بخشی از مقاله
عدم شایسته ساالری در نظام بوروکراتیک ایران، علل و راهکارها
چکیده:
شایستهساالری و دیوانساالری از آنجا که منابع انسانی بیشترین نقش را در توسعه یک کشور دارند، اگر بدرستی در جایگاه متناسب و شایسته خود قرار گیرند و همگام با دیگر اجزای سازمان اداری به صورت هماهنگ به منظور تحقق اهداف نظام اداری هدایت شوند، بدون شک گام مهمی در راستای ایجاد یک نظام اداری پاسخگو، شفاف، قانونمند و مبتنی بر شایسته ساالری برداشته میشود. بوروکراسی به عنوان تشکیالت اداری یک حکومت، علیرغم معانی ضمنی منفی که در ذهنیت عامه ی مردم دارد، نقش انکار ناپذیری در پروسهی توسعه و پیشرفت در کشورها داراست. در کشورهای پیشرفته، نظام اداری به عنوان نماد نظم و ثبات و قانون و نیز آنطوری که «ماکس وبر» گفته است به عنوان «مظهر عقالنیت مدرن»، تأثیر فراوانی بر پیشبرد امور کشور و رسیدن به مقاصد حکومت ها دارد. در کشورهای جهان سوم، شرایط به گونه ای دیگر است؛ بوروکراسی در این کشورها تصویری است از عدم شایسته ساالری و ناکارآمدی. سیستم اداری به جای آن که مسیر توسعه را در این کشورها هموار سازد، خود به عنوان مانعی بر سر راه توسعه تبدیل شده است.بورروکراسی در کشورهای در حال توسعه، هم می تواند نقش تسهیل کننده و مثبت در فرآیند توسعه داشته باشد و هم نفشی منفی و بازدارنده را در این زمینه بازی کند. بدین جهت است که به باور پاره ای از محققان علوم سیاسی، در این کشورها توسعهی اداری باید مقدم بر توسعهی سیاسی و اقتصادی باشد؛ هنگامی
1
که صحبت از رشد و توسعه می کنیم در درجه ی نخست باید از این امر مطمئن باشیم که آیا نظام اداری از توسعه و رشد الزم برخوردار است یاخیر؟ نگارندگان معتقدند در ایران امروزین نیز نظام اداری با نقطه ایده آل و مطلوب جهت تحقق اصل شایسته ساالری فاصله زیادی دارد و در این مقله ضمن بیان موارد و علل ناکارآمدی به ارائه راه حل هایی در این خصوص می پرادزیم.
کلمات کلیدی: نظام اداری، شایسته ساالری، ایران، ناکارآمدی نظام اداری
مقدمه:
منابع انسانی ارزشمندترین منابع سازمانها محسوب می شوندکه با بکارگیری صحیح از آنان و دیگر اجزای سازمان می توان اهداف سازمانی را تحقق بخشید. نظریه توسعه انسانی از جمله جذابترین رهیافت هایی است که در سالهای اخیر برای کشورهای در حال توسعه توصیه شده و سازمانهای بین المللی هم تاکید خاصی روی آن دارند و دهه 7009 هم دهه نیروی انسانی و استفاده بهینه از این نیروی کلید تحول، نامگذاری شده است)کاظمی، .)202 :7834
یکی از مواردی که در این زمینه قابل بررسی است قراردادن افراد در جایگاههای مناسب با توانایی و تجارب و قابلیت آنها است. که این فرایند در قالب نظام شایسته ساالری بررسی گردیده است. در این رابطه شایسته ساالری باید در تمامی سطوح مورد توجه قرارگیرد و تنها محدود به مدیران نمی شود آنچه مهم است اینکه این امر باید از باالترین سطح آغاز گردد. برای تحقق اهداف سازمانی افرادالیق و کاردانی باید در راس امور قرار گیرند بدیهی است به جز یک مدیر شایسته شخص دیگری قادر به تحقق انتظارات یک سازمان نخواهد بود و مدیر شایسته کسی است که هم دانش مدیریت داشته باشد و هم بتواند از تجارب استفاده مطلوب ببرد. بنابراین شناخت ابعاد شایستگی های مدیرییتی هم برای توسعه و هم برای ارزیابی مدیران عامل اساسی بشمار می رود. برای انتخاب افراد شایسته باید ضابطه و مالک موجود باشد و این ضوابط باید به گونه ای انتخاب شوند که قابل سنجش باشند. لذا انتظار می رود زمانی که مؤلفه ها و محورهای شایستگی تعیین می شود، انتخاب و
2
انتصاب مدیران با توجه به این مؤلفه ها صورت گیرد و برای جلوگیری از به هدررفتن نیرو و سرمایه، اولویت-های مربوط رعایت گردد. با توجه به اینکه در عصری که در حال گذار از عصر اطالعات به عصر دنیای مجازی هستیم و سازمانها نسبت به گذشته درگیر رقابت سختری هستند و تعغییرات سریع محیطی و شرایط اقتصاد و بازار کار، جهانی شدن، افزایش هزینههای سالمت و افزایش تقاضا همگی سازمانها و معیارهای مدیریت نیروی انسانی را با چالشی جدی مواجه کرده است. همگام با دیگر اجزای سازمان اداری به صورت هماهنگ به منظور تحقق اهداف نظام اداری هدایت شوند، بدون شک گام مهمی در راستای ایجاد یک نظام اداری پاسخگو، شفاف، قانونمند و مبتنی بر شایسته ساالری برداشته میشود.
بیان مسأله
شایسته ساالری از موضوعات مدیریت منابع انسانی است که در سطوح مختلف سازمان ها مطرح می شود. شایسته ساالری بر روی انتخاب افراد برای انجام وظایف خاص ،تأثیر می گذارد . بر همین مبنا ،انتخاب افراد مذکور باید بر مبنای ویژگی های عینی نظیر هوش ، دانش، تجربه ، مهارت ، استعداد ، توانایی و تالش آنها انجام شود.
- هدف این مقاله بررسی و تجزیه وتحلیل عدم شایسته ساالری در سیتسم بوروکراسی ایران و نیز ارائه راهکارهایی در این خصوص میباشد.
- فرضیه این پژوهش : در سیستم اداری ایران تحقق شایسته ساالری با نقطه آرمانی فاصله زیاد دارد و همین امر موجب عدم توسعه کشور به معنی اعم آن گردیده است.
- روش تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی می باشد.
تعریف مفاهیم:
بر اساس یک تعریف رایج و پذیرفته شده، شایسته ساالری عبارت است از یک نظام حکومتی مبتنی بر شایستگی ذاتی حاکمان و نه بر اساس ثروت یا موقعیت اجتماعی آنان. به عبارت ساده تر شایستگی ترکیبی از
3
هوش خدادادی همراه با کار و تالش فراوان است. نظام شایستگی اداری نظامی است که در آن بهترین افراد در بهترین ترکیب و با مناسب ترین شرایط و باالترین بازده کار انجام وظیفه میکنند و مناسب با تالش و کوشش خود حقوق و مزایا دریافت میکنند. در این نظام فرد شایسته در منصب و شغل مرتبط با خود که توانمندی انجام آن را دارد، قرار میگیرد. و کار شایسته کاری است که نیازهای انسان را نه تنها از نظر درآمد و معیشت بلکه از لحاظ امنیت فرد و خانواده، بدون تبعیض یا نگرانی تأمین نموده و با رعایت کرامت انسانی رفتار منصفانهای را در محیط کار اعمال مینماید. ایجاد فرصتهای برابر برای آحاد جامعه به منظور دستیابی به کار مناسب در شرایط آزاد، ایمن با رعایت کرامت انسانی در پی طرح مفهوم «کار شایسته» در گزارش سال 7000 خوان سوماویا مدیرکل سازمان بینالمللی کار، تدوین برنامههای کشوری کار شایسته در دستور کار آن سازمان قرار گرفت . ( Richardson, 2008:58 )
شایسته ساالری به شیوهای از حکومت یا مدیریت گفته می شود که دست اندرکاران برپایه توانایی و شایستگی شان برگزیده می شوند و نه برپایه قدرت مالی یا موقعیت اجتماعی و فامیلی. درجوامع شایسته ساالر نگرش های خویشاوندساالری، قبیله گرایی، حزب ساالری و غیره مطرود است. نظام شایسته ساالر، نظامی است که در آن افراد مناسب در مکان و زمان مناسب منصوب شده و از ایشان بهترین استفاده در راستای اهداف فردی، سازمانی و اجتماعی به عمل آید( .(Arrow, Bowles and Durlauf 2000, 34 شایسته ساالری به معنی ورود بهترینها، با سوادترینها و سیرترینها به حوزه سیاست و بوروکراسی است و شایسته ساالری عین نخبه گرایی هست و توانمندترین افراد را با عنایت به روش و منطق علمی به کار میگیرد و با چارچوب حل المسائلی)و نه فلسفی و ایدئولوژیک( به حل و فصل مسائل یک جامعه می پردازد)سریع القلم، .)77 :7837
موانع شایسته ساالری در ایران:
طبیعی است در شرایطی که سیستم اداری از نارسایی های جدی و عمیقی رنج می برد، نمیتواند مسئولیت توسعهی اقتصادی و اجتماعی را بر عهده بگیرد. عدم شایسته ساالری در نظام اجتماعی ایران معلول عواملی
4
است که در بعد فرهنگیعمدتاًتحت تاثیرعوامل زیر میباشد : عدم الگوبرداری صحیح، وجود تعصبات فکری، عقیدتی و حقوقی نادرست و عدم توجه به منافع ملی در انتصابات، تخصیص نادرست منابع و منافع و عدم برنامه ریزی برای شناخت تنگناها و تصحیح آنها است. تعریف شایسته ساالری در ایران نیز همانند دیگر کشورهای در حال توسعه، مشکالت و نارسایی های فراوانی دارد. به نظر می رسد تا این مشکالت- که همچون مرض مزمن گریبانگیر نظام اداری کشور است- حل نشود نمی توان امیدی به رشد و توسعه سیاسی، اقتصادی و ... داشت.
نظام اداری، رابطه ای متقابل و ارگانیک با سایر ساخت ها ی اجتماعی در یک جامعه دارد؛ به همین خاطر نارسایی های موجود در آن، به نوعی نشانگر ناکارآمدی سایر ساختارهاست. بر همین اساس می توان گفت که اصالح و تحول در نظام اداری، در خأل نمی تواند صورت گیرد، بلکه نیازمند اصالح در دیگر ساختارهای جامعه، اعم از سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می باشد. در یک مسیر تاریخی به ویژه در تاریخ معاصر کشورمان به عواملی چند بر می خوریم که در حقیقت موانع برقراری اصل شایسته ساالری در ایران بشمار می آیند. در بین این موانع می توان به مقوالتی چون تبارساالری ، جناح بازی ، باند بازی، فقدان روشهای قانونمند در نظام استخدام فراهم نبودن بستر مناسب برای پرورش افراد شایسته ، فقدان احزاب سیاسی کار آمد اشاره کرد.
بی شک مهمترین علت شکست برنامه ها در کشورمان این است که این برنامه ها ی توسعه بر اساس مدلهای اقتصاد سنجی طراحی شده و لی نقش افراد و مدیران و اقتصاددانان شایسته در آنها بسیار محدود بوده و هیچ نظارت علمی و دقیق و همچنین اندازه گیری میزان شایستگی افراد در اجرا وجود نداشته است)بهرامی نسب، .)77 :7830 حال موارد ناکارآمدی و عدم شایسته ساالری را میتوان این چنین بیان نمود:
-1سیاست زدگی بوروکراسی :
5
وظیفه ی اصلی بوروکراسی در یک نظام سیاسی،عمدتاًاجرای سیاستها است . مدیران و بوروکرات ها با تخصص و توانمندی هایی که دارند، باید سیاست های تدوین شده از سوی مراکز سیاست گذاری کشور را اجرایی نمایند.
البته جدا کردن سیاست سازی از اجرای سیاست در عمل و واقعیت، بسیار دشوار است، حتی در لیبرال دموکراسی ها هم با تمام شفافیتی که وجود دارد این امر به صورت کامل امکان پذیر نیست؛ اما این آشفتگی وظایف به نحو بسیار حادی در جوامعی مثل جامعه ی ایران، قابل مشاهده است.
سیاست زدگی، ویژگی بارز نظام اداری کشور است. در بسیاری از جوامع پیشرفته ی غربی، کارمندان و مدیران ارشد دولتی از شرکت در فعالیت های سیاسی خاص منع می شوند؛ اما در کشور ما، نظام اداری به عرصه ای برای رقابت ها و کشمکش های سیاسی و نیز سکوی پرشی برای رسیدن به پستهای سیاسی باالتر تبدیل شده است. اگر صریح تر بگوییم نوعی سهمیه بندی برای پست های اداری دولتی در کشور وجود دارد. هر مدیر و کارمندی خود را وامدار قوم، جناح و حزب خود می داند و از استقالل الزم برخوردار نیست، لذا نمی تواند وظایفش را به درستی انجام دهد و با تغییر مشاغل مدیریتی خاص و حساس و کالن کشوری ما بدون توجه به تخصص، سابقه و تجربه افراد شاهد نوعی ریزش اداری در سیستم بوروکراسی هستیم و تخصص و شایستگی فدای مطامع سیاسی می گردند.
-2عدم شفافیت در جذب نیرو و نبود شایسته ساالری :
امروزه در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته، استخدام در بوروکراسی دولتی به طور کامل بر پایه ی شایستگی، با گزینش از راه آزمونهای رقابتی صورت می گیرد. به طور نمونه، در فرانسه، مدرسه مدیریت ملی فرانسه، که از نهادهای برجسته ی نظام مدیریت فرانسه است، داوطلبان پست های اداری فرانسه را جذب و تربیت می کند. برای دستیابی به دو سوم پستهای باال در این مدرسه، رقابت آزاد و آشکاری صورت می گیرد و از داوطلبان امتحان به عمل می آید تا فقط توانمند ترین و هوشمند ترین افراد قبول و استخدام شوند.
6
از این منظر، سیستم اداری ایران، چندان وقعی به تحقق شایسته ساالری در جذب نیرو نمیگذارد. اصوال نهادی که وظیفه ی استخدام و جذب نیرو را دارد در کشور، تحت الشعاع بسیاری از زد و بند های سیاسی، قرار گرفته و قادر به انجام وظیفه نمی باشد، تا بر اساس رقابت سالم و شایسته ساالری، پست های اداری را به افراد مسلکی و با لیاقت، تخصیص بدهد.
بسیاری از جوانان تحصیلکرده ی کشور، برای استخدام و وارد شدن در ادارات دولتی راهی را پیدا نمی کنند و سرگردان هستند؛ شاید بیش از این که به فکر ورود از راه های قانونی باشند، دنبال «واسطه ای» می گردند تا از آن طریق به هدف شان دست پیدا کنند و طبیعی است برآیند چنین معضلی که باید از آن به عنوان فرهنگ ما ایرانیان نام برد، فرار مغزها میباشد.
عالوه بر این، بسیاری از پست های اداری، به عنوان «پاداش سیاسی» از سوی متنفذین و نخبگان سیاسی و افراد قدرتمند در ادارات دولتی، به این و آن داده می شود و شایستگی وتخصّصاصالًمورد توجه قرار نمی گیرد . بسیاری از نهادهای مهم دولتی، به صورت مالکیت شخصی در آمده، اختصاص به یک طیفی خاص دارد و ورود به آن، گویا برای دیگران، مقدور نیست.
در بسیاری از ادارات دولتی، افرادی قرار گرفته اند که تخصص و سواد کافی ندارند. در عین زمان، از کهولت سنی برخوردارند که باید، دوران بازنشتگی را سپری کنند، اما به دلیل سیسم غلط اداری و یا همان، عدم شایسته ساالری، به هیچ عنوان حاضر نیستند، میز خود را رها کنند تا جوانان تحصیلکرده و متخصص کشور جای آنها را پر کنند.
-3عدم وجود فرهنگ کار و تالش :
بی تردید یکی از عوامل مهم در عدم تحقق اصل شایسته ساالری ریشه در فرهنگ ما ایرانیان دارد.یکی از مشکالتی که گریبانگیر سیستم اداری کشور است عدم وجود روحیه ی کار و تالش در ادارات دولتی است. این موضوع شاید برای مردم ملموس تر و قابل مشاهده تر باشداساساً.بیشتر کارمندان دولتی در ایران فقط به فکر
7
حاضر بودن بر سر وظیفه و گذراندن و به پایان رساندن وقتشان هستند. گویا این مسئله به نوعی ارزش در میان قشر اداری جامعه ی ما تبدیل شده است، تا جائیکه حتی اگر فردی بخواهدواقعاًکار و تالش فراوان نماید، از سوی دیگران با دیده ی حیرت و چه بسا تمسخر نگریسته می شود)آلن بال و گای پیترز، .)20 :7830
اصوالً یکی از دالیل پیشرفت های اقتصادی در کشورهایی مثل ژاپن و کره ی جنوبی و... وجود فرهنگ مسئولیت پذیری و کار و تالش و روحیه سخت کوشی در راه آبادانی و طنشان در میان مردم این کشورهاست. دکتر محمود سریع القلم در این راستا عمده مشکل توسعه نیافتگی ایران را در ابعاد مختلف مخصوصا سیستم بوروکراسی شخصیت پرورش نیافته ما ایرانیان میداند و در این خصوص عدم سازمادهی و تشکل و نبود فرهنگ کار جمعی و ظرفیت نقد ناپذیری مدیران را شاخص های این نقیصه فرهنگی میداند)سریع القلم، .)0 :7837
البته به جز مسئله ی فرهنگ، شاید عوامل دیگری نیز در به وجود آمدن این معضل دخیل باشد. از جمله کم بودن و پایین بودن معاش کارکنان دولت در کشور است. یک کارمندی که معاش کم می گیرد به نحوی که کفایت هزینه های خانواده اش را نمی کند،اصوالًانگیزه ای برای کار و تالش نخواهد داشت و به فکر شغل دوم خواهد بود)آلن بال و گای پیترز، .)24 :7830
-4 گماردن افراد متنفذ در چندین پست حساس مدیریتی بدون توجه به اصل شایسته ساالری:
در کشور ما اخیرا شاهد روندی هستیم که یک مدیر در چندین پست مهم سیاسی و مدیریتی و به لحاظ تخصصی متعارض بطور همزمان مشغول فعالیت می باشند که عقل سلیم و واقعیات ملموس کارایی این افراد و در کل سیستم بورکراسی را زیر سؤال میبرد.
