بخشی از مقاله
چکیده
شهرهای میانی به دلیل اهمیت خود در سلسله مراتب شهری و نگهداشت جمعیت، تامین خدمات شهرهای کوچک و روستاهای پیرامونی دارای نقش و اهمیت عملکردی است. این شهرها با توجه به ایجاد جاذبه های فراوان، همواره با چالش هایی مانند توسعه نامناسب فیزیکی، تخریب باغات و اراضی مستعد، کاهش مزیت های نسبی، کاهش سطوح زیرساخت های شهری، هزینه های بالای خدمات رسانی، فقدان منابع پایدار درآمد، تخریب محیط زیست شهری دست به گریبان هستند. براین مقابله با این مسایل، شناخت شاخص های توسعه پایدار در شهرهای میانی به منظور پایداری جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی اهمیت دارد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی و نوع آن کاربردی است. جامعه آماری استان گیلان، حجم نمونه براساس جدول مورگان تعداد 384 نفر محاسبه شده است.
فرضیات تحقیق بر دو محور استوار است: الف. به نظر می رسد بین گرایش شهرهای میانی به شاخص های موثر بر توسعه پایدار شهری و مولفه های فرم فیزیکی شهر، مولفه های اقتصادی و مسکن و مولفه های اجتماعی ارتباط معنی داری وجود دارد. ب. به نظر می رسد بین گرایش شهرهای میانی به شاخص های موثر بر توسعه پایدار شهری و مولفه های حمل و نقل، مولفه های زیست محیطی و مولفه های عملیاتی و حقوقی ارتباط مستقیم وجود دارد. روش تحلیل اطلاعات با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی، آزمون آماری اسپیرمن استفاده شده است. یافته های تحقیق بیانگر این مساله است که بین گرایش شهرهای میانی به شاخص های توسعه پایدار شهری و متغیرهای فرم فیزیکی شهر، مولفه های اقتصادی و مسکن، مولفه های اجتماعی، مولفه های حمل و نقل، مولفه های زیست محیطی و مولفه های عملیاتی و حقوقی هیچگونه رابطه معناداری وجود ندارد. این یافته ها بیانگر توجه، برنامه ریزی و تدوین برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت جهت ارتقای سطح شاخص های توسعه پایدار در شهرهای میانی را ضروری می سازد. علاوه برآن تخریب عرصه های طبیعی مانند زمین، هوای، آب و باغات و اراضی کشاورزی و تخریب بالای منابع پایدار محیطی، ضعف ارزشهای فرهنگی و منابع اقتصادی و.... در شهرهای میانی استان گیلان به مراتب بیشتر از سایر شهرهای کشور است که نیازمند توجه فوری است.
واژه های کلیدی: توسعه پایدار، معماری پایدار، شهرهای میانی، شهرهای پایدار
-1 مقدمه
با طرح این مساله که شبکه بندی نوین شهرها و مناطق شهریف نوع جدیدی از پراکندگی فعالیتها، عملکردها، توزیع جمعیت و سکونتگاهها را طلبیده، و در این بین نقش شهرهای میانه از اهمیت به سزایی برخوردار است - برق جلوه، . - 1387:16 در هزاره سوم تقریبا نیمی از جعیت جهان در نواحی شهری ساکن می شود. در این میان از دهه هفتاد به بعد بدلیل سوء رفتار و عملکرد انسانها در شهرهای بزرگ، موجبات برهم خوردن نظم زیست محیطی و پایداری زندگی در محیط های شده شده است - مثنوی، . - 89 «1381 در این راستا عدم ارتباط منطقی بین توزیع و تخصیص منابع، مکانها و فضاهای، به صورت نابرابر موجبات شکل گیری قطب های رشد و دوگانگی فضایی در سطح مناطق شده است - قرخلو، امینی، رجایی، . - 148 : 1387
ضرورت این تحقیق ناشی از مسایل و مشکلاتی است که شهرهای میانی در تخریب منابع، توسعه نامتوازن و ضعف عملکرد های زیست محیطی و ... ایجاد کرده اند است. هدف این مقاله صورت بندی شاخص ها، و ارزیابی تحقق یا عدم تحقق آنها در شهرهای میانی ایران است. بنابراین توزیع فضایی و مکانی جمعیت و مراکز زیستی در نظام شهری ایران نشان می دهد که بین شهرهای بزرگ و متوسط و کوچک از نظر کمی و کیفی، عملکردی و حوزه نفوذ وکارکردی منطقه ای، تفاوت بسیار وجود دارد. نظام شبکه شهری ایران عملکرد سلسله مراتبی نداشته و همچنان در جهت تمرکزگرایی حرکت می کند - جدول . - 1 فاصله بین تهران و شهرهای بزرگ با شهرهای میانی روز به روز بیشتر می گردد. توزیع نامتعادل جمعیت در سطح روستاها نیز بسیار بازتاب داشته است که نتیجه آن عدم تعادل نیروی انسانی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، اشتغال و بیکاری اثرات فزاینده داشته است - شکویی، . - 85-86 :1377 از آنجایی که یکی از الزامات توسعه پایدار تعالی انسان، استفاده و توزیع مناسب ازمنابع و استفاده بهینه از آنها است - سادات،45 :1390 و کاظمیان، - 227 :1387، بنابراین بهبود سازمان فضایی کشور نیازمند تعادل بخشی به توزیع جمعیت، فعالیتها، و سکونتگاهها در پهنه سرزمین است - اردشیری، . - 10 :1379
از نظر راندینلی شهرهای میانی براساس شاخص جمعیتی به همراه تراکم جمعیت، سطح فیزیکی واحد شهری، تناسب نیروی کار در مشاغل غیرکشاورزی، اختلاط و تنوع فعالیت اقتصادی و ویژگی های فیزیکی و ارتباطات شهرها با همدیگر در تعریف شهرهای میانی قرار می گیرد - راندینلی، . - 3 :1368 هدف این مقاله شناخت شاخص های توسعه پایدار در شهرهای میانی به منظور پایداری جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی و تحلیل و نوع آن کاربردی است. پرسش اصلی این مقاله این که آیا شهرهای میانه در ایران - مورد گیلان - گرایش به مولفه های توسعه پایدار دارند یا خیر؟ در عین حال حال مهمترین مولفه ها و شاخص های ارزیابی سئوال بالا در شهرهای میانی کدام است؟
-2 مبانی نظری شهرهای میانی و توسعه پایدار شهری دنیس راندنیلی در نظریه خود ضمن تاکید بر شهرهای درجه دوم در توسعه اجتماعی اقتصادی کشورها نقش های زیر را برای این شهرها در توسعه منطقه ای عنوان می کند:
- شهرهای میانی از مشکلاتی که مسکن، حمل و نقل، اشتغال، آلودگی و تأمین خدمات شهری در بزر گترین شهرها ایجاد می کند، می کاهند.
- شهرهای میانی از نابرابری های ناحیه ای می کاهند، زیرا امکانات و خدمات عرضه شده در حوزه های مادر شهری شهرهای میانی بیشتر است و گسترش خدمات و امکانات در شهرهای میانی نابرابری های موجود را کاهش می دهد.
- شهرهای میانی از طریق ایجاد خدمات، امکانات و بازار برای تولیدات کشاورزی حوزه های روستایی به اقتصاد روستایی تحرک و پویایی می بخشند.
- شهرهای میانی تمرکز اداری را در شهرهای بزرگ کاهش می دهند .در این صورت تمرکز سرمایه گذاری در شهرهای بزرگ صورت نمی گیرد و برای سرمایه گذاری های بخش عمومی و خصوصی در شهرهای میانی و دیگر شهرها زمینه های مساعدی ایجاد می شود.
- با توجه به اینکه در کشورهای در حال توسعه فقر بیشتر در شهرهای میانی و کوچک دیده می شود. سرمایه گذاری در این شهرها برای بیکاران و مهاجران روستایی فرصتهای اشتغال ایجاد می کند و در نتیجه باعث کاهش فقر می شود - شکوئی، . - 315 :1377
واژه توسعه پایدار1 را اولین بار بطور رسمی »براندتلند«2 در سال 1987 در گزارش آینده بشر مطرح کرد - زیاری، . - 373 :1380 نویسندگان مختلف تعاریف گوناگونی از شاخص ها ارائه داده اند و این مشکل خاص در حوزه توسعه پایدار و سایر حوزه های شهری نیست. بعضی از تعاریف اختصاصی شاخص ها که در مراجع مختلف ارائه شده بشرح زیر است - عسگری، : - 12 :1382
یک متغیر فرضی که بیان کننده یک متغیر دیگر است که خود قابل اندازه گیری و تفسیر نیست.
معیاری برای عملکرد یک سیستم در رابطه با مشخصات معنی دار و قابل درک آن.
یک معیار برای مرور اطلاعات مربوط به یک پدیده خاص برای سنجش آن پدیده.
بنابراین کاربرد اصلی شاخص ها عبارت است، از الف. مقایسه بین شرایط و حساسیت ها. ب. مقایسه بین مکان ها و موقعیت ها. ج. ارزیابی شرایط و گرایش ها در ارتباط با اهداف و مقاصد. د. پیش بینی شرایط و روند آینده - کوشیار، . - 32 :1382 در طی سالهای اخیر رشد سریع شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه، منجر به ظهور مسائلی مانند کمبود واحدهای مسکونی، بالا بودن میزان بیکاری، مشکلات اقتصادی، فقر، حاشیه نشینی، آلودگی زیست محیطی و جز همین امر خود موجب نابرابری خدمات و امکانات و کمرنگ شدن عدالت اجتماعی در سطح منطقه ای و ملی گردیده است. . - Kundu,2001:15 -
از دیدگاه نظری برخی از محققان عقیده دارند که بایستی برنامه ریزی های توسعه بر اساس تاکید بر پویایی شهرهای کوچک و متوسط تهیه شوند، چرا که با وجود امکانات و خدمات مشابه در شهر های میانی از مهاجر تهای بی رویه روستاییان به کلان شهرها در سطح منطقه ای جلوگیری خواهد شد و مهاجران شهرهای درجه دوم را برای زیست خود انتخاب می کنند. که هر حال این شهرها نسبت به شهرهای بزرگ بار اقتصادی کمتری را بر خانوارها تحمیل می کنند و در مقابل انواع آ لودگی های زیست محیطی که در کلان شهرها به طور جدی وجود دارند، مصونیت بیشتری دارند. جذب مهاجران در شهرهای کوچک، با کندکردن روند افزایش جمعیت شهرهای بزرگ در تعدیل مسائل این قبیل شهرها کمک فراوان می کند . از طرفی هم تأمین امکانات لازم در شهرهای کوچک و میانی، سیستم سکونتگاهی کشورهای در حال توسعه را متعادل و متوازن می سازد و این سیستم در توسعه اجتماعی -اقتصادی ملی نقش اساسی دارد. در نتیجه روابط شهر و روستا در مسیر توسعه همه سکونتگاه ها
