بخشی از مقاله
چکیده:
صوفیان در هر دوره از تاریخ به عنوان قشری تأثیرگذار در جامعه حضور داشته اند؛ افکار و اعمال آنان همواره در شکل گیری بخشی از اندیشه و کردار طبقات مختلف جامعه نافذ و مؤثّر بوده و حتّ ی گاهیموجب تحوّلات اجتماعی نیز شده است. این نوشتار، با تکیه بر شیوه بررسی »بینامتنی« قصد دارد اندیشه های صوفیانه موجود در دو اثر ادبی تعلییِم گرانسنگ یکی »گلستان« سعدی شیرازی و دیگری جادّه» العاشقین« شریف الدّین حسین خوارزمی را مورد مطالعه و تحقیق قرار دهد؛ و زوایای فکری صاحبان این دو اثر را در مورد به چالش کشیدن »اخلاق و سیرت درویشان و صوفیان« از مضمون حکایات و روایاتشان نمایان سازد. همچنین میزان ظهور اندیشه های صوفیانه سعدیشیرازی را در ذهن و زبان صوفیان چندین نسل بعد آشکار سازد.
واژگان کلیدی: گلستان، جادّه العاشقین، اخلاق درویشان، نقد بینامتنی.
-1مقدّمه
از دیرباز، اظهار نظر درباره آفرینشهای ادبی، شامل ارجاعاتی به دیگر متون بوده است که غالباً با متن مورد مطالعه در تشابها ی تضادّ بوده اند. این شیوه از پژوهش که اصطلاحاً نقد »بینامتنی« نامیده شده است؛ درباره وجوه اشتراک و یا اختلاف محتوای دو اثر با یکدیگر و یا یک اثر با چندین اثر دیگر به پژوهش میپردازد. - نک: مقدادی، 143 :1393 . - 144 مقاله حاضر یک تحقیق بینامتنی را دنبال میکند که با تکیه بر این شیوه پژوهش، گوشه هایی از دیدگاههای مشترک دو شخصیّت ادبی صوفی مسلک از نسلهای متفاوت، یکی از سده هفتم و دیگری از دهم هجری قمری را مورد مطالعه قرار میدهد؛ و میزان اثرگذاری باورهای صوفیانه سعدی را که شاید در قالب حکایات از زبان دیگران در گلستان آورده - - 1 در شکل گیری اندیشه های صوفیانه شرفی الدّین حسین مینمایاند؛ تا در نهایت بتواند کییّفتِرِسی خطّ فکر صوفیانه را در مانی متصوّفانایرانی در برهه زمانی چهار سده ترسیم کند.
-1-1 پیشینه پژوهش و اهمیّت تحقیق
درباره گلستان سعدی پژوهشهایمتعدّدی از وجوه مختلف صورت پذیرفته است و کمتر زمینه ای هست که از دِی سعدی شناسان نهان مانده باشدامّا. دامنه پژوهش درباره کتاب جادّه» العاشقین« بسی محدود است. بطوری کهاز محقّقان هم روزگار ما، تنها مهدی درخشان و نجیب مایل هروی مطالب مختصری مرتبط با جادّه» العاشقین« بیان کرده اند. همچنین کوششهای پراکنده ایگاه به صورت توصیفی و معرّفی اثر و گاهی به گونه تحقیق، از سوی پژوهشگران معاصر همچون علی صدرایی خویی و همکارانش، نیز جعفر سبحانی انجام یافته است. ولیکن، تحقیق جامع درباره این اثر برجسته عرفان ایرانی، نخستین بار در سال 1394توسّط نگارنده سطور، بصورت تصحیح و تنقیح انجام گرفت؛ و اهمیت تحققِی حاضر نیز از آن جهت است که برای نخستین بار یک اثر صوفانهی - جادّه العاشقن - ی به لحاظ تأثّر تفکّرات صوفیانه، با »گلستان« سعدی مورد مطالعه بینامتنی قرار میگیرد.
-2 بحث و بررسی
یکی از جلوه های ادراکِوالاو آزمونهای قوی سعدی در بُعدِ مردم شناسیِاو و معرفتِ وی به روحیّات افراد بشر است. - نک: یوسفی، . - 25 :1391 این ادراک قوی و این نظردقیق در زندگی اقشار مختلف جامعه، تنها از عهده شخصیّت جامع الاطرافی نظیر سعدی بر میآید که ضمن بیان زوایای واقعی مربوط به زندگی هر صنفی از اجتماع، به طرز زیرکانه و نامحسوسی، در پایان هر حکایتی، دیدگاه نقّادانه خویش را بر گوش هوش خواننده فروخوانَد.تصوّفمه، در هر دورهبعنوان قشر قابل توجّهی در بطن جامعه ایرانی حضور داشته اند که همواره دارای اندیشه، آداب، رسوم و افکار تأثیرگذار بر طرزفکّتر و شیوه زندگی طبقات مختلف مردمان زمان خویش از شاهان تا توده مردم بوده اند.
کیفیت این اندیشه و کرداربرای سعدیِ اهل اندیشه و قلم و فیلسوف و اندکی صوفی مسلک، دارای اهمیّت ویژه ای بوده است؛ تا جایی که یکی از ابواب گلستان خود را با نام »در اخلاقدرویشان« به این طبقه اجتماعی اختصاص میدهد.تذکره جادّه» العاشقین« را میتوان بعنوان یکی از حلقه های سپسنِی سلسله آثاری دانست که چهار سده پس از گلستان، ضمن نقل روایات صوفیانه، به بررسی مسیر پرفراز و نشیبتصوّف ایرانی و به نقدخطّ سیر اندیشه ها و نگرشهای صوفیان میپردازد.اینک سه محور اساسی و چالش برانگیز از حکایات باب دوم »گلستان« را در زیر میآوریم و وجوه مشابهتهای فکری و رفتاری موجود در آن حکایات را با نمونههایی از روایات جادّه» العاشقین« بر میسنجیم:
-1-2 محور نخست: در حققتِی تصوّف
»یکی را از مشاخِی شام پرسیدند که: »حقتِیتصوّف چیست؟« گفت: »از این پیش، طایفه ای در جهان پراگنده بودند بصورت و بمعنی جمع؛ و این زمان قومی بصورت جمع و به دل پراگنده.
چو هر ساعت از تو به جاییرَوَد دل به تنهایی اندر، صفایی نبینی
ورت جاه و مالستا و زَرع و تجارت چو دل با خدای است، خلوت نشینی« - سعدی، - 96 :1391
یکی از جمله صالحان به خواب دید پادشاهی را در بهشت و پارسایی را در دوزخ. پرسید که: موجب» درجاتِ اینستچیو سببِ دَرکاتِ آن؟«که مردم بخلافِ این همی پنداشتند. ندا آمد که»نای پادشاه به ارادتِ درویشان در بهشت است و این پارسا بهتقرّبِ پادشاهان در دوزخ«
