مقاله طراحی شهری و مداخله تاریخی در بافت قدیم شهر همدان

بخشی از مقاله

طراحی شهري و مداخله تاریخی در بافت قدیم شهر همدان

چکیده

از مهمتـرین راهکـار هـا و سیاسـتهاي مداخلــه در بافتهـاي کهـن شـهري ،گـذر بنـدي و تحمیـل بـی مطالعـه آن بـر کالبـد شـهر اسـت کـه از ایـرادات اساسـی وارد بـر طرحهـاي توسـعه شـهري(جـامع و تفصـیلی )محسـوب مـی گـردد. شـهر همـدان بـه عنـوان یکـی از مهمتـرین شـهر هاي حوزه زاگـرس در طـی 100 سـال اخیـر شـاهد تحـولات گونـاگونی بـوده کـه بـه صـورت توسـعه شـدید کالبـدي درون شـهري نمـود پیـدا کرده است. با روي کار آمدن حکومـت پهلـوي در آغـاز سـده چهـارده هجـري و همزمـان بـا شـروع دوره مدرنیسـم ، در همـدان نیـز هماننـد بـا دیگـر شـهرهاي مهــم کشـور ، اقـداماتی در جهـت تغییـر سـیماي کالبـدي آن از یـک شـهر سـنتی بـه شـهري امـروزي صـورت مـی گیـرد . در شـهر همـدان ، اقـداماتی در جهـت تغییـر سـیماي کالبـدي آن از یـک شـهر سـنتی بـه شـهري امـروزي ومـدرن صـورت مـی گیـرد . نخسـتین اقدام در این زمینه ، احداث خیابانهـاي عـریض و مسـتقیم اتومبیـل رو اسـت کـه بـه عنـوان مظهـر تجـدد و پیشـرفت ، همـواره مـورد اسـتقبال مردم قـرار مـی گیـرد . ایـن مقالـه ضـمن بررسـی تـاریخی رونـد طراحـی شـهري، اثـرات طرحهـاي توسـعه شـهري بـر سـاختار کالبـد تـاریخی شهر همدان ، نحوه گسـترش بافـت هـاي مختلـف شـهر، اصـلاح شـبکه هندسـی ارتبـاطی و نتـایج حاصـل از احـداث شـبکه گذربنـدي شـعاعی بر بافت کهن شهر همدان را مورد بررسی و ارزیابی قرار می دهد.

واژگان کلیدي: طرح جامع، توسعه فیزیکی، اصلاح شبکه هندسی و دسترسی، طرح شعاعی، مداخلات شهري

مقدمه

شـهر، فضـائی را تـداعی مـیسـازد کـه در آن مـردم تجمـع یافتـه و زنـدگی خـود را بـه شـکل نسـبتاً دائمـی بـر اسـاس فعالیتهــاي اقتصـادي منطقه تأمین می سازند. فضاي مذکور می توانـد مرکـز اقتصـادي ، تجـاري ، آموزشـی یـا ترکیبـی از آنهـا باشـد، کـه همـین باعـث جـذب مـردم از منـاطق غیـر شـهريمـیگـردد. فـراهم آمـدن شـرایط خـاص در مقـاطع زمـانی بـه دگرگـونیهـایی در سـازمان و سـاخت شـهر منجـر گردیـده است. در نتیجه شـناخت شـهر و تحـولاتش جهـت تـأمین تـداوم در رشـد و توسـعه آن امـري ضـروري بـوده و تجربیـاتی را کـه در طـول تـاریخ به بهاي گرانی حاصل آمده اسـت نمـی تـوان در اقـدامات آتـی نادیـده گرفـت.اگـر شـهر و پیکـره زنـده آن دسـتخوش مناسـبات بیمـار اقتصـادي شود، این سوداگرانند کـه آینـده شـهر را رقـم مـی زننـد. در چنـین شـهري ، رشـد نـاموزون مثـل سـلولهاي سـرطانی ، بـه مـرور شـهر ومجموعـه ساختاري آن را به ورطه هاي غیرقابـل برگشـت بیمـاري بـدخیم سـوق مـی دهـد. مجموعـه هـاي مسـکونی قـارچ گونـه و مثـل غـدد سـرطانی در پیرامون شهر می رویند، سـامانه خـدمات رسـانی و تـأمین نیازهـاي حیـاتی چنـین جمعیـت کلانـی مختـل مـی گـردد و از شـهر و هویـت تـاریخ و فرهنگی آن یک ساختار بی قواره و بیمار بـاقی مـی مانـد کـه آینـده اي بـراي آن قابـل تصـور نخواهـد بـود. هـر گـاه توسـعه شـهر مـورد توجـه مسئولان قرار نگیرد و براي رشـد و گسـترش آینـده شـهرچه از لحـاظ گذربنـدي هـا و چـه از لحـاظ کـاربري اراضـی و مکـان یـابی تأسیسـات و تجیهـزات عمـدة شـهري و تـراکمهـاي سـاختمانی و جمعیتــی طـرح ریـزيهـاي بلنـد مـدت انجـام نگیـرد بـدیهی اسـت کـه شـاهد گسـترش ناموزون و ناهماهنگ شهري خواهیم بود که اصلاح بعـدي آن غیـر ممکـن و یـا بسـیار پـر هزینـه خواهـد بـود. شـهر همـدان بـه عنـوان یکـی از مهمترین کانون هاي جمعیتـی غـرب ایـران از آغـاز قـرن اخیـر هجـري شمسـی رشـد آرامـی را همسـاز بـا تحـولات مهـاجرتی آبادیهـاي تحـت نفوذ شروع نمود. با تهیه طرحهـاي شهرسـازي ایـن تحـول بـا یـک سـازمان یـابی کالبـدي تحمیلـی سـازمان فضـائی ویـژه اي را بخـود گرفـت.

تهیه طرحهاي جامع و منطقه اي شـهر همـدان نیـز چـون اکثـر شـهرهاي متوسـط کشـور جهـت پاسـخگویی بـه نیازهـاي روبـه افزایشـی خـود مطرح گردید.

بیان مسئله

گسـتردگی و پیچیـدگی مقولـه طراحـی شـهري و عـدم پرداخـت جـدي بـه ایـن بحـث در کشـور مـا، زمینـههـاي تحقیـق و تحلیـل زیـادي را براي بررسی تجربیات معـدود موجـود مـی طلبـد.از آنجائیکـه شـهرها تحـت تـأثیر شـرایط محیطـی واجتمـاعی اقتصـادي خـاص ومختلفـی قـرار می گیرند دچار تنـوع زیـادي مـی باشـند. لـذا علـم طراحـی شـهري را شـاید نتـوان در تمـام مسـائل امـري فراگیـر و قابـل تعمـیم بـه حسـاب آورد. بنــابراین طرحهــاي بکــار گرفتــه شــده در هــر شــهر بــه تناســب حــال آن منطقــه مــی بایســت مــورد توجــه قــرار گیــرد و از الگــوگیري نامناسب پرهیز گردد.همدان بـه عنـوان یکـی از شـهرهاي طراحـی شـده و از معـدود شـهرهاي بـا طـرح شـعاعی مـی باشـد. حـدود هفتـاد سـال پـیش هنگـامی کـه “کـارل فـریش(Karl Frish) ” آلمـانی خطـوط خـود را بـر چهـره بافـت ارگانیـک ایـن شـهر ترسـیم مـینمـود و بـا ایـن خطــوط در ذهــن خـود تیــغ جراحــی بــر پیکــر شــهر مــیکشــید تــا تمــدن جدیـد را وارد شــهر نمایــد.بررســی مبــانی نظــري طــرح شــعاعی

(سـتارهاي) و اکتشـاف ایـن سـاز و کارهـا ممکـن اسـت زمینـه مناسـبی بـراي تبیـین مطلوبیـت هـا فضـائی ـ کالبـدي شـهر در آینـده باشـد.
اصولا شهرسازان جهت توسعه کالبـدي –فضـایی یـک شـهر مـدلهاي متنـوعی را ارائـه وپیـاده سـازي نمـوده ان کـه مهمتـرین آن بـه قـرار زیـر است مدل دوایر متحد المرکز از ارنست برگس (با تکیه سرریز جمعیت از دوایر مرکزي به سمت حاشیه)

ساخت قطاعی شهر از همر هویت (با تکیه برمتغیر هاي قیمت زمین وحد متوسط اجاره خانه)
ساخت شهر با بررسی هاي آماري از کالوین اشمیت(با تکیه بر آمارهاي اجاره خانه،شغل ،میزان تحصیلات،نژاد، ملیت،زاد وولد،سن....)
سـاخت چنـد هسـته اي از ادوارد اولمـن وچانسـی هـاریس(بـا تکیـه بـر حلقـه زدن فعالیـت هـاي اجتماعی،اقتصـادي وفرهنگـی بـه دور هسـته هاي مجزاي شهري)

تلفیق دایره اي- قطاعی از پیترمن (با تاکید بر مرکزشهر،منطقه تحول،منطقه مسکونی وحومه هاي شهري)
ساخت عمومی شهر از رابرت دیکنسن(با تاکید بر مناطق مرکزي،منطقه میانی،منطقه بیرونی وحاشیه شهر یا دهشهر)
ساخت طبیعی شهر از پاتریک گدس(با تاکید بر نقش یابی مشخصه هاي محیطی در توسعه شهري)
سـاخت سـتارهاي و یـا شـعاعی شـهر (توسـعه مـوجی شـکل شـهر و تکیـه بـر مراحـل اکولـوژي شـهري (جـدایی گزینـی، هجـوم، جـایگزینی، توالی و تسلسل)

در نظریه سـاخت وتوسـعه شـهر بـه شـکل شـبکه هـاي شـعاعی، گسـترش شـهر بـه حـوض آرام وسـاکنی مـی مانـد کـه سـنگی بـه آن پرتـاب شود.این سـنگ در آب حـوض موجهـایی ایجـاد مـی کنـد وایـن موجهـا بـه تـدریج ازجهـات مختلـف بـه اطـراف حـوض مـی رسـند.بـه مـوازات افــزایش مردم،ســازمانها وتاسیســات در بخــش مرکــزي شــهرها،مراحل اکولــوژي شــهري(جــدایی گزینی،هجــوم وجــایگزینی،توالی وتسلســل)

ظاهر می شودوسپس امواج توسعه شـهر بـه اطـراف وبیـرون از حـوزه هـاي سـاخته شـده شـهري مـی رسـد.در مـورد امـواج انتقـالی یـا حرکـت مردم،کارخانـه ها،تاسیسـات وسـازمانهاي شـهري بـه اطـراف شهرها،سـطوح شـهري بـه یـک میـزان عمـل نمـی کننـد.زیـرا از جهـات مختلـف

شهر، رسیدن به مرکز شـهربه یـک مقیـاس صـورت نمـی گیـرد.بـدین سـان کـه از نظـر تـوده هـاي آب،پرتگاهها،تپـه هـا وشـیبهاي تنـد وسـایر شرایط ناهنجار طبیعی مـوانعی ایجـاد مـی شـود وبنـاي سـاختمانهاي شـهري را بـا مسـائل ومشـکلاتی همـراه مـی سـازد ویـا افـزایش هزینـه را شامل مـی شـود.مسـیر هـاي حمـل ونقل،شـاهراهها،خیابانها،خطوط آهـن وراههـاي شـریانی همـه تحـت تـاثیر عوامـل نـامنظم وخشـن طبیعـی شهرها واطراف آنها واقع می شوند.معمولا این قبیـل راههـا سـعی دارنـد کـه در شـکل شـعاعی بـه وجـود آینـد.امـا در عمـل تعـداد محـدودي از آنهـا بـه حـداکثر ظرفیـت و کشـش واقعـی خـود دسـت مـی یابنـد. در طـول ایـن راههـا سـطح تـراکم بـیش از راههـاي شـعاعی کـم ظرفیـت گسترده می شود و وسـعت مـی یابـد بـه دیگـر سـخن ،امکانـات دسـت یـابی بـه مسـیر هـاي حمـل ونقـل، میـزان تـراکم را در سـطوح شـهري افـزایش مـی دهـد وزمینهـاي شـهري بـا امکانـات وسـیع حمـل ونقـل، نسـبت بـه سـایر زمینهـا ارزش فـوق العـاده اي کسـب مـی کننـد. در جریــان دگرگونیهـایی کــه در نتیجــه عملکــرد امکانــات حمــل و نقـل در ســطوح شــهري مشــاهده مــی شــود شــکل دایــره اي منــاطق متحــد المرکز برگس تعدیل می یابد و بـه شـکل شـعاعی ویـا سـتاره اي در مـی آیـد وسـاخت سـتاره اي بـه شـهر مـی بخشـد.(شـکویی،1373، -518 .(519

مروري بر پیشینه تحقیق

ظهـور و پیـدایش علـوم مـرتبط بـا شهرســازي و برنامــه ریـزي باعــث گسـترش و نشـر افکـار و تئـوري هـاي مختلفـی در بـاب شـهر و توسـعه شــهري گردیــده اسـت. در ســال » 1955ارنســت بــرگس« در راســتاي توســعه فضــایی شــیکاگو شــهر مــدل دوایــر متحــدالمرکز را ارائــه مــی کنــد. »همرهویـت« در زمینــه توســعه فیزیکــی و فضــایی شــهر ســاخت الگــوي قطــاعی را پیشــنهاد مــی دهــد. »چانســی هــاریس« و »ادوارد اولمن« مدل ساختار چنـد هسـته اي شـهر ارائـه مـی دهنـد (فریـد،147 :1373ــ» .(145ویلیـام هـرد« بـا تکیـه بـر اهمیـت راههـاي ورودي و خروجـی بـه شـهر، تکیــه و گسـترش اصــلی شـهر را وابسـته ایـن راههـا مـی دانـد. »هارولـد میـر«، در علـل پیـدایش سـاختار چنـد هسـته اي شهر به عامـل اسـتفاده از اتومبیـل تاکیـد مـی کنـد. »رابـرت دیکنسـن« سـاخت شـهر را در یـک مقیـاس کلـی دیـده و منـاطقی را بـه شـکل، منطقـه مرکـزي (بافتهـاي اولیـه و قـدیمی شـهر بـا حـداکثر تـراکم فضـا و مرکـز شـبکه هـاي ارتبـاطی) منطقـه میـانی (محـدودیت در تـراکم سـاختمانی و خیابـان بنـدي مـنظم بـا تاکیـد بـر کـاربري مسـکونی) منطقـه بیرونـی (محـلات مسـکونی داراي تأسیسـات و تجهیـزات شـهري، فضاهاي باز و تـراکم پـایین سـاختمانی و جمعیتـی) حاشـیه شـهر (خـارج از محـدودة شـهر و فضـاهاي طبیعـی و بـاز) در اطـراف شـهر ترسـیم مــی کنــد (شــکویی،:1376،190ـــ» .(153لــوئیز مــامفورد« رشــد شــهرها را در 6 مرحلــه ائوپــولیس ، پــولیس ، متــروپلیس ، مگــالوپلیس ، تیرانـاپولیس ، نگروپـولیس مـی دانـد کـه در مرحلـه آخـر شـهر بـه بـدترین وضـع خـود رسـیده و مـی میـرد .(Hliraskar.1989:11) عـلاوه بــر ایــن افــراد، محققــین دیگــري چــون کــالوین اشــمیت، ریچــارد چــورلی((1967، پیترهاگــت (1967)، هودســن (1972)، ریچــارد مــورفی((1969، آمــوس هــاولی((1950، پــل کــلاوال (1981)، تومــاس رابرتــز (1988)، هاکســهولد (1995)، در ایــن زمینــه نظریــات چنــدي را در قالب ساخت عمـومی شـهرها، سـاخت خطـی و کریـدوري، سـاخت طبیعـی شـهر، توسـعه دردآور شـهري و سـاخت آشـفته مطـرح نمـوده اند. در ایران نیز محققین دیگـري چـون حنفـی بـا بررسـی شـهر مراغـه (1378)، جویبـاري بـا بررسـی شـهر سـاري (1378)، زنگـی آبـادي بـا بررسی شهر کرمـان (1371)، چادرنشـین بـا بررسـی شـهر مشـهد (1370)، قهرائـی بـا بررسـی شـهر نجـف آبـاد (1370)، سـجادیان بـا بررسـی شهر بروجرد (1372)، مرادي بـا بررسـی شـهر بیرجنـد (1372)، عسـگري بـا بررسـی شـهر زنجـان (1374)، نمـازي خـواه بـا بررسـی شـهر قـم

(1374)، صــارمی بــا بررســی شــهر مرودشــت (1374)، فرجــات بــا بررســی شــهر نهاونــد (1374)، لطفــی بــا بررســی شــهر آمــل (1372)،

منـوچهري و یلـوه بـا بررسـی شـهر کرمانشـاه (1379)، بـدر بـا بررسـی شـهر رضـی (1379)، عزیـزي (1379)، شـماعی بـا بررسـی شـهر یـزد
(1380) پژوهش هاي متعددي را در این زمینه انجام دادهاند.

تغییرات ساختاري وعملکردي شهر همدان

گسترش تاریخی

همدان به عنوان یکی از کهـن شـهرها، قـدیمی تـرین پایتخـت ایـران اسـت، ایـن شـهر در ابتـداي پیـدایش یـک دهـدژ نظـامی کاسـی و مـادي بوده اسـت کـه چـون مقـر اجتمـاع آنهـا شـد “هگمتانـه” بـه معنـی “محـل تجمـع”، نـام گرفـت. سـپس در سـده هشـتم قبـل از مـیلاد توسـط

“دیـاکو” بنیانگــذار دولــت مــاد بــه پــایتختی برگزیــده شــد (ازکــایی ،1373،ص(3 کــه از آن پــس ایــن شــهر فــراز و نشــیبهاي بســیاري را در طول تاریخ خود دیده اسـت کـه از جملـه بـه حـداقل 9 مـورد جنـگ و قتـل عـام، تخریـب و ویرانـی، زلزلـه و قحطـی در منـابع تـاریخی اشـاره گردیـــده اســـت. امـــروزه باســـتانشناســـان تپـــه “هگمتانـــه” درون شـــهر را بقایـــاي همـــان ابنیـــه عهـــد مـــادي و هخامنشـــی میدانند.(مصطفوي،.(1332

شبکه راهها

اهمیت استقرار ایـن شـهر بـه عنـوان محـل تقـاطع مسـیرهاي حرکتـی شـمال جنـوب و شـرق بـه غـرب و عبـور انشـعابی از راه شـاهی در دوره هخامنشــیان و جــاده ابریشــم باعــث بــه وجــود آمــدن مســیرهاي متعــدد از ایــن شــهر از گذشــتههــاي دور گردیــده اســت.(پیــر نیــا وافسر،1370،ص.(50شـبکه راههـاي شـهر همـدان بیشـتر تـابع بافـت ارگانیـک رشـد کـرده و از اطـراف بـازار کـه قطـب اصـلی شـهر بـه شـمار می رود جدا شده و به محـلات و در نهایـت بـه روسـتاها و سـپس بـه شـهرهاي همجـوار منتهـی گردیـده اسـت. راههـا و گـذرهاي قـدیمی شـهر بـا مقیـاس کــاملاً انسـانی جهـت عبـور عـابران پیـاده و چهارپایـان در جهـاتی کــاملاً طبیعـی بوجـود آمـدهانـد و مسـیر آنهـا طـوري اسـت کـه تخلیـه آب بارنـدگی بـا شـیب مناسـب امکـانپـذیر باشـد. کوچـههـا در اتصـال بـه هـم بـه مرکـز محلـههـا مـی رسـند و کوچـههـاي فرعـی بـه بنبستها و خانهها راه مییابند.

چگونگی “رشد ارگانیک(Organic) ” شهر همدان

بافت قدیمی همـدان، همچـون اکثـر شـهرهاي کهـن ایـران رشـدي ارگانیـک داشـته اسـت و تحـت تـأثیر عوامـل مختلـف از جملـه توپـوگرافی، اقلیم، امنیت، فرهنگ، مالکیت، شـبکه راههـا، مصـالح و فـن موجـود بـه رشـد طبیعـی پرداختـه اسـت کـه نـوعی تـوازن و تعـادل را در سرتاسـر بافت آن ایجاد می نمـود. شـمار محـلات قـدیمی شـهر همـدان بـیش از 40 مـورد بـوده اسـت کـه هـر کـدام داراي مرکـز محلـه اي شـامل یـک فضاي باز کـه از تقـاطع چنـد راه و یـا عقـب نشـینی چنـد واحـد بوجـود آمـده تشـکیل گردیـده اسـت و در اطـراف آن تسـهیلات شـهري مثـل مســجد، حمــام، نــانوایی، خواربارفروشــی و پیشـههــاي ســاده صــنعتی و گــاهی فضــاهاي خــاص ماننــد امــامزاده، ســردابههــا (چشــمههــاي آب زیرزمینی) تشکیل شده است. اسامی محلات قـدیمی شـهر بـه شـرح زیـر اسـت کـه امـروزه بسـیاري از آنهـا در اثـر توسـعه شـهري و احـداث و تعریض خیابانها از بین رفتهاند. به قرار زیر است.

جدول(1 ) اسامی محلات قدیمی شهر همدان

در این شهر فضاهاي بـاز محلـه اي گـاهی بـا پیشـوندهاي خاصـی گفتـه مـی شـود کـه گویـاي خصوصـیات محلـه اي اسـتمـثلاً در (درجـولان)،

محوطه (محوطه گلپا)، چمن (چمن کبابیان) چمن هـامعمـولاً شـامل یـک فضـاي سـبز کوچـک بـوده اسـت. بـا توجـه بـه اسـاس محـلات وجـه تسمیه آنها گوناگون اسـت،مـثلاً محـلات صـنعتی داراي اسـامی همچـون شـال بافـان، جـولان یـا جولابـافی، قاشـق تراشـان هسـتند. در محـلات تـاریخی مـذهبی بـا اسـامی از قبیـل مصـلی، امـامزاده یحیـی، سـرقلعه یـا قلعـه داراب بـر مـیخـوریم. محـلات شخصـیتهـاي برجسـته مثـل ذولریاسـتین، نظربیـگ، ملاجلیـل مـیباشـد و محلاتـی مثـل جهودهـا و ارامنـه بـه لحـاظ تفکیـک دینـی اینگونـه نامگـذاري شـدهانـد. جهـت آشـنایی بـا چگـونگی شـکلگیـري محـلات شـهر، محلـه، آقاجـانی بیـگ، بـه عنـوان نمونـه معرفـی مـیگـردد. در کروکـی زیـر کـه فضـاي بـاز محله اي را نشان می دهند چگونگی رشـد محلـه تحـت تـأثیر مسـیر حرکتـی چشـمه کـه خـود تحـت تـأثیر توپـوگرافی زمـین بـوده و بـه دنبـال خود بحث حـریم هـاي ملکـی را ایجـاد مـی نمـود، ملاحظـه مـی شـود. همچنـین چگـونگی اسـتقرار بعضـی عناصـر مرکـز محلـهاي قابـل بررسـی است.

شکل : 1 مرکز محله آقاجانی بیگ همراه با عناصر ساختاري آن

به غیر از محله و مراکز محله، مسـجد جـامع و حسـینیههـا، بـازار و کاروانسـرا، سـبزهمیـدان، امـامزادههـا، از فضـاها و عناصـر شـهر بـودهانـد کـه بعضاً هر یک زیر فضاهاییی را نیز شامل مـی گشـتند.کاروانسـراها در مـورد اعیـاد مـذهبی و عـزاداري بـه عنـوان یـک فضـاي شـهري کـه توسـط چادر خیمه پوشیده می شـدند عمـل مـی کـرده اسـت. امـامزاده هـاي متعـدد شـهر و گورسـتان کـه داراي فضـاها سرپوشـیده و فضـاي بـاز بـوده بـه عنـوان زیارتگـاه عمـومی جـزء فضـاهاي شـهري محسـوب گردیـدهانـد. کثـرت حسـینیههـا (فضـاهاي سرپوشـیده عـزاداري) کـه در حـال حاضر حدود 24 مورد میباشد و عدم وجود تکیه از ویژگیهاي عناصر شهري همدان میباشد.

دورههاي طراحی شهري در همدان

ایــن شــهر در طــول تــاریخ خــود دوبــار از طراحــی شــهري بهـرهمنــد گردیــده اســت. بـار اول کــه آثــار آن بــه تــازگی در ســال 1373 توســط باستان شناسان از زیر تپه هگمتانـه خـارج گردیـد دال بـر نـوعی طراحـی شـطرنجی در ایـن منطقـه بـوده اسـت و بـار دوم ایجـاد طـرح شـعاعی تــار عنکبــوتی ســال 1306 مــیباشــد.بعــد از دوره اول طراحــی شــهري بــه علــت تخریبهــاي رخ داده کــه در تاریخچــه شــهر اشــاره گردیــد و نابسـامانی حکومتهـا، ایـن شـهر بـه رشـد ارگانیـک روي مـیآورد و در دوره دوم بـا حضـور طـرح شـعاعی ایـن رشـد طبیعـی و ارگانیـک سـد شده و تا حدي محکوم به تبعیت از خطوط طرح شعاعی میگردد.

دوره اول طراحی شهري (طرح شطرنجی تپه هگمتانه)

تاریخچه بافت خـارج شـده هنـوز از دیـد باسـتان شناسـان مشـخص نگردیـده اسـت تنهـا از لحـاظ سـکونتی در دوره اسـلامی مـورد تأییـد قـرار گرفتــه اسـت. (صــراف،1374،ص.(836 مشــابهت ایــن طــرح بــا شــهرهاي دوره اشــکانی و نفــوذ و احیــاء فرهنــگ شهرنشــینی یونــانی در دوره اشکانی که بعد از حملـه اسـکندر بـه وقـوع پیوسـت نشـان مـیدهـد کـه تعلـق ایـن بافـت بـه آن دوره دور از احتمـال نیسـت لازم بـه یـادآوري اسـت کـه طراحـی شـطرنجی بـراي اولـین بـار توسـط “هیپودامـوس” در یونـان بـه اجـرا درآمـد.بافـت خـارج شـده در تپـه هگمتانـه حـاکی از نوعی طراحی شطرنجی در این محل مـی باشـد کـه جهـت آشـنایی بیشـتر، بخشـهایی از ترانشـه هـاي حفـاري مـورد تحلیـل قـرار مـی گیـرد. در این بافت تمامی مسیرها، فضـاها و دیوارهـا از محورهـاي مسـتقیم تبعیـت مـی کنـد. جهـتگیـري مجموعـه بـه سـمت جنـوب شـرقی مـیباشـد کـه امـروزه بهتـرین وضــعیت بـراي اقلـیم سـرد همـدان تشـخیص داده شـده اسـت. ایـن بافـت کــاملاً متـراکم و درونگـرا طراحـی شـده اسـت.

عــرض معبــر موجــود 3/5 متــر مــیباشــد. عملکــرد فضــاها در دورههــاي مختلــفظــاهراً دچــار تغییرگردیــده اســت. آخــرین کــاربري ایــن واحدهاي با توجـه بـه علائـم موجـود مسـکونی بـوده اسـت. هـر یـک از واحـدها کـه بـا اسـتفاده از تقـارن موجـود قابـل تشـخیص اسـت داراي پلانکـاملاً مربـع شـکل در ابعـاد 17/5×17/5 متـر مـی باشـد کـه بـه دلیـل برخـوردار شـدن از فـرم مکعبـی حـداقل سـطح جـانبی را دارد. در هر یک از واحدها هشـت فضـا وجـود دارد.در ابتـداي ورود بـه هـر یـک از واحـدها یـک فضـاي ورودي بـه ابعـاد 5/3×4/8 متـر کـه نقـش فیلتـر را دارد قـرار گرفتـه اسـت. در ادامـه آن حیـاط مـیباشـد کـه بـا ابعـاد تقریبـی 4/8×9 متـر بزرگتـرین فضـا را بـه خـود اختصـاص داده اسـت و عامل ارتباطی و نورگیري و تهویه و فضاي فعالیتهاي مختلف بـوده اسـت. وجـود اجـاق گلـی نشـان مـی دهـد کـه حیـاط محـل پخـت و پـز نیـز بـوده اسـت. وجـود خمــرههـایی در یکـی از فضـاها دال بـر کـاربري انبـار مـواد غـذایی اسـت. کـوچکترین فضـاها دو مـورد متقـان در انتهـاي