بخشی از مقاله
شناخت و بررسی بافت فرسوده شهری وعلل و پیامدهای وقوع آن
فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا به سبب فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت به وجود می آید، پیامد فرسودگی بافت که در نهایت به از بین بردن منزلت آن در اذهان شهروندان منجر می شود، در اشکال گوناگون از جمله کاهش و یا فقدان شرایط زیست پذیری و ایمنی و نیز نابسامانی های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و تأسیساتی قابل دریافت و شناسایی است در این مقاله قصد داریم باشناخت انواع فرسودگی در بافت های شهری به بررسی آن پرداخته و علل و پیامدهای ان تا حد امکان بیان شود.
واژگان کلیدی: بافت قدیمی،فرسودگی،بافت سنتی،علل فرسایش،معماری شهری.
-1 مقدمه
امروزه با تغییر کارکردها و تغییر نگر شها لزوم رسیدگی به این بافتها و ساماندهی آن احساس می گردد. چرا که اعتقاد بر این است، شهرهای امروزی بدون وجود بافت های کهن بی هویت اند.واژه بافت فرسوده در نیمه اول دهه هشتاد با شوک تکان دهنده و ویرانگر زلزله بم با پشتوانه های برگرفته از دهه 70 و حمایت های نظری متخصصان رشته های شهرسازی وارد ادبیات رایج شد. بافت فرسوده شهری را می توان کل و یا آن بخش از فضای شهری دانست که نظام زیستی آن، هم از حیث ساخت و هم از حیث کارکرد اجزای حیاتی خود دچار اختلال و ناکارآمدی شده است ناکارامدی و کاهش کارایی یک بافت نسبت به کارامدی سایر بافتهای شهری است.
مفهوم بافت سنتی شهری
بافت سنتی، مجموعه به هم پیوسته ای از اجزا و عناصر شهری شامل واحدهای مسکونی اعم از فرسوده، مرمتی و تخریبی، آثار با ارزش تاریخی، بازار، تأسیسات، شبکه معابر، فرم معماری و کالبدی ویژه ای است که محصول رشد تدریجی و ارگانیک شهر در ادوار تاریخی مبتنی بر تکنولوژی حمل و نقل ماقبل صنعتی بوده و دارای ساخت .فضایی متمایزی از لحاظ کارکرد و سیما نسبت به بخش های جدید شهری است؛ لذا سازگاری چندانی با شرایط اجتماعی اقتصادی عصر حاضر به ویژه تکنولوژی حمل و نقل نداشته و دسترسی سواره، شبکه تنگ معابر، کمبود فضای سبز، آموزشی و فرسودگی از مشکلات عمده آن است. در این قسمت از شهر که هسته اولیه شهر شکل گرفته، آثار تاریخی با ارزش فرهنگی و هنری کم نظیری که » منابع تاریخی « نامیده می شوند، به چشم می خورد که نماد عینی تمدن گذشته و سمبل زندگی شهری محسوب می شود که لزوم حفظ و نگهداری این منابع، از ضروریات است. بنابراین، بافت سنتی شهری، موزاییکی از اجزاء و عناصر مختلف با کارکردهای متنوع می باشد که انتظام فضایی این عناصر و کارکردها، ساخت ویژه ای را برای این بخش از شهر به وجود آورده که برخورد تک جنبه ای، امکان تغییر ساخت را غیرممکن ساخته لذا ساماندهی، بهسازی و باززنده سازی آن نیازمند برخوردی همه جانبه با کلیه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و کالبدی است. یعنی زمینه فرسودگی بافت را در تغییر نقش و کارکرد و همچنین انتقال فعالیتها به بخشهای جدید شهری از قبیل: بازارها، سرمایه در گردش و غیره جستجو کرد.[1]
علل و عوامل فرسایش بافت سنتی شهری
بافت های سنتی، اکثراً به صورت محیط های نامناسب و گاه ناهنجار در مرکز شهرها خودنمایی می کنند. محیط های زیبا و خانه های پر رونق را به ویرانه هایی تبدیل نموده است. بافت هایی که همه دارای الگوهای شهری مناسب برای فرهنگ و اقلیم منطقه بود هاند اکنون یک محیط نامطلوب شهری محسوب می گردند. هر چند که، رگ حیاتی در اکثر این مناطق جریان دارد ولی هر روز خانه های بیشتری متروکه و مخروبه میشوند و یا به عملکردهای نامناسب اختصاص می یابند.[2]
شاید بتوان استدلال نمود که علت اصلی فاجعه، تحمیل مقررات برنامه ریزی و ضوابط ساخت وساز شهری نوین بر بافت سنتی محله های قدیمی باشد. البته بسیار ساده است توجیه کنیم که چون خانوارهای متمول و ریشه دار اولیه ناگزیر از مناطق مرکزی و سنتی شهر به نقاط نوساز و مدرن نقل مکان می کنند و در نتیجه، اماکن فرسوده برای ورود جمعیت مهاجر یا اقشار کم درآمد خالی می شود لذا، این اتفاق تاریخی، غیر قابل اجتناب است. اما ربط دادن مستقیم این جا به جایی جمعیت، با کاهش شاخص های زیس تمحیطی، افزایش جرایم، بیکاری و فرسایش فیزیکی لزوماً یک واقعیت غیرقابل انکار نیست یا احتمال دارد که فرسایش فیزیکی بافت محله های سنتی شهری، هسته مرکزی مشکل را تشکیل دهد. زمانی که متمولان، یک محله را ترک م یکنند و کم درآمدها جای آنها را پر می کنند، چه چیزی موجب تبدیل یک محله آنتیک به یک محله فرسوده یا شبه مخروبه م یشود؟ فقط عدم توان مالی تازه واردها برای بازسازی؟ شاید! اما، در مورد یک بازار و یا یک بازارچه چطور؟ آیا در آنها نیز ناتوانی یا محدودیت های مالی موجب عدم بازسازی و نوسازی بوده است؟ چه بسا در بازار اماکنی باشد که یک متر مربع آن بیش از یک واحد مسکونی بزرگ در منطقه مرفه نشین ش هر ارزش داشته باشد اما در عین حال ارزش، مانع فرسایش بنای قدیمی آن نشده است. ممکن است این قطعه کوچک، چندین و چند دهه بدون بهسازی، بازسازی، نوسازی و حتی بدون مرمت فرسوده شده باشد در حالی که آن قطعه بزرگ، بارها بازسازی گردیده و دست آخر احتمالاً برجی بلند در آن جای گرفته باشد. چرا؟ آیا دلیل طرح جامع، تفصیلی و ضوابط منطقه ای نیست که در یک مورد عامل مشوق و در مورد دیگر عامل بازدارنده است؟[3]
چنددهه است که طرح جامع و ضوابط ساخت وساز منطقه ای کلان شهرها، عملاً، مانع هرگونه نوسازی، بهسازی و حتی مانع جلوگیری از فرسایش در محله های سنتی مناطق مرکزی بوده و هست. در کل، هدف اصلی از طراحی و اجرای طرح جامع و ضوابط منطقه ای، تعریض معابر برای امکان تردد آسان وسایل نقلیه موتوری بوده است. فرض ضمنی هدف این بود که با ورود خودرو، جنبه های دیگر زندگی مدرن شهری نیز به تدریج وارد منطقه میشود و پیامد طبیعی آن، »گذار از سنت به مدرنیزم « خواهد بود. مضافاً، این پیش
فرض نیز متصور بوده که نوسازی فیزیکی اصلاحات ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را نیز در پی خواهد داشت، فرض هایی به غایت نادرست.
تاریخچه برنامه ریزی و ضوابط منطقه ای شهری در چند دهه گذشته درس های ارزشمندی را به ما آموخته است. اهم آنها اینکه: یک محله سنتی قادر است در مقابله با ضوابط و مقررات نامعقول تحمیلی، سخت مقاومت کند تا جایی که عملاً آنها را از اعتبار اجرایی ساقط نماید. ناگفته نماند که البته این مقاومت بدون هزینه گزاف و تحمل مشقات برای محله و مردم آن نبوده و نیست. وضع اسفبار کنونیاین محله های سنتی فرسوده، گواه سنگینی هزینه این مقاومت طولانی است. نه تنها عملاً هیچ بنایی طبق پیش بینی و پیش فرض طرح تفصیلی عقب نشینی نکرد، بلکه تا مرحله فرسودگی کامل ایستادگی نمود. در این میان، مظاهر مدرنیزم پیش بینی شده نیز، عملاً نتوانست به بافت سنتی بازار، بازارچه ها و محله های اطراف آنها رسوخ کند. هر چند که با ورود تسهیلات و تأسیسات شهری و
ارتباطات تا حدود زیادی تحول به وجود آمد ولی زیربنای فیزیکی و ساختار کالبدی محله ها تا حدود زیادی دست نخورده باقی ماند و با این ثبات فیزیکی، جوهر سنتی مناسبات اجتماعی و فرهنگی نیز پایدار ماند[3]
ویژگی و ارزش بافت قدیم
-1 بافت های کهن شهری ثروت ملی محسوب میشود و نسل حاضر تنها نسلی نیست که از آن بهره م یگیرد. بخشی از این ثروت به آنانی که آن را آفرید هاند و بخش اعظم آن به نسل های آتی، تعلق دارد.
-2 تدوین و تعریف ارزش های فرهنگی، شکلی، تاریخی و اجتماعی موجود در بافت های کهن شهری، بدان گونه که بتوان این ارز شها را به ارزش های معاصر و امروزین تبدیل کرد، ضروری است. این بدان معناست که ارز شهای جدید و پویایی مدون گردند و خلق شوند .
-3 بافت های کهن شهری، جز ارزش تاریخی دارای ویژگی های زیر هستند:
الف)به روز نبودن کالبدی فرسوده و نامناسب، سیمای شهری آشفته و نبود راه های ارتباطی مناسب ب) نبود دسترسی های لازم برای ماشین ج) علت برخورداری از تاسیسات و تجهیزات شهری
د) آشفتگی در ساخت اجتماعی فرهنگی اکثریت ساکن.
4 -آنچه مهم است، شناخت و دستیابی به ارز شهایی است که سازمان کالبدی شهر کهن تبلور عینی آنهاست، کشف زمان طراحی شهری کهن، به منظور معاصرکردن آن کماکان در دستور کار قرار دارد.
ارزش تاریخی بافت های دارای ارزش تاریخی می باید دوره ای از تاریخ را که بدان تعلق دارند به روشنی بیان کنند. این بافت ها هرچند ممکن
است خود نمودی از تحول فرهنگی نباشند، اما به سبب نمایندگی دوران خود و نقشی که در بیان فرایند تحول فرهنگی ایفا میکنند، دارای ارزش حفاظتی هستند.
ارزش فرهنگی :
بافت، تبلور کالبدی شیوه های زندگی در دوره های زمانی است که اشکال تکامل یافته ای از برآیند رویارویی جوامع با محیط طبیعی، محیط مصنوع و حیات جاری در هر دوره را نمایندگی میکند.
ارزش شهری و معماری :
مراد از ارزش شهری و معماری ارزشی است که به سبب مهارتی ویژه و استثنایی در ایجاد بافت شهری، فضای شهری، مجموعه ها و بناها در روند تحول معماری و شهرسازی نقش ایفا میکنند. این ارزشمندی در ابعاد متفاوت از جمله در ساختار، مورفولوژی، سبک، فناوری، استفاده از مصالح، تزیینات و یا ترکیبی از آنها بارز می گردد.
ارزش سیاسی و اجتماعی :
منظور از ارزش های سیاسی و اجتماعی ارز شهایی است که پاره ای از مکان ها و بناها به سبب آنکه در دور ههایی از عمر خود محل رویداد یک پدیده تاریخی، سیاسی و اجتماعی بوده اند و یا ساخت آنها منتسب به یک خانواده و یا شخصیت واجد ارزش اجتماعی، مذهبی، سیاسی و یا علمی است، حاصل می شوند.
ارزش اقتصادی :
مراد از ارزش اقتصادی ارزشی است که به سبب سایر ارز شها پدید آمده و عینیت می یابد. فرسودگی: ناکارامدی و کاهش کارایی یک بافت نسبت به کارامدی سایر بافتهای شهری است. فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا به سبب فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن بافت به وجود میآید، پیامد فرسودگی بافت که در نهایت به از بین بردن منزلت آن در اذهان
