بخشی از مقاله
چکیده
مصرف گرایی از پدیده های مهم اقتصادی است که همراه با گسترش و فراگیر شدن تفکر سرمایهداری، به عنوان عنصر جدایی ناپذیر آن سطح وسیعی از کشورها، از جمله کشورهای اسلامی را فراگرفت. فرهنگ مصرفگرایی از هر جهت آثار زیان باری را متوجه کشورهای اسلامی میسازد چرا که در اسلام اصول اساسی وجود دارد که پذیرفتن آنها روش زندگی خاصی را میطلبد؛ شیوهای که با مصرفگرایی تعارض آشکار دارد و از لحاظ فرهنگی نیز با فرهنگ اسلامی و الگوی مصرفی آن سازگاری ندارد. در این مقاله به بررسی پدیدهی مصرفگرایی مدرن از منظر اسلام پرداخته شده و ضمن بررسی زمینهها و عوامل پیدایش آن، آثار و پیامدهای مصرفگرایی، با استفاده از شاخصهای به دست آمده از فرهنگ مصرفی اسلام به چالش کشیده شده است.
در این تحقیق که به شیوه اسنادی صورت گرفته است، این نتایج حاصل شد، که چون مصرف از روی چشم و هم چشمی افراد ناشی می شود و با آداب اسلامی در تناقض است، بنابراین باید فرهنگ مصرفی جامعه را اصلاح کرده و با برنامه ریزی و تنظیم تبلیغات های بازرگانی در جهت تبلیغ فرهنگ مصرفی اسلامی گام برداشت، که در این خصوص احداث مساجد و مراکز آموزشی دینی، جلوگیری از پخش برنامه هایی که مخالف سبک زندگی اسلامی هستند، اصلاح و درست کردن ساختارها و زیربنای اقتصادی در راستای بالا بردن رفاه عمومی و ... می تواند کمک شایانی به کمرنگ کردن زندگی مصرفی و رواج سبک زندگی اسلامی داشته باشد.
-1-1 مقدمه:
انسان موجودی است که برای ادامه حیات خود، مجبور است که برخی کالاها و خدمات را مصرف کند. بیشتر صاحب نظران در حوزه علوم اجتماعی بر این باورند که مصرف و مصرف گرایی، به عنوان دین جوامع قرن حاضر محسوب می شوند و به عنوان پرستشگاه دین و کانون خانواده بشمار می آیند - علیخواه، . - 1386 امروزه مصرف چیزی فراتر از حد نیاز است، چیزی که از آن به عنوان » مصرف گرایی« یاد می شود. مصرف گرایی، محصول نظام سرمایه داری است؛ چرا که بعد از گسترش این نظام و با تأسیس کارخانه ها و کارگاه های تولیدی، به تدریج بر میزان تولیدات افزوده شد و در نتیجه مصرف نیز به تبع آن افزایش پیدا کرد - سیدی نیا، » . - 1388 مصرف گرایی برای جامعه بلای بزرگی است.
اسراف، روز به روز شکاف های طبقاتی و شکاف بین فقیر و غنی را بیشتر و عمیق تر می کند. یکی از چیزهایی که لازم است مردم برای خود وظیفه بدانند، اجتناب از اسراف است. دستگاه های مسئول باید وظیفه خود را بدانند، مردم را نه فقط به اسراف و مصرف گرایی و تجمل گرایی سوق ندهند، بلکه در جهت عکس، مردم را به سمت قناعت، اکتفا و به اندازه لازم مصرف کردن و اجتناب از زیاده روی و اسراف دعوت کنند« - بیانیه مقام معظم رهبری. - 1381/9/15 مصرف گرایی با بسیاری از روش هایی که اسلام تأکید به انجام دادن آنها دارد، در تضاد است و آثار گرانی را به همراه دارد.
سوال اساسی اینجاست که سبک زندگی اسلامی چه نوع سبکی است و چه تفاوتی با مصرف گرایی نوین دارد؟ به دلیل اساسی تلقی شدن این مسأله و آثار و تبعات اسف بار مصرف گرایی، بسیاری از جامعه شناسان و اقتصاددانان را بر آن واداشته است تا با بررسی های متعدد خودشان در این حوزه، بتوانند راه حلی برای به کنترل درآوردن آن پیدا کنند. دواتگر در سال 1392 پژوهشی با بررسی سبک زندگی و دینداری انجام داده است و به این نتیجه دست یافته که بین دینداری و مصرف گرایی رابطه معکوسی وجود داشته و سبک زندگی اسلامی به عنوان سبک زندگی سالم محسوب می شود.
غلامرضایی در سال 1389در مقاله خودش نتیجه گرفت که بین دین و سبک زندگی یک رابطه علّی وجود دارد؛ بطوری که دین در شکل دهی به سبک زندگی نقش مهمی دارد که در این میان دین اسلام به دلیل اینکه هم به اصول کلی و هم به قوانین عملی بسیاری از حوزه ها و جوانب زندگی بشر توجه کرده است، مقام برجسته و ممتازی را نسبت به سایر ادیان دارد. سیدی نیا در سال 1388 در مقاله خودش که در حوزه مصرف گرایی - سبک زندگی مصرفی - نوشته است به این نتیجه دست یافت که مصرف به تنهایی یک پدیده مزموم نیست؛ بلکه زمانی که به عنوان هدف در نظر گرفته شود، به عنوان امری زشت و ناپسند محسوب می شود.
-2-1 سبک زندگی و عوامل تأثیر گزار بر آن:
سبک زندگی راه الگومند مصرف، و درک یا ارج نهادن به محصولات فرهنگ مادی است. سبک زندگی به معنای نوع زندگی و روشی است که انسان ها در حیات فردی و اجتماعی خودشان برای خویش انتخاب می کنند. عواملی چون عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در شکل گیری سبک زندگی نقش دارند؛ مثل نحوه استفاده از درآمد، مدت زمان زمان کار، نحوه لباس پوشیدن، طبقه اجتماعی و فرهنگی و .... تعیین کننده شاخه های مختلف سبک زندگی اند - بیرو، - 1370سبک. زندگی گروه بندی مصرف کالاها است که می توان در این گروه بندی، سبکِ داشتنِ رفتار، قریحه و رمزگان نمادین مشترک را تشخیص داد - شیلدز1، - 1992 و همان الگوی همگرا یا مجموعه منظمی از رفتارهای درونی و بیرونی، وضع های اجتماعی و دارایی هایی است که فرد یا گروه بر مبنای پاره ای از تمایلات و در تعامل با شرایط محیطی خود انتخاب می کند - مهدوی کنی،. - 1387 گیدنز معتقد است که سبک های زندگی کردارهایی هستند که به جریان عادی زندگی روزمره تبدیل شده اند.
این جریان ها شامل: لباس پوشیدن، غذا خوردن، تفریح و ... که بازتاب کننده هویت های شخصی، گروهی و اجتماعی اند - کوکرهام؛ روتین؛ آبل 2 ، - 1997؛ که تفریح از نظر لامونت جزو بهترین شاخص های سبک زندگی می باشد - لامونت3، . - 1996 سبک ویژگی کل گرایانه دارد، به عبارتی نمی توان بدون صدمه زدن به آن چه که سبک دارد، چیزی از آن کاست یا بر آن افزود. ویژگی اصلی سبک، با ثبات بودن و محلی بودن آن است، یعنی سبک در یک بازه زمانی و مکانی گسترش می یابد که هر چقدر گسترده تر می شود خصایص اصلی خود را از دست داده و تغییر می کند - سوبل4، . - 1981
سبک زندگی از عوامل متعددی متأثر است، که به علت طولانی بودن فقط به توضیح برخی عامل مهم تأثیرگزار بر سبک زندگی، پرداخته می شود: الف - طبقه و عوامل اقتصادی:منبع تفاوت طبقاتی سبک زندگی از منظر اکثر صاحب نظران خصوصاً بوردیو، منش طبقاتی است که در جریان اجتماعی شدن و آموزش بوجود می آید - فاضلی، . - 1382 بحث درباره تأثیر طبقه بر سبک زندگی زمانی ارزش خود را نشان می دهد که ما در هنگام مطالعه سبک زندگی طبقات بالا و متوسط به بالا، به علل و عوامل های دیگری به جز ثروت نیز توجه داشته باشیم.
بر طبق این اساس، بسیاری از جامعه شناسان عوامل دیگری را نیز در پژوهش های خود مدّنظر قرار می دهند: مثل کوهن که عواملی نظیر تمایلات ارزیابی کننده مردم را نیز مطرح میکنند که تحت تأثیر شیوه زیست طبقاتی می باشد. وی معتقد است که عامل اصلی در ایجاد انسجام میان نخبگان همان مشارکت آنها در مصرف فرهنگی متعالی است. سبک زندگی فرهنگی طبقه نخبه ناشی از دسترسی بیشتر آن طبقه به انواع مختلف مصارف فرهنگی است و دلیل اساسی که طبقات پایین جامعه فاقد سرمایه اقتصادی هستند همین است که آنها نسبت به طبقات بالاتر جامعه، مشارکت کمتری در الگوی مصرف فرهنگی دارند.
ولی با این اوصاف نباید طبقه را مبنایی برای درآمد و تمکن اقتصادی در نظر بگیریم؛ چون علاوه بر بررسی رواج برخی سبک های زندگی در میان طبقات متفاوت در جامعه، باید کارکرد آن نیز برای هر طبقه تبیین و بررسی بشود. سوبل مطرح می کند که انتخاب های افراد تحت تأثیر سه نوع تعین اقتصادی که به نوعی بر روی سبک زندگی افراد تأثیر می گذارد، قرار دارد. این سه تعین عبارتند از: نیازهای عینی و منابع فرد، کلیت فرهگ مادی جامعه و قواعد اقتصاد سیاسی که توزیع عناصر فرهنگی را نیز تحت کنترل دارند - سوبل، . - 1983
ب - ارزش و تحولات ارزشی: ارزش و تحول ارزشی اصلی ترین منابع در شکل گیری سبک زندگی بحساب می آید و اصلی ترین وظیفه در درک صحیح سبک زندگی افراد، همان شناخت ارزش ها و ساختارهای ارزشی هستند. تحول ارزشی هم موجب ایجاد سبک های زندگی و هم موجب تغییر در اصول سبک های زندگی موجود می شود؛ که در این میانتمایزِ جدی بین ارزش های ایجاد کننده هویت جمعی و فردی وجود دارد، که هویت فردی مهمتر از جمعی است. هویت فردی محصول ارزش های متناظر با فلسفه زندگی است و باید در هنگام مطالعه سبک زندگی این امر مدنظر قرار داده شود که تأثیر مستقیم ارزش ها بر رفتار های فرد بسیار مشکل است.
فرد ممکن است با تکیه بر ارزش های اخلاقی و دینی، بعضی از کارها را زشت بپندارد ولی در شرایط خاص ممکن است که انجام ندادن همین کارها هزینه زیادی را بدنبال داشته باشد. سبک زندگی به محض شکل گرفتن، به موجودیتی مستقل از مجموعه ارزشی اولیه تبدیل می شود که قادر است به اعمال انسان بطور مستقیم جهت بدهد - فاضلی،. - 1382 ج - تحصیلات: دنیای امروزه بیش از گذشته بر کسب اطلاعات از رسانه های مختلف تأکید دارد. تحصیلات بر انواع فعالیت ها و ارزش های افراد تأثیر می گذارد. تحصیلات بالاتر موجب می شود که فرد در شبکه ای از افراد قرار گیرد که الگوی مصرف فرهنگی یکسانی دارند و به این ترتیب بر نوع سبک زندگی فرهنگی فرد تأثیر بسزایی دارد. تأثیر تحصیلات تا جایی است که بر نوع نام گذاری فرزندان از سوی مادران نقش مهمی دارد - همان - .
د - دین: اولین پژوهش در ارتباط با تأثیر دین بر روی سبک زندگی توسط وبر با عنوان »اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری« صورت گرفته است. کالوینیسمی که وبر در این کتاب بدان اشاره می کند، همان سبک زندگی است. ادیان به دلیل آنکه علاوه بر عرضه انبانی از ارزش های متافیزیکی و اخلاقی، قادر است با ارائه ردیفی از رفتارهای سنتی که به عنوان عناصر فعال سبک زندگی باشند، توانسته است نقش سازنده ای را در ایجاد کردن سبک های زندگی ایفا کنند - فاضلی، . - 1382 کاتزگِرو- و شاویت1 در سال 1998 در طی مطالعاتی که در اسرائیل دنبال کردند، متوجه شدند که تفاوت جدی میان سبک زندگی افراد دیندار و افراد سکولار وجود دارد، به عبارتی هر قدر که افراد دیندار باشند، مشارکت کمتری در فعالیت های فرهنگی دارند - کاتز- گرو؛ شاویت، . - 1998
و - سرمایه داری مدرن و نظام تبلیغات کالا: این فرضیه جدی است که در جوامع مختلف اکثر قریحه، مد و سبک های زندگی تحت تأثیر سازمان-هایی است که از این پدیده ها سود می برند. این اعتقاد تا جایی است که لیبرسون و بل2 در سال 1992 مطرح می کنند که علاوه بر سبک زندگی افراداَشکال غیر تجاری هنر نیز تحت تأثیر سازمان های وابسته به سرمایه داری هستند - لیبرسون؛ بل، . - 1992
ه - شهر مدرن: زیمیل »گمنامی موجود در شهر مدرن« و دیوید چینی »دنیای متشکل از غریبه« را موجد چنین پدیده ای می دانستند. بدلیل آنکه شهر جای تکثر جلوه های زندگی مختلف است همین امر موجب می گردد تا فرد در مقابل انتخاب های گسترده ای قرار بگیرد که بر اثر عوامل مختلف، نهایتاً مجبور می شود تا الگوی منسجمی برای انتخاب در پیش گیرد که این الگوی منسجم همان سبک زندگی است. شهر میل به هر آنچه را که خود ندارد در اخلاق و رفتار ساکنانش ایجاد می کند؛ مثل مقاومت در برابر گمنامی و در عین حال تحت کنترل بودن مقاومت در برابر نظم شهر. در واقع شهر با همین ویژگی خود، برخی از پدیده ها را آرمانی کرده و جنبه زیباشناختی به آنها می بخشد - فاضلی،. - 1382
-3-1 مصرف و الگوی مصرفی:
»مصرف از معنای اولیه اش در ابتدای سرمایه داری به نقش آن در انتهای سده بیستم تغییر کرده است. مفهوم مصرف بسته به کاربرد آن در میان دیدگاه های نظری مختلف، تنوع و تغییر می یابد و ممکن است این اصطلاح حتی در درون یک چارچوب نظری نیز بسته به دوره تاریخی ای که باید مورد تحلیل قرار گیرد، تغییر کند - « باکاک، » . - 1381 مصرف همان استفاده از کالاها و خدمات به منظور ارضای نیاز انسان است و شامل مخارجی می شود که از کالاها و خدمات مصرفی به منظور ارضای فوری مصرف کننده صورت می گیرد« - توانایان فرد، . - 1386 انسان ها برای برآورده ساختن نیازها و تمایلات خودشان کالاها و خدمات را به طور مستقیم بکار می گیرند که این همان مصرف است.
مصرف در نظر وبر فقط ناشی از عوامل اقتصادی نیست بلکه فرآیندی است که شامل کردارهای اجتماعی و فرهنگی نیز است که بیان کننده تفاوت های میان گروه های اجتماعی می باشد - فاضلی، . - 1382 الگوی مصرفی در هر جامعه را فرهنگ و آداب و رسوم رایج در آن جامعه تشکیل می دهد. بطوری که ممکن است در یک جامعه خوردن گوشت خوک حلال شمرده شود ولی در جامعه ای دیگر خوردن آن حرام باشد .
اسراف و کمبود دو مفهومی هست که در تعیین الگوی مصرف یک جامعه تأثیر بسزایی دارند. این بدین معنی است که الگوی مصرفی جامعه ای که در آن اسراف می شود با جامعه ای که در آن قناعت حرف اول را می زند، بسیار تفاوت دارد؛ به این ترتیب »الگوی مصرف« از جهت میزان کالاهای مصرفی باید، با میزان درآمد، فرهنگ، باورها و ارزش های دینی متناسب باشد. البته الگوی مصرف با وضعیت عمومی و عادی جامعه نیز در ارتباط است - انصاری، - 1389 و قادر است بیشترین ارتباط میان فرد و موقعیت اجتماعی وی برقرار سازد و از این جهت اهمیت تحلیلی بیشتری دارد.
-4-1 سبک زندگی بر مبنای مصرف:
مفهوم سبک زندگی حاصل گسترش تأملات وبر درباره گروه های منزلت است که بحث وبر در خصوص مصرف نیز از همین جا آغاز می شود. وبر دریافته بود که سبک زندگی بیش از آنکه بر رهیافت مارکسیستی یعنی همان تولید استوار باشد، بر شباهت الگوهای مصرف استوار است؛ چون شیوه تولید اقتصادی بر چگونگی مصرف کردن، موثر است، اما ضرورتاً تعیین کننده آن نیست - کوکرهام و دیگران ، . - 1997 ویژگی اصلی سبک زندگی از نظر وبر، انتخابی بودن آن است.
