بخشی از مقاله
چکیده
مفهوم توسعه پایدار مبین توسعه ای است متعادل ، همه سونگر و عدالت محور. یکی از مهمترین موضوعات در توسعه منطقه وکشور، شناخت ساختارفضایی واقتصادی منطقه است،دربررسی این ساختار شهرهای میانی پس از شهرهای درجه اول،ازنقش قابل توجهی برخوردارندو توجه به نقش وکارکردشهرهای میانی،می تواند به توسعه منطقه شتاب بخشد.
تجربیات جهانی نشان می دهد که بی توجهی به نقش شهرهای میانی،به تک قطبی شدن کشور می انجامد؛ لذا از مهمترین معضلات کشورهای جهان سوم از جمله کشورایران تمرکز بالای جمعیت وامکانات در شهرهای بزرگ و به وجود آمدن نظام نخست شهری و از بین رفتن نظام متعادل سلسله مراتبی شهری است که این پدیده در نتیجه عدم تعادل در پخش امکانات و تسهیلات مختلف در پهنه سرزمینی و همچنین عدم توجه به توانمندی های شهرهای کوچک ومیانی می باشد. روش تحقیق ازنوع" توصیفی-تحلیلی" وروش گردآوری اطلاعات مبتنی برروش کتابخانه ای است.این پژوهش به دنبال بررسی نقش شهرهای میانی - نیشابور - در توسعه منطقه ای در کشورایران می باشدوتوجه به نقش این نوع شهرها در توسعه منطقه است.
-1 مقدمه
درسال های گذشته، عمده مباحث و مطالعات شهری - منطقه ای در جهان ، به ویژه در کشورهای در حال توسعه،بر ضرورت شناخت و اهمیت نواحی شهرهای بزرگ وجدید تاکید داشته و ازطرفی باگسترش شهرها و افزایش جمعیت شهرنشین به مرور جوامع شهری با مشکلاتی روبرو شده اند . به منظورحل این مشکلات، مسئولان وبرنامه ریزان ،طرح ها وبرنامه هایی تهیه کردند که به دلیل عدم توجه آنها به نواحی و مناطق شهری و روند از بالا به پایین آنها، این طرح های توسعه نه تنها در حل مسائل و مشکلات ناتوان بوده، بلکه بسیاری از آنها با شکست مواجه شده اند.
امروزه به دلیل توجه بیش از حد به مادرشهرها وشهرهای بزرگ و همچنین متمرکز کردن امکانات وتسهیلات در این نواحی شهری، باعث به وجودآمدن نظام تک قطبی در زمینه های مختلف در کشور شده که این مسئله باعث از بین رفتن نظام متعادل سلسه مراتبی شهری گردیده است .
اهمیت و نقش شهرهای درجه دوم وسوم در دستیابی به توسعه غیرقابل چشم پوشی است . نظریه شهرهای درجه دو بیشتر برتوسعه درونزا، در مقابل جذب فعالیت های اقتصادی برونی تاکید دارد.
درحال حاضر توسعه به عنوان یکی از انواع حقوق بشر،محسوب شده وبایستی از صفاتی چون پایداری و توازن برخوردار بوده و هدفش رشد استعدادهای انسانی باشد .
براساس بررسی های انجام گرفته در ایران و منطقه مورد مطالعه، کارکردها ونقش های مختلف اقتصادی - اجتماعی شهرهای میانی - وشهر نیشابور - از عوامل توسعه زا در سطح منطقه ای به حساب می آیند. در این راستا شهر نیشابور از ویژگی های شهرهای میانی برخورداراست و امکان اشتغال بخشی را فراهم می آورد. لذا توجه به نقش و کارکرد شهر میانی نیشابور می تواند توسعه منطقه ای - خراسان رضوی - را شتاب بخشد ،که شهر نیشابور بعد از کلان شهر مشهد در رتبه دوم از لحاظ توسعه منطقه ای خراسان نقش دارد .
-2 پیشینه پژوهش
مطالعات مشابه،در موضوع مورد مطالعه را، در دو بخش مطالعات صورت گرفته در سایر کشور ها و مطالعات صورت گرفته در ایران، بیان می نمائیم .
مطالعات صورت گرفته در سایر کشورها مربوط به کشورهای هندوستان، فیلیپین، ترکیه، اوکراین و پاکستان است . غالب این مطالعات به بررسی اختلافات موجود بین وضعیت توسعه یافتگی در مناطق مختلف این کشورها می پردازند. به این منظوردر این مطالعات شاخص هایی برای تعیین اختلاف سطح توسعه شناسایی و انتخاب شده است .
دربررسی سطح توسعه یافتگی، از روش های تحلیل مولفه های اصلی ، محاسبه شاخص های HDI و روش موریس استفاده شده است .نتایج این تحقیقات غالبا بیانگر وجود اختلافات عمده در سطح توسعه یافتگی بین ایالات مختلف آنها می باشد . می توان گفت که در تعیین شاخص ها برای اشتغال، آموزش، صنعت، ساختمان، سلامت، کشاورزی،بخش های مالی و ... استفاده شده است .
کتاب "شهرسازی رفاه گرا" نوشته دکتر محمدرضابمانیان و مهندس هادی محمودی نژاد که از سوی موسسه فرهنگی،اطلاع رسانی و مطبوعاتی سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور در سال 1387 منتشر شده است . پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی - برنامه ریزی شهری و منطقه ای - که توسط سید احمدموسوی با موضوع "برنامه ریزی توسعه محله ای باتاکید بر سرمایه اجتماعی " از دانشگاه تربیت مدرس در زمستان 1385،تدوین شده است . مقاله "سنجش درجه توسعه یافتگی استان های ایران" دکتر کرامت ا... زیاری، در ویژه نامه علوم اجتماعی شماره 16 ، که این گزارش ها به بررسی درجه توسعه یافتگی شهرها یا مناطق کشور می پردازند.
شهرهای میانی از حیث اجتماعی دارای خصوصیاتی مشابه و درعین حال متفاوت با شهرهای گروه ماقبل و مابعد خود دارند. در این گروه از شهرها شباهت به شهرهای بزرگ به دلیل غلبه ی فعالیت های بازرگانی و خدماتی وشباهتشان به شهرهای کوچک ناشی از اشتغال بخش وسیعی از جمعیت به فعالیت کشاورزی است . این اختلاط، سیمای خاصی به شهرهای میانی می بخشد و همزمان باوجودبرخی مطلوبیت های زندگی در شهرهای بزرگ،کیفیاتی از حیات روستایی و سکونتگاه های کوچک را بدان القا می نماید.اصولا نرخ رشد و نرخ مهاجرت به بیرون با مقیاس شهر نسبت عکس داشته و به طور معکوس تغییرمی کند . وجود دوگانگی اجتماعی در شهرهای میانی به دلیل ساختار دو گانه ی اقتصادی این گونه شهرهاست
. - باقری،اشرف السادات، - 1375 شهرهای میانی از نظر اقتصادی ،مستعد ترین فعالیت های تجاری و خدماتی،همراه با اشتغال در صنایع کارخانه ای که عمدتا در بخش صنایع با مقیاس کوچک تمرکز یافته هستند.
فیلهو معتقد است که نقش و اهمیت شهرهای کوچک و میانی از دهه 1970 بیشتر مورد توجه قرار گرفت .سیاست تشویق شهرهای میانی برای اولین بار در ششمین برنامه توسعه اجتماعی و اقتصادی فرانسه به منظور تمرکززدایی و ایجاد نظام متعادل تر مطرح گردید .ودر طول برنامه برای دهه 70 شهر بکاررفت
در ایران نیز براساس طرح آمایش سرزمین به اصل تمرکز زدایی - عملا درجهت خلاف اصل صرفه جویی های ناشی از مقیاس - توجیه شده است . براین اساس ازانباشتگی بیش از حدجمعیت در یکی دو مرکزاستفاده شده است
از آنجا که شهرها به عنوان وزنه های اصلی نواحی ،حالت تعادل بخشی دارند،و به دلیل نقش چشم گیرترشهرهای میانه اندام در این تعادل ،بایددر کالبد و توسعه آنها اهمیت فراوانی قائل شد. لذا تقویت این شهرها به موازات چارچوب برنامه های ملی - ناحیه ای می تواند نتایج بسیار مفیدی در توسعه ی متعادل ناحیه ای و منطقه ای داشته باشد
سابقه توجه به شهرهای میانی در ایران به برنامه پنجم عمرانی - 1352-56 - قبل از انقلاب می رسد، در این برنامه برسیاست گذاری های عمران نواحی باهدف کاهش اختلاف مناطق کشور،پیشبرد برنامه های خاص ناحیه ای و کاهش مهاجرت بین انسانی، سیاست گذاری عدم تمرکزاداری و اقتصادی تاکید شد.
توجه به شهر های میانی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای ایران بدنبال نقد تئوری قطب رشد وکاربرد آن صورت گرفت.
-3 مبانی نظری
توسعه:در فرهنگ لغات آکسفورد، به معنای رشد تدریجی در جهت پیشرفته تر شدن،قدرتمند شدن و حتی بزرگ تر شدن می باشد.در فرهنگ واژگان برنامه ریزی شهری و منطقه ای تالیف دکتر فرانک سیف الدینی واژه توسعه به معنای فرایند بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی همه ی مردم آمده است. واژه ی کلیدی در برنامه ریزی است.توسعه تابع کنترل برنامه ریزی است.سه جنبه ی مهم توسعه عبارتند از: .
1 بهبود در زندگی مردم، یعنی سطح درآمد و مصرف مواد غذایی، سطح خدمات ّپزشکی، آموزشی و مانند آنها،
.2 ایجاد شرایطی که موجب رشد عزت نفس مردم می شود از راه استعداد نظام ها و نهادهای اجتماعی،سیاسی و اقتصادی که افزاینده شأن و احترام انسان باشد.
-3افزایش آزادی های مردم در گزینش از راه گسترش دامنه متغیر های گزینشی آنها
خاستگاه مباحث توسعه در وهله نخست اقتصادی بوده است که در فرایند آن صاحب نظران توسعه و رشد اقتصادی ، افزایش درآمد ملی ،تغییر ساختار تولید و صنعتی شدن تاکید کرده اند. تنها پس از جنگ جهانی دوم - دهه1960 به بعد - بود که ابعاد کیفی، مفاهیم توسعه را تحت تاثیر قرارداد و این روند روبه افزایش است. این ابعاد کیفی شامل توسعه فرهنگی، توسعه اجتماعی، توسعه سیاسی و توسعه بادرنظرگرفتن شرایط زیست محیطی - توسعه پایدار - است .
-1-3 تعریف شهرهای میانی
تعریف دقیقی از شهرهای میانی وجود ندارد. گروهی از پژوهشگران اعتقادی به اندازه بهینه ی شهر ندارند و آن را در نظام بهینه ی توزیع شهری بررسی می کنند. گرچه خود کلمه میانی و متوسط برای شهر بطور ذاتی نشان سطحی از اندازه است. افلاطون عدد 5040 را برای شهرهای شایگان مترادف با شهر متوسط بیان می کند . - زنجانی،84 : 1370 و زیاری، : 1386 - 16 هاردوی و ساتراتوایت شهرهای میانی را با جمعیت بیست هزار تن و بیشترتعریف کرده اند، در سمینار " نقش شهرهای میانی و کوچک " توسعه ملی" که در مرکز توسعه منطقه ای ملل متحد - UNCRD - "ژاپن سال 1982 برگزار گردید، شهرهای باجمعیت بین بیست تا صدهزار تن شهرهای کوچک و میانی تعریف شده اند.
راندینلی - 1983 - در بررسی های خود،در مورد شهرهای باجمعیت صدهزارتن و بیشتررا شهرهای میانی در نظر گرفته است. در ایران بحث از شهرهای میانی برای اولین بار و به طور رسمی در گزارش های آمایش سرزمین به میان آمده است .
