بخشی از مقاله
چکیده
فضاهای شهری آن دسته از فضاهای باز عمومی موجود در شهر هستند که بستر تعاملات اجتماعی می باشند. این فضاها در گذشته از لحاظ کارکردی و کالبدی از کارایی مناسبی برای زندگی برخوردار بوده اند. در حالی که در دوره معاصر برخی از انواع بسیار مهم فضاهای شهری فاقد کارایی لازم برای زندگی هستند و شواهد حاکی از آن است که نقش ارتباطی آن ها به صورت مهم ترین کارکرد و در برخی موارد تنها کارکرد آن ها درآمده است و در شهرهای بزرگ با وجود آن که مردم در طول روز برای جابه جایی در این گونه فضاها حضور دارند، اما به سبب وجود انواع آلودگی از قبیل آلودگی هوا، آلودگی صوتی و ازدحام و همچنین فقدان فعالیت های اجتماعی، حضور در این فضاها برای آنان ها نه تنها خوشایند نیست. بلکه از آن ها گریزان نیز هستند.
علی رغم وجود خاطرات جمعی مردم از فضاهای عمومی و وجود محلی برای برقراری تعاملات اجتماعی شهروندان، حذف فعالیت های عمومی از فضاهای شهری و تسلط کامل اتومبیل بر این فضاها، سبب رکود و از بین رفتن نقش اصلی این فضا در ایجاد شور و نشاط اجتماعی شهرها شده است.این مسئله مهم و قابل تأمل و البته از مهم ترین مسائلی است که فضای شهرهای کنونی ایران را تحت تأثیر قرار داده و کیفیت بخشی به فضاهای شهری را از یک راهکار به ضرورتی انکارپذیر بدل گردیده است.
تحقیق حاضر به صورت کمی به معرفی مفاهیم اشاره شده و تحلیل تاثیر آن ها بر یکدیگر پرداخته و سعی در فهم هرچه دقیق تر مفاهیم اشاره شده دارد و درصدد توسعه دانش طراحی و برنامه ریزی در جهت ارتقای روابط شهروندی است. همچنین با شیوه استدلالی، به منابع معتبر کتابخانه ای، اسنادی نیز ارجاع شده است.
-1مقدمه
شهر مجموعه ای است ازعملکردهای چند منظوره که در قالب بسته های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی معنا پیدا می کند. شهر در قالب هویت های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی یک سازمان پویا و یک رهیافت چند وجهی است. امروزه شهرها مرکز توسعه ی تعاملات اجتماعی هستند. تعاملات اجتماعی در واقع نوعی رفتار اجتماعی مبتنی بر اعتقاد و منافع شخصی یا گروهی است. مشارکت اجتماعی عبارت است از میزان دخالت اعضای نظام در فرآیند تصمیم گیری در حقیقت جوهر مشارکت، منابع مشترک گروه در جامعه و منافع مشترک فرد در گروه است.
مشارکت در معنای اول از تعلق به گروهی خاص و داشتن سهمی در هستی آن خبر می دهد و در معنای دوم داشتن شرکتی فعالانه در گروه را می رساند و به فعالیت اجتماعی انجام شده نظر دارد[2] مشارکت اجتماعی به آن دسته از فعالیت های ارادی دلالت دارد که از طریق آن اعضای یک جامعه در امور محله شهر و روستا به طور مستقیم یا غیرمستقیم در شکل دادن حیات اجتماعی مشارکت دارند
تعاملات اجتماعی، عامل تقویت همبستگی در شبکه های اجتماعی است. حضور افراد در فعالیت ها و تصمیم گیری های اجتماعی در بلند مدت موجب تعمیق روابط بین اعضای جامعه، افزایش احساس یگانگی، سعه صدر و تسامح و تساهل گردیده و در نتیجه به توسعه نهادهای مدنی و دموکراتیک خواهد انجامید.
فعالیت های انسان معلول نیازهای اوست. فضاهای عمومی باید به گونه ای طراحی شوند که پاسخگوی نیازهای متنوع گروه های مختلف اجتماعی در همه ی رده های سنی باشند[4] برقراری رابطه ی اجتماعی از ملزومات زندگی جمعی است که یکی از همین نیازها محسوب می شود. ارتباط اجتماعی از طریق فعالیت های متنوعی در محیط صورت می پذیرد مانند:
گفت و شنودکه یکی از علایق اساسی افراد، توجه به افراد در محیط است. آنها گاهی اوقات دوست دارند دیدار، گفت و شنودو دیدارکه یکی از فعالیت های اجتماعی تماس و دیدار بین افراد و گفتگو و تبادل افکار بین آنهاست و آمد و شدکه در این رابطه وجود دسترسی های ساده به فضاهای عمومی در محیط مسکونی موجب جذب افراد و فعالیت ها به محیط می شود. و مراسم عمومی که در این رابطه می توان گفت:
بعضی از مراسم و آداب اجتماعی و مذهبی می توانند در فضاهای عمومی صورت گیرند مثل جلسات مشترک ساکنان، جشن ها و مراسم مذهبی ،همچنین بازی که یکی از فعالیت های متداول برای اغلب گروه های سنی بازی است. و ورزش که نوعی فعالیت فیزیکی که بستگی به تمایل فرد، وضعیت جسمانی و هدف نهایی وی از ورزش دارد. طراحی فضاها و امکانات ورزشی باید متناسب با محیط و شرایط آن باشد تا حرکات ساده نرمشی، پیاده روی، شطرنج و غیره در آن صورت گیرد همینطور تفریح که هر گونه فعالیتی را که با قصد برطرف کردن نیاز اوقات فراغت صورت می گیرد. هر تفریحی در این زمان انجام می گیرد ولی همه ی اوقات فراغت صرف تفریح نمی شود
فضاهای عمومی شهری به عنوان ضرورت و سرمایه ای اجتماعی برای تقویت یکپارچگی و هم چنین ایجاد بستر مکانی کارکردهای اجتماعی، موجب تسهیل روابط و پالایش ساخت اجتماعی می شوند. امروزه نگاه ویژه به فضاهای عمومی شهری به عنوان یک ضرورت نشان از بازتولید این فضاها در تقویت وجه فرهنگی و اجتماعی شهر دارد. در ایران هنوز نسبت به نقش سازنده این فضاها در تعاملات اجتماعی یا رضایت مندی شهروندی و بهبود کیفیت زندگی انسان که همانا هدف اصلی پایداری اجتماعی است، توجه کافی نمی شود. لذا در این خصوص، توجه به موضوعاتی همچون کیفیت کالبد، معنا، تنوع عملکردی، بسترسازی شرایط مطلوب فرهنگی- اجتماعی، امنیت، سرزندگی، ایجاد حیات و هویت جمعی که ابعاد کیفی فضاهای عمومی را رقم می زنند، از مهم ترین وظایف برنامه ریزان و طراحان شهری است. زیرا که "فضای عمومی شهری می تواند با ساختار کالبدی و کارکرداجتماعی اش عرصه مطلوبی برای رشد و بالندگی جامعه مدنی ارائه دهد.
-2 تعاملات اجتماعی
تعامل اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین دو نفر یا بیشتر است که منجر به واکنشی میان انها شود و این نوع واکنش برای هر دو طرف شناخته شده است . بنابراین روابط بدون معنا در زمره این تعریف قرار نمی گیرند . البته تعاریف دیگری نیز برای تعاملات اجتماعی وجود دارد به عنوان نمونه ، تعامل اجتماعی و برقراری ارتباط ، میتواند یک موضوع فیزیکی ، یک نگاه ، یک مکالمه و ارتباط بین افراد باشد که خود مستلزم تعریف رویدادهاوفعالیت های متناسب و در نتیجه نقش پذیری مردم در فضا و عضویت آنها در گروه ها و شبکه های اجتماعی است اما انچه ما در جوامع امروزی شاهد آن هستیم کاهش سطح ارتباط افراد با یکدیگر است . چنانچه با افزایش اندازه ، وسعت شهرها ، ساعت ، تراکم و غیره ، مدنیت ، شهروندی و روابط اجتماعی به عنوان اصول اولیه شهری تضعیف شد. به این ترتیب احساس جمعی اجتماع های محلی و وابستگی های احساسی به یک مکان در حال ناپدید شدن است
شناخت کافی از انسان و نحوه ارتباطش با سایرین و چگونگی آن میتواند در شکل دهی محیط برای برقراری بیشتر تعامل و ارتباط موثر باشد . لذا در این روند با بررسی انسان به عنوان یک موجود اجتماعی که دارای سطوح کمی و کیفی مختلفی از تعاملات اجتماعی است ، شناخت کمی و کیفی مختلفی از تعاملات اجتماعی است ، شناخت قرارگاه های رفتاری و مناسبت های اجتماعی و فعالیت های دارای ظرفیت های بالقوه برای کنشهای اجتماعی و روابط معنادار ، اهمیت پیدا می کند .
افراد مختلف به سطوح مختلفی از تعامل اجتماعی تمایل دارند . تعریف سطح مطلوب عام ، به طور ذهنی از گفته های مردم و به طور عینی از موضع گیری هنجاری نسبت به زندگی خوب به دست می آید . هر دو از تعریفی دارای ارزش بالا برخوردارند و دارای جهت گیری اجتماعی و سیاسی هستند.
مشاهدات نشان می دهد تعامل اجتماعی در سطوح پایین تری ما بین نسل های گوناگون اتفاق می افتد . فضاهای عمومی این امکان را به مردم می دهد که نسل های مختلف با هم حضور داشته باشند . به عبارت دیگر طریقه دستیابی به روابط اجتماعی منسجم و پایدار و ارتقای تعامل و حضور در فضاهای عمومی نیازمند این است که ما دانش خود را درباره چگونگی الگوهای مختلف اجتماعی شدن توسعه دهیم و این خود حوزه گسترده ای از مطالعات را در زمینه های مختلفی چون بررسی تعاملات بین نژادی ، بین سنی ، بین جنسی و بین طبقاتی را می طلبد . این شناخت از یک سو نیازمند تحلیل محتوایی ، مطالعه کمی و کیفی متناسب با زمان و مکان تک تک روابط اشاره شده در بالا و از دیگر سو نیازمند تحلیل فضایی عناصر تشکیل دهنده بستر شکل گیری این نوع روابط است .
در زیر پاره ای از موارد تأثیر گذار بر تعاملات اجتماعی به اختصار اشاره می شود که طیف وسیعی از مولفه های ادراکی و مفهومی تامولفه های کالبدی و عینی را در بر میگیرد: ازدحام و تراکم هنجارها و روابط اجتماعی و باورها و اخلاق و طبقه بندی های اجتماعی ، خلوت و قرارگاه فیزیکی و ... - - جین جیکوبز - - روزنامه نگار و صاحب نظر برجسته مسایل شهری در کتاب - - مرگ و حیات شهرهای بزرگ آمریکایی - - بر نقش فضاهای عمومی شهری در ایجاد تعاملات اجتماعی تأکید می کند . به باور او انچه از یک شهر در ذهن بیشتر می ماند.
بنابراین فضاهای شهری باید سرزنده باشند تا بتوانند ساکنان بیشتری را به خود جلب کنند . همچنین از نظر او برای سرزنده نگه داشتن خیابان باید تعداد خاصی ، در آن حضور داشته باشد ، ضمن اینکه تراکم بالا را به تنهایی برای سرزندگی کافی نمی داند
درتأکید به حضور در فضاهای عمومی و لزوم برخورد گفته می شود - - به محض انکه برخوردهای جالب ، مفید و معنادار بین شهروندان به روابط خصوصی کاهش پیدا کند شهر خواهد مرد - - همچنین او برای روابط اجتماعی در خیابان ها نوعی مشخص ار روابط را مفید و خوشایند دانسته و معتقد است که مردمان چندان تمایل ندارند که دور و برشان را شلوغ کنند ، در واقع او عملکرد خوب خیابان ها را در ارتباط با تجربه ناخود آگاه احساس همبستگی بین عابرین می داند . فضاهای باز عمومی از اهمیت ویژه ای در حیات جمعی شهروندان برخوردارند که اغلب از بیشترین امکانات به صورت بالفعل و بالقوه برای حضور شهروندان بوده و نیز محدودیت های زمانی ، اندازه و کنترل ندارند
فضاهای باز عمومی امکان انگیزش و انتخاب ازاد میان رفتارها ، حرکت ها و اکتشافات بعدی را برای تعداد معنی داری از شهروندان فراهم می آورد.
مردم و به عبارتی فضای منظمی که خود را به راحتی به وقوع پیوسته و افراد در یک محیط اجتماعی جدید با هم اختلاط پیدا کنند بنابراین شرط اساسی برای اینکه یک فضای عمومی ، فضای شهری تلقی شود این است که در آن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد ، پس آن دسته از نرم فضاها و سخت فضاها که بستر تعامل اجتماعی نیستند ، فضاهای شهری نامیده نمی شوند
فضای شهری ظرف و مکان بروز زندگی اجتماعی افراد جامعه است که براساس پایه های فکری خردگرایانه ، مشارکت مدنی آحاد جامعه و رفتارهای جمعی شکل گرفته برپایه ارزشهای انسانی شکل می گیرد . این تعامل اجتماعی ومشارکت مردمی را می توان عنصراصلی و اساسی محتوای فضای شهری برشمرد که روابط انسانی و فعالیت های شهری را تحت تأثیر خود قرار می دهد . در بازشناسی مفهوم تعامل اجتماعی به عنوان عنصر پایدار فضای شهری - - این مفهوم معطوف به مجموعه پویشها ، گرایش ها و نگرشهایی است که برپایه عقلانیت جمعی ، باورهای مردم سالاری ، خودباوری ، خردگرایی و قانون گرایی است - -
به عبارت دیگر ، اگر پیشرفت تمدن شهرنشینی و شهرگرایی جامعه بشری رادرطول تاریخ معطوف و در ارتباط بارشد روابط انسانی وتعامل اجتماعی افراد جامعه در نظر بگیریم و از آنجایی که تعاملات اجتماعی درکامل ترین تعریف خود ، درتمامی ابعاد قابل طرح در بستر فضاهای عمومی، در فضای شهری به منصه ظهور می رسد ، ازاین رو می توان فضای شهری را مکان ظهور تعامل اجتماعی قلمداد نمود و این چنین است که فضای شهری علاوه بر تأثیر پذیرفتن در شکل گیری خود از تعاملات اجتماعی ، به آن شکل نیز می دهد و از این روست که فضای شهری به واسطه محتوای شکل دهنده خود ، مرکز نمادین پایداری ارزشهای مردمی است که به بیان قدرت خویش می پردازند و ان را در فضا متبلور می سازند .
-3فضای شهری
شهر مجموعه ای از عملکردهای چند منظور در قالب بسته های اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی ، جغرافیایی معنا پیدا میکند . شهردرقالب هویت های اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی یک سازمان پویا و یک رهیافت چند وجهی است امروزه شهر ها مرکز توسعه تعاملات اجتماعی هستند.
در کل قسمت های ساخته شده و شناخته نشده در یک شهر ، کلیه ی عناصری فیزیکی وکالبدی در یک بستر جغرافیایی در قالب و محدوده ی یک شهر ،فضا نام می گیرد .در حوزه ی شهری دربحث طراحی شهری، فضای شهری فضایی است حامل بار اجتماعی که به ماهیت مناسب اجتماعی وسیاسی مربوط می شود . هرچقدر در یک جامعه بسته تر و روابط امرانه تر باشد ، شکل گیری فضای شهری هویت باچالش و مانع بیشتری همراه است
