مقاله طرح گردشگری و احیای راه باستانی تاریخی ری تا ساوه

بخشی از مقاله

چکیده

در سالهای اخیر صنعت گردشگری به صنعت و منبع درآمدزایی پرسود و بدون آلایندگی تبدیل شده که با ایجاد اشتغال و گردش مالی خوب برای بومیان هر منطقه به رونق اقتصادی آنها کمک می-کند. همین موضوع آن را به یکی از پرطرفدارترین صنایع جهان تبدیل کرده است. با توجه به قدمت بسیار راههای تاریخی بین ری باستان تا ساوه و وجود پتانسیل بالای آن در جذب توریست به دلیل دارا بودن بناهای تاریخی و نیز امکانات ورزشی و تفریحی به روز، در پژوهش حاضر سعی بر آن شده تا با هدف احیا و شناخته شدن این بناها، با ارائه طرح گردشگری برای این مسیر، به احیای مجدد این راه باستانی کمکی شود.

مقدمه

منطقه باستانی دشتهای ری، ورامین و ساوه از جمله مناطقی در فلات مرکزی ایران هستند که ارزش باستان شناختی بالایی دارند. جادههایی که در این گستره و با هدف ایجاد ارتباط بین شرق و غرب ایران به وجود آمده بودند در دورههای تاریخ نامهای گوناگونی داشتند از جمله راه سلطنتی شاهی، جاده تجاری ابریشم، راه حکومتی خراسان و راه زیارت عتبات. این جادهها با عبور از شهرهای باستانی ری و ساوه، در طول حیات بشر در این بخش از فلات، همواره مورد استفاده بودهاند. شاهراه بزرگ شرق به غرب ایران با قدمت بالایی که دارد، نیاز به نگهداری داشته بنابراین اشکال معماری گوناگونی در طول این راهها به وجود آمده که کاروانسراها یکی از آنها هستند. اغلب فاصله بین دو کاروانسرا در طول این راه، به اندازه یک منزل بوده که در یک روز طی میشده است.

از آنجا که شهر ری در دوران مختلف بخصوص تا قبل از حمله مغولها از رونق بالایی برخوردار بوده است، موجب شده راههای منتهی به آن اهمیت بالایی داشته و بناهای وابسته به آن نیز شکل گرفته و به کار روند. کاروانسراهای رباط کریم و حاجی آباد از جمله این بناها هستند که در دوره سلجوقی ساخته شده و مامن کاروانها در سردی شب و گرمی روز بودهاند. بعد از مغولها این مسیر - ری تا ساوه - تا قبل از آن بسیار پر رونق بوده است، کم رنگ شده و به طبع آن بنای کاروانسراها نیز رونق گذشته را نداشته و به مرور متروکه شدند. در طرح پیش رو، برای احیای دوباره این طرح و نیز با هدف ایجاد اشتغال در صنعت گردشگری برای بومیان منطقه، طرح گردشگری پیشنهاد شده که در آن بازدید از اماکن به جا مانده از اعصار مختلف میسر میشود. همچنین با توجه به موجود بودن استعدادهای موجود و اماکن تفریحی این منطقه، تور گردشگری برنامه ریزی شده که امکان استفاده از کلیه نقاط موجود را میدهد.

چهارچوب کلی طرح به این شکل تدوین شده است که با توجه به موجود بودن دو کاروانسرا و امکان بهرهبرداری از آنها، این دو بنا به پایگاههایی برای تمرکز و مکث در مسیر تبدیل شوند با توجه به شواهد موجود، این دو بنا، دو منزلگاه در یک سفر یک روزه بودهاند که از آنجایی که فاصله بین آنها چیزی قریب به 60 کیلومتر بوده و مسیرهم هموار است، این مسیر در یک روز طی میشده است.

یکی کاروانسرای رباط کریم که با توجه به نزدیک بودن آن به تهران و فرودگاه امام خمینی و ویژگیهای معماری آن امکان اسکان به عنوان هتل و استراحتگاه را میدهد. دیگری که کاروانسرای حاجی آباد است نیز میتواند مرکز خوبی برای نمایشگاه و فروشگاه و رستوران باشد. همچنین وجود یک کاروان با استفاده از شتر و اسب فرصت خوبی برای بودن در دل طبیعت و دوربودن از زندگی ماشینی را میدهد.

الف - مکانیابی و پایش منطقه

در اوج قدرت شهر ری و بخصوص در دوران حکومت سلجوقیان، چنانچه کاروانها میخواستند به سمت قم بروند از سمت دروازه جنوبی شهر و برای رفتن به سمت ساوه از دروازه غربی شهر خارج میشدند. در مسیر به سمت ساوه پس از شهر ری - 51º26 13 E و - 35º35 11 N به شهر رباط کریم و کاروان سنگی آن که استراحت گاهی برون شهری بوده میرسیدند با مختصات جغرافیایی 50º58 28 E - و . - 35º27 29 N بعد از آن با تبعیت از توپوگرافی زمین و وجود ناهمواریها، با عبور از رود شور و پل تاریخی رود شور با مختصات تقریبی - 50º56 28 E و - 35º27 16 N به سمت شهر امروزی پرندک و محوطه شهرهای تاریخی خورشید آباد و مشکویه - 50º44 57 E و - 35º20 17 N میرفته و از آنجا به سمت جنوب تغییر مسیر میدادند و اگر نمیخواستند وارد شهر ساوه شوند، در کاروانسرای حاجی آباد - 50º30 05 E و - 35º10 43 N اتراق میکردند در غیر این صورت به شهر ساوه با مختصات جغرافیایی 50 º21 25 E - و - 30º01 19,6 N میرسیدند. - طبق متون و مطالعات باستان شناسی در منطقه مورد بحث، سکونتگاه-های شهری یا روستایی میان ری تا همدان شامل: ری، فستانه، مشکویه، ساوه، سوسنقین... است که در دورههای تاریخی گوناگون دچار فراز و فرود بسیاری شدند و امروز بسیاری از آنها متروکه هستند. -

کاروانسرای رباط کریم

این بنا متعلق به دوره سلجوقی است و با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته شده است. این بنا در شمال کوههای کورابلاغ و در آب و هوای نیمه بیابانی و نیمه خشک قرار دارد. کاروانسرای رباطکریم در مجاورت خط راهآهن سراسری که از قم به تهران میرسد و در شمال اتوبان تهران- ساوه، در شهر پرند امروزی قرار دارد. موقعیت خوب و فاصله کم آن از شهر تهران یکی از دلایل انتخاب آن به عنوان مبدأ طرح است.

کاروانسرای حاجی آباد

بنای کاروانسرای حاجی آباد که در نزدیکی میل سنگی و سلجوقی ساوه قرار دارد، در بین اهالی به حاجی آباد معروف است. متاسفانه در فهرست آثار ملی ثبت نشده است و اطلاعات زیادی از آن به دست نیامده است و حتی مورد کاوش باستان شناسان هم قرار نگرفته؛ علی رقم این که درست کنار اتوبان اصلی تهران - ساوه و در دو کیلومتری تقاطع این اتوبان با اتوبان همدان واقع شده است. این بنا در 760 متری میل سنگی و سلجوقی ساوه قرار دارد.

تصویر:1 محل شهرها و کاروانسراهای نامبرده در طرح، روی نقشه گوگل

معرفی ارزشهای منطقه

در محدوده دو شهر نامبرده شده، اماکن تفریحی، ورزشی، تاریخی و میراث فرهنگی بسیاری موجود است که به شرح آن میپردازیم. اثرگذاری آنها بر روی طرح، در بخش پیوست به شکل جداولی در قالب ارزیابی عاطفی، فرهنگی، محیطی و کاربردی به شیوه SWOT ارائه شده است.[1] - مراجعه شود به تصویر 8 در پیوستها -

جاذبههای تاریخی کاروانسراهای تاریخی، تپههای باستانی، پلهای تاریخی، میل راهنما، شهرهای تاریخی و مساجد از جمله آثار تاریخی با ارزش در منطقه هستند. بناهای با ارزشی مثل کاروانسراهایی که ذکر آنها در بخش بررسی کاروانسراها گذشت، تپههای باستانی، پلهای تاریخی رود شور و پل سه رود در نزدیکی مشکویه، شهرهای تاریخی ری، ساوه، آوه، خورشید آباد، مشکویه و روستاهای تاریخی پیک و قاسم آباد ، دیوار باستانی ری، سنگ نگارههای ری، برج طغرل، چشمه علی و منظر آن، مرقد مطهر شاه عبدالعظیم، مسجد بزرگ ساوه که برای ثبت در فهرست آثار جهانی آماده میشود و میل راهنمای مجاور کاروانسرای حاجی آباد، بخشی از آثار با ارزش تاریخی منطقه است.

. جاذبههای طبیعی دشت گلهای وحشی در نزدیکی شهر پرند، دشت زیبای ساوه،

طبیعت حاشیه رود شور، طبیعت رودخانه قرهچای، شبهای آرام و زیبای نقاط کویری و صحرایی، چشمه علی در شهر ری، چشم انداز کوههای منطقه و باغها و مزارع زیبای شهرستانهای رباط کریم، زرندیه و ساوه از جمله جاذبههای طبیعی منطقه مورد مطالعه است. محصولات کشاورزی خاص منطقه مثل انار ساوه و پسته زرندیه نیز از جمله این جاذبهها هستند.

. امکانات مدرن علاوه بر آنان، مراکز گردشگری، تفریحی، رفاهی و نقاط انسان

ساخت بسیاری در منطقه موجود است که میتواند در شکل گیری طرح موثر و مفید خواهد بود. از جمله:

شهر ری و تهران، شهر پرند، شهر رباط کریم، فرودگاه امام خمینی،پمپ بنزین در نزدیکی پرند، سیلوهای گندم، پیست کارتینگ، عوارضی جاده تهران- ساوه، شهر صنعتی پرند، بازار بزرگ مبل، پیست موتور سواری ایرانیان، نیروگاه گاز پرند، ، شهر صنعتی مامونیه، شهر صنعتی کاوه، عوارضی ساوه و شهر بزرگ تفریحی سرزمین ایرانیان در نزدیکی شهر ساوه و زرندیه از جمله مناطقی هستند که قابلیت جلب توریست رو دارند.

. تاسیسات زیربنایی در منطقه به دلیل وجود شهرها و مراکز صنعتی در نزدیکی بنای

کاروانسرا، مانند تاسیسات تقلیل فشار گاز، تاسیسات برق و مخابرات و منابع آب مثل قنات و آبهای سطحی، فرصت خوبی برای استفاده از این تاسیسات ایجاد کرده است.

. امکانات سفر وجود جادههای با کیفیت خوب و راه ترانزیت به سمت پایتخت

کشور، تردد مداوم و منظم اتوبوسهای بین شهری، تاکسی و دسترسی آسان به فرودگاه از امکانات موثر در منطقه است.

ب - شرح طرح

این تور با تنوعی که دارد چندین نوع گردشگری را در خود جای داده است. گردشگری فرهنگی، تاریخی، روستایی، ورزشی، ماجراجویانه، بیابانی و نیز اکوتوریسم انواعی است که در این طرح دیده شده و برای پاسخ گویی به نیازهای گردشگران امکانات مورد لزوم فراهم شده است.[2] محل شروع سفر میتواند از سه مسیر انجام شود، ساوه، تهران و فرودگاه. هر کس که مایل باشد به یکی از پایگاههای مستقر در دو کاروانسرا مراجعه کرده و یا از قبل ثبت نام نموده است.

این مسیر یک تور تفریحی با تجربهای متفاوت برای استفاده کنندگان از این راه باستانی و تاریخی خواهد بود.

مراجعین وسایل نقلیه خود را در پارکینگهای پایگاهها قرار داده و با وسایل نقلیه تور سفر میکنند تا از تردد بیرویه اتومبیل جلوگیری شود.

تور چند روزه است و طبق برنامه ریزی منظم انجام شده و گردشگران در طی چند روز تمام نقاط دیدنی منطقه را از نزدیک میبینند؛ از جمله تپههای باستانی، شهرهای تاریخی و نقاط دیدنی آنها، کاروانسراهای منطقه، پیست کارتینگ و موتورسواری و دشت گلهای وحشی و...

یکی از مراکز هدف در این طرح روستاهایی است که تاریخی هستند مثل قاسم آباد و یا پیک که با مهاجرت ساکنین مواجه هستند. بخشی از این طرح به دیدن و بودن در فضایی روستایی و آرامش ای سبک زندگی است که علاوه بر رونق دادن به تور برای ساکنین روستا اشتغالزایی و کسب درآمد دارد.

با توجه به تنوع اماکن مثل مراکز ورزشی، مراکز تاریخی و میراث فرهنگی، نقاط طبیعی و نیز امکان رسد ستارگان در شب، و وجود سلیقهها و سنین مختلف که از تور استفاده میکنند، این امکان وجود دارد که کسی که در از تور استفاده میکند اماکن مورد علاقه خود را جهت بازدید و استفاده انتخاب کند. برای مثال کسی که سن بالا یا بیماری خاصی دارد نمیتواند از بخش پیست کارتینگ یا موتورسواری استفاده کند. همچنین ممکن است کسی علاقه به دیدن بناهای تاریخی نداشته باشد و بخواهد بیشتر از اماکن تفریحی استفاده کند. بنابراین نوع خدمات توسط خود گردشگران در هنگام ثبت نام، انتخاب خواهد شد.

این طرح فرصت بسیار خوبی را به بومیان منطقه میدهد که علاوه بر اشتغال در آن از این فرصت استفاده کرده و به فروش محصولات محلی و صنایع دستی خود بپردازند.

دسترسیکاروانسرای رباط کریم

به دلیل اینکه کاروانسرای حاجی آباد درست کنار اتوبان قرار دارد، لذا دسترسی به آن بسیار ساده است. برای حفاظت از بنا و جلوگیری از آسیب منظر و طبیعت بکر بنا، پارکینگی در جهت مقابل بنا نسبت به اتوبان در نظر گرفته شده تا اتومبیلها اطراف بنا تجمع نکنند و افراد، پیاده از طریق زیرگذری از زیر اتوبان عبور کرده و به بنا دسترسی خواهند داشت. اما در مورد کاروانسرای رباطکریم، با توجه به اینکه راهآهن بین بنا و جاده قرار گرفته است؛ از طرفی دسترسی از طریق جاده قدیم امکان پذیر است و کسانی که از اتوبان تردد می-کنند، برای آگاهی از وجود این مرکز تاریخی و تفریحی و دسترسی به آن دچار مشکل خواهند بود. برای رفع این موانع، اقدام به طراحی یک راه اختصاصی شده که با استفاده از زیرگذر و دوربرگردانهایی، بنا را با اتوبان ارتباط میدهد که در تصویر2 ارائه شده است.

تصویر:2 طرح جاده ایجاد شده برای دسترسی به بنا

هتل کاروانسرا

کسانی که میخواهند شبی را در جایی ساکن شوند و یا از تور استفاده میکنند، در هتلی که در بنای تاریخی کاروانسرای رباط کریم ایجاد شده، اقامت کرده و این امکان را دارند که به صورت یک روزه از مسیر بازدید کنند. هتل دارای تمام امکانات مورد نیاز مسافرین خواهد بود. طرح ایجاد شده یادآور انگشتری و نگین آن است که به منزله این است که این بنا نگینی با ارزش در گستره بناهای تاریخی منطقه میباشد.

همچنین در هرکدام از دو بنا این امکان وجود دارد تا مسافرین عبوری، از امکانات یک مرکز استراحتگاهی موقت بهرهمند شوند. این تور میتواند در سطوح بینالمللی هم مطرح و معرفی شود.

محوطه سازی اطراف هتل

تصویر:3 نقشه هتل- کاروانسرا و محل قرارگیری پارکینگ، اطراف بنا دارای محوطه سازی و آب نما است ولی برای احترام به قوانین مرمتی از کاشت درخت خودداری شده است.

تصویر:4 طرح سه بعدی از هتل- کاروانسرا و محوطهسازی اطراف آن