنی بسیار خوشایند و در دیگری نا خوشایند باشند این نکته شایان توجه است که در یک فرهنگ یکسان نیز در فلان زمان در دو زمان متمایز از هم معنی یک حرکت دست ممکن است تغییر یابد - مایزر، 1383 ،ص294الی - 300
-5-1 تکبر و غرور با حرکات بدن: ثانی عطفه - الحج، - 9 متکبرانی که نسبت به سخنان الهی و دلایل روشن بی توجه اند.
-6- 1 رابطه خشوع و خضوع با حالات بدنی : خداوند متعال در سوره اسراء برای مردم با ایمان ذکر می فرماید و آن این است که قرآن مایه خضوع وخشوع ایشان است »ویخرّون للأذقان یبکون و یزیدهم خشوع - الاسراء، . - 109
-2 حالات چهره: قرآن میفرماید:"وجوه یومئذمسفره ضاحکه مستبشره" - عبس،38و - 39 سیمای پاکان چون صبح، درخشان، خندان و شاداب است. امام علی - ع - در حکمت نهج البلاغهصراحتاً به روان شناسی چهره اشاره دارد و می فرماید:ما أضمر أحدشیئاًإلاّ ظهر فی فلتات لسانه و صفحات وجهه :« یعنی کسی چیزی را در دل پنهان نکند مگر آن که در لغزش های زبان و رنگ رخسار آشکار خواهد شد. با این ترتیب تمام ویژگی های روانی و شخصیتی فرد هرچند پنهان باشد،در دو جا بروز می کند یکی در گفتار و دیگری در رخسار و لذا برای شناسایی شخصیت افراد که به قول برخی روان شناسان به کوه یخی در دریا می ماند که بخش اعظم آن درون آب است.
-3 تماس چشمی: تماس در ارتباطات بین فردی از اهمیت ویژه ای برخوردار است . در تمام اشکال ارتباطی این پدیده اهمیت و قدرت خود را به منصه ظهور می رساند » -1- 3 قللّلمؤمنینیغضّوا من أبصارهم - « النور، - 30 پرهیز نگاه خیره مردان نسبت به نامحرمان "و قللّلمؤمنات یغضضن من أبصرهنّ" - نور ، - 31 و پرهیز از نگاه خیره زنان نسبت به نامحرمان.یکی از پژوهشگران بنام "آرجیل" معتقد است: در ارتباطات گروهی افراد بین 30 تا 60 درصد از وقت را صرف تماس چشمی با دیگران می کنند 10 - تا 30 درصد از نگاهها ، خود فقط حدود یک ثانیه می شوند - .
-2-3 رابطه نگاه خیره با احساسات درونی؛ آیه قرآن تصریح دارد که »رأیتالّذین فی قلوبهممّرض ینظرون إلیک نظرالمغشیّ علیه من الموت« - محمد، - 20 نگاه خیره بدون پلک زدن نشانگر ترس و نگرانی است.
-4 لحن و تن صدا: در قران به رعایت حیا در کیفیت سخن گفتن و محتوای سخن اشاره شده آنجا که به زنان پیامبر فرمان میدهد: "فلاتخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض و قلن قولامعروفا" - الاحزاب، - 32 نازک و هوس انگیز سخن نگویید، سخن شایسته بگویید. یا خداوند در مورد منافقان میفرماید"ولتعرفنهم فی لحن القول" - محمد، - 30ازطرزسخنانشان می توان به حالات درونیشان پی برد.
-5 خصائص ظاهری در قرآن: نیازهای مادی و معنوی انسان را به زندگی اجتماعی کشانده است. به همین منظور اگر انسان بر طبق نظام قانونمندی که قرآن و روایات آن استوار است حرکت کند، به راحتی یک زندگی اجتماعی را در کنار دیگران تجربه می کند. قرآن کریم و روایات اهل بیت - ع - تذکراتی درباره ظاهر انسان مؤمن داده اندکه بیشتر به ارتباط غیر کلامی هر فرد مربوط می گردد. -1-5 راه رفتن متواضعانه:خداوند متعال درباره ویژگی های مؤمنان و بندگان خاص اولین ویژگی را راه رفتن متواضعانه ذکر نمودهاست" و عبادالرحّمانالذّین یمشون "بندگان خاص خدا کسانی هستند که با تواضع راه می روند - الفرقان، . - 63
-2-5 لبخند و گشاده رویی: لبخند از جمله حالات چهره که نشانه شادی در چهره فرداست.لبخند و تبسم زمینه خوشرویی و در روابط اجتماعی بسیار گرانبهاست.قرآن کریم سفارش به چهره گشاده و خوش برخوردی نموده و از ابرو درهم کشیدن نهی می کند."ولاتصعر خدک للناس " - لقمان، 18 - چهره ات را برای مردم درهم نکش.دیل کارنگی معتقد است لبخند به سرعت برق می آید،اما خاطره اش گاهی تا ابد پایدار می ماند،و تا زمانی که بخشنده نشود،به دست نمی آید. گشاده رویی و متبسم بودن از نظر اخلاقی و دینی و روان شناسی اصلی است که مورد تأکید قرار گرفته و همه انسانها طالب آن هستند و از نظر روانی اثرات مثبتی در افراد مقابل می گذارد.
در بسیاری از موارد در یک ارتباط ساده بین دو انسان. حرکات چهره ممکن است به عنوان یکی از بهترین مجاری یا کانالهای ارتباطی بین اشخاص به حساب آیند . می توان گفت : تمام کسانی که به نحوی به ارتباطات و به ویژه ارتباطات غیر کلامی پرداخته اند ، به حرکات چهره بهای ویژه ای داده و از آن به عنوان یکی از ارکان عمده پیامهای غیر کلامی نام برده اند . - آیین دوستیابی، - 108 -3-5 ظاهر آراسته: آراستگی ظاهری، اهمیت به نظافت از اصول مشترک زندگی است که تنها اسلام در بیانات متعدد بر آن تأکیددارد، بلکه به عنوان یکسنّت اصیل در سیره ائمه معصومین - ع - متداول بوده است چنانچه خداوند متعال می فرماید."یابنی ءادم خذوا زینتکم عند کلّ مسجد …" قل منحرمّ زینهاللّهالّتی أخرج لعبادهالطّیّباتو منالرّزق - الاعراف، 31 و - 32 ای فرزند آدم، زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید… بگو چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟
