بخشی از مقاله
چکیده
گسترش سبک بینالملل در دنیای مدرن، سبب ایجاد فضاهای مشابه در مناطقی مختلف گردیده است. فضاهایی که به زمینه، فرهنگ، طبیعت و اقلیم خواستگاه خود اعتنایی ندارند. استفاده از مصالح و تکنیک مشابه در ساختوسازهای امروزی، در شهرهایی که به لحاظ اقلیمی و فرهنگی متفاوتند، موجب بروز مشکلات زیستمحیطی و اجتماعی و همچنین افزایش مصرف انرژی و بحرانهای مرتبط با آن گردیده است. معماری و شهرسازی سنتی ایران، با استفاده از مصالح بومآورد و طراحی پاسخگو به زمینه، همواره نمونههای مناسبی از شهرها و ساختمانهای زمینهگرا و پاسخگو را ارائه داده است. شهر آباده با قدمت 1500 سال، واقع در شمال استان فارس، دارای نمونههای با ارزشی از معماری زمینهگرا است.
استفاده از خاک با تمامی مزایای این ماده در ساختوسازهای این منطقه، سیمای گلین معماری گذشتهی این شهر را شکل داده است، که در سالهای اخیر در حال نابودی و فراموشی بودهاند. شناخت و مطالعهی معماری بومی این منطقه ضروری است و میتواند راهکارهای مناسبی را در اختیار طراحان قرار دهد. این مقاله با انجام مطالعات میدانی در این منطقه، به شناسایی و توصیف معماری خاک در آن میپردازد و عناصر معماری گلین این منطقه را در قالب یک فرمپالت در اختیار طراحان قرار میدهد. روش نظمدهی به دادههای به دست آمده، روشی پژوهشی مطابق با توصیف، تشریح و تحلیل دادههاست که در نهایت با امتزاج منطقیشان، نتایج ارائه میشوند.
واژههای کلیدی: الگوهای معماری گلین آباده، بحران انرژی، فرمپالت، معماری زمینهگرا.
مقدمه
ایران با وجود اینکه یکی از کشورهای نفتخیز به شمار میرود و دارای منابع عظیم گاز طبیعی است، با داشتن گنجینههای بزرگی از تجربیات در بهرهگیری هرچه بهتر از شرایط اقلیمی، محیطی و چگونگی ساختوساز میتواند وابستگی خود، به منابع تجدیدپذیر را کاهش دهد . معماری گذشتهی ایران با توجه به محیط و شرایط اقلیمی هر منطقه و با بهرهگیری از تجربههای به دست آمده به راهکارهایی رسیده است .[1] زیباترین و اصیل ترین نمونههای معماری، خانهها هستند که در ارتباط با شرایط آب و هوایی محل، مصالح بومآورد و شیوههای ساخت هر منطقه شکل گرفتهاند .[2] شهرستان آباده در شیراز با داشتن قدمت 1500 ساله به عنوان نمونه موردی انتخاب شده است. این نوشتار در پی مشخص نمودن عناصر معماری گلین آباده و استخراج ویژگیهای قابل تکرار آن است.
برای دستیابی به اهداف مورد نظر، پس از بررسی مفاهیمی چون خاک، معماری خاک و آباده، به مطالعه ویژگیهای خانههای گلین و طراحی فرمپالت عناصر معماری این منطقه پرداخته میشود که این فرمها قابل تعمیم به معماری امروز را دارد و میتواند باعث زنده شدن الگوهای معماری بومی شود. تا چندین سال پیش همهی خانهها در این شهر از خشت و آجر و با توجه به اصول اقلیمی ساخته میشد، اما اخیرا به ساخت و سازهای مدرن روی آورده شده است و خانههای قدیمی آن، رو به نابودی هستند و مورد بی مهری واقع شدهاند.افزایش مصرف انرژی در بخش ساختمان خصوصاً ساختمانهای مسکونی، بیتوجهی به زمینهی طراحی، وجود ساختمانهای باارزش در آباده و تغییر و تخریب آنها، موجب ضرورت انجام این پژوهش میشود. برای مستندسازی و جلوگیری از نابودی کامل عناصر معماری این شهر، با بررسی خانههای خشتی و گلی و عکس برداری از قسمتهای مختلف خانههای قدیمی، سعی شده تا آرشیوی از این طرحها به دست بیاید و بهوسیلهی تعدادی از شاخصترین آنها یک فرم پالت طراحی شود و در اختیار طراحان قرار گیرد که به هنگام طراحی به آن رجوع کنند. این مطالعه از دو بخش اصلی تشکیل شده است: - 1 معماری خاک - 2 سیمای گلین شهرستان آباده؛ که در ادامه به هریک پرداخته شده است.
روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش بر پایهی مطالعات کتابخانهای و مطالعات میدانی صورت گرفته است. مطالعات در زمینهی خاک، معماری خاک، روش های ساخت آن و آباده انجام شد. سپس کل خانههای آباده، بررسی و عکاسی شدند، آرشیوی از عناصر داخلی و خارجی معماری گلین آباده به وجود آمد و عناصر معماری گلین آباده شناسایی شده است.
.1 مبانی نظری
.1.1 معماری خاک
از حدود 10000 سال پیش تاکنون، خاک، یکی از مهمترین مصالح ساخت بر روی کرهی خاکی به شمار میرود. در دورهی باستان نیز بیشترین استفاده از این مصالح در بینالنهرین و مصر فراعنه صورت گرفته است. این تصور که از خاک فقط کلبههای محقر و ابتدایی و دور افتاده ساخته میشود، کاملاً اشتباه است، چرا که خاک قابلیت ساخت گسترهی متنوعی از ساختمانهای وسیع و کارآمد عمومی و خصوصی مثل مساجد و کلیساها، انبارها، باروها و قلعهها، آسیابها، میادین و دروازههای باشکوه، معابد و قصرها، آبراههها و یخچالها را دارد. ویژگیهای هر منطقه در معماری با خاک آن تبلور مییابد. گروهی از نخبگان با دنبال کردن نظریهی "پیشرفت به هر قیمت" سبک جدیدی به نام "سبک جهانی" را ابداع کردند. این روش به دلیل رواج این سبک بسیاری از سنتهای محلی را نادیده گرفت و دوره ای از تحقیر و فراموشی نسبت به سبکهای مختلف هنرهای ملی را به همراه آورد. شکل تجلی معماری با خاک، با فرهنگها و اقلیمهای مختلف تطبیق یافته است: هم در نواحی گرم، خشک و نیمه بیابانی و هم در نواحی سرد، بارانی و برفی این معماری رخ مینماید.[3]
.1.2 پیشینهی معماری خاک
ساخت بناهای خشتی در هر دوره مورد توجه بوده، زیرا به راحتی از خاک محل برداشت کرده و پس از ساختن خشت، آن را به مصرف بناها میرساندهاند .[4] انسانها با توجه به فرهنگ و اقلیمهای متفاوت در سراسر جهان اقدام به بهبود خواص فیزیکی خاک و در نتیجه ارتقای کیفیت آن جهت بهرهبرداری بهتر از آن نمودهاند. اولین نمونههای علمی خشتهای بهبود یافته توسط فرانسوا آکوانتروی فرانسوی ابداع شد. این فن خشتسازی به تدریج به کل اروپا، آمریکا و همچنین استرالیا وارد شده و به تدریج کاربرد گستردهای پیدا کردند. در آلمان شرقی نیز بین سالهای 1946 تا 1957 صدها شهر و روستا با استفاده از خاک احداث شدند. در مراکش از سال 1963 تا 1966 در ساخت مجتمع مسکونی دائودیا از گل متراکم شده استفاده شد . در فرانسه - لیون - و آمریکا - سانتافه - نیز مجتمعهای عظیم مسکونی از مصالح خاکی ساخته شدند.
در جنوب غربی ایالات متحده، برخی از اقشار مرفه جامعه از سال 1972 شروع به استفادهی مجدد از معماری با خاک برای بسیاری از هداف گروهی و فردی کردند. به دنبال این تحولات فرهنگی متضاد پدیدههای متفاوت دیگری نیز به طور همزمان در حال شکل گرفتن است. در بعضی از مناطق جهان میراث و مهارتهای سنتی متروک، ضعیف و یا درحال نابودی است. در بعضی دیگر آنها را همچون شواهدی بر نبوغ جهانی، طبقه بندی، مرمت و حمایت میکنند .[3 ] در سال 1980 نزدیک به 176000 خانه از خشت خام ساخته شدند، که حدود %97 از این خانهها در جنوب غرب آمریکا واقع شده اند. در ایالت کالیفرنیا، هر ساله %30 به میزان ساخت و سازهای گلی افزوده میشود. در پرو بیش از 60 درصد خانهها از خشت یا چینه ساخته شده اند. در آمارگیری سال 1971 هند مشخص شدکه 72/2 درصد از خانهها در این کشور از مصالح خاکی ساخته شده اند. در کشورهای پیشرفتهی اروپایی نیز نظیر سوئد، دانماک، آلمان، انگلیس، اسپانیا، ایتالیا و پرتقال معماری خشتی کاربرد وسیع و گسترده ای دارد. در بسیاری از کشورهای پیشرفته از جمله آمریکا و انگلیس استانداردهایی نیز در این زمینه تعریف شده اند . هم چنین مؤسسات تحقیقاتی مختلفی نیز برای مطالعه و بهبود رفتارهای خاک راه اندازی شده که با صرف وقت و هزینه، امکان بررسی تجربیات سنتی و تلفیق آنها را با روشهای نوین فراهم میکنند - جدول - 1 .[5]
