بخشی از مقاله
عوامل موثر بر بهبود عملکرد برنامه هاي ايمني در پروژه هاي ساخت
١- چکيده
صنعت ساخت به دليل طبيعت منحصر به فرد آن، از مخاطره آميز تـرين صـنايع محسـوب مـي شـود [١]. بـه طـور ميانگين صنعت ساخت سهم بيشتري نسبت به صنايع ديگر در زمينه صدمات مرتبط بـا حرفـه برخـوردار اسـت [٢].
حوادث حين ساخت مسبب تراژدي هاي انساني بسياري است که تبعات آن مواردي چون کمبود انگيزه در کـارگران، مراحل از هم گسيخته ساخت ، تاخير در مسير پيشرفت کار و به طور فزاينده اي افزايش در هزينه هاي پروژه، کاهش بهره وري و اعتبار صنعت ساخت مي باشند [٣]. عوامل اصلي بروز حوادث را مي توان در طبيعـت منحصـر بـه فـرد صنعت ساخت ، رفتار انساني، شرايط متغير و دشوار محل کار و عوامل بسيار ديگري جستجو کرد [٤]. بر ايـن اسـاس جلوگيري از صدمات و بيماري هاي مرتبط با حرفه مي بايستي مورد توجه ويژه همـه ي کارفرمايـان در کشـورهاي توسعه يافته و در حال توسعه قرار گيرد [٥].
در اين تحقيق ابتدا به مطالعه ادبيات موضوع در ارتباط با عوامل وقوع حوادث و يا به بياني ديگر زمينه هـاي موجـود در مسير ارتقاء سطح ايمني پروژه ها پرداخته شد. سپس بر اساس اطلاعات به دست آمده و سوابق تحقيقات موجـود نسبت به تهيه پرسشنامه اي مشتمل بر عوامل موثر بر ارتقاي سطح ايمني در پروژه هاي ساخت اقـدام گرديـد. ايـن پرسشنامه در مرحله نهايي به تاييد جمعي از کارشناسان و خبرگان بخش ايمني پروژه هـاي سـاخت رسـيد. پـس از جمع آوري پاسخ ها، نتايج در دو دسته ي ١. مديران، ٢. کارشناسان و سرپرستان ايمني طبقـه بنـدي گرديـد. تعهـد مديران ارشد و پروژه به ايمني، تجهيزات ايمني و همچنين نگرش شخصي افراد نسبت به ايمني از مهم ترين عوامل اثربخش در زمينه ارتقاء ايمني پروژه ها معرفي گرديد.
کلمات کليدي : موفقيت ايمني، برنامه ايمني
٢- مقدمه و طرح مسئله
ايمني در فرهنگ لغت وبستر٢ به معناي شرايط عاري از خطر معنا شده است . جان هالت ٣(٢٠٠٨) معتقد است شرايط ايمني مطلق وجود خـارجي ندارد، به دليل اينکه هميشه احتمالي از بروز ريسک و خطر موجود است . مفهوم ايمني به عنوان روش مقابله با خطـرات در راسـتاي حفـظ جـان انسانها و جلوگيري از خسارات و صدمات از آغاز پيدايش ( طبق مکتوبات تاريخي در مصر و بابل قديم ) درحال تغيير و گذار بوده اسـت . شـکل اوليه آن که زماني تنها يک روش ساده عمدتاً اصلاحي و نه پيشگيرانه به منظور حذف عوامل خسارات و صدمات بود، به شـکل کنـوني آن کـه اغلب روشي پيچيده و داراي ضوابط سختگيرانه براي کنترل مطمئن صدمات است ، دگرگون شده است . درميان ابعاد بارز مفهوم ايمنـي ظرفيـت کافي براي کارهايي فراتر از شناسايي روابط علي و معلولي و طرح ريزي روشهاي کنترل عملي وجود دارد [٣١].
با توجه به رشد سريع توسعه و اجراي طرح ها و پروژه هاي عمراني در کشور، متاسفانه آمارحوادث و سوانح و وضعيت بهداشت و سلامت شـغلي در اين بخش از اقتصاد وضعيت مناسب و مطلوبي را نداشته و درعين حال روند فزاينده و نگران کننده اي را در طول ساليان اخير دنبال مي کند.
بر اساس آمارهاي سازمان بين المللي کار هر سال ٦٠ هزار حادثه منجر به فوت در سايتهاي ساختمان سازي در جهان رخ مي دهد کـه هـر ١٠ دقيقه يک حادثه منجر به فوت مي شود. بر اساس آمارهاي سازمان بين المللي کار ١٧ درصد حادثه هاي مرگبار در کارگاههاي ساختماني رخ مي دهد در حاليکه اين عدد در ايران بر اساس آمار يکي از معاونان وزير کار و امور اجتماعي٤٦ درصد بوده که اين عدد بسيار نگران کننده اسـت . در کشورهاي صنعتي بين ٦ تا ١٠ درصد نيروي کار در بخش ساختمان سازي مشغول هستند اما ٢٥ تا ٤٠ درصد مرگهاي شغلي در ايـن حـوزه رخ مي دهد.
با توجه به تحقيقات اوليه انجام شده توسط محقق به نظر مي رسد با توجه به رشد فزاينده توجه به مقوله ايمنـي در سـطح بـين الملـل ، و تـاثير بسزاي ايمني در نتايج حاصل از پروژه ها، اين بخش نيازمند عنايت بيشتر در زمينه تحقيقات و عملي نمودن نتايج آن هـا در داخـل کشـور مـي باشد.
در اين راستا پرسشنامه اي در ارتباط با عوامل موثر بر عملکرد ايمني در پروژه هاي ساخت توزيع و مورد ارزيابي قرار گرفت . ايـن پرسشـنامه بـا توجه به مطالعات ادبيات و نظرخواهي از کارشناسان تهيه گرديد. لازم به توضيح است که جامعه ي نمونه مورد بررسي در اين تحقيق براي توزيع پرسشنامه سازمان هاي پيمانکاري شاغل در بخش ساخت پروژه هاي زير ساخت شهري در بخش حمل و نقل عمومي مي باشند.
پاسخ دهندگان در پرسشنامه ها در مقابل هر عامل ٤ گزينه ي "بسيار زياد، زياد، کم و خيلي کم " مشاهده مي کنند. هر يک از اين گزينـه هـا
داراي وزني از ١ تا ٤ مي باشد. شاخص تاثير هر يک از عوامل از طريق معادله ي زير به دست مي آيد :
شاخص تاثير
در اين معادله متغير ها عبارتند از :
وزن هر معيار
i = ١و٢و٣و٤
وزن متعلق به گزينه خيلي زياد = ٤ وزن متعلق به گزينه زياد = ٣ وزن متعلق به گزينه کم = ٢ وزن متعلق به گزينه خيلي کم = ١ تعداد تکرار هر يک از وزن ها
N مجموع تعداد پاسخ ها
بر اين اساس عواملي که بيشترين مقدار شاخص تاثير را به دست آورند، داراي رتبه ي بالاتري در بين نظرات پاسخ دهندگان مي باشند. لازم به ذکر است تمام اين فرايند هاي آماري با استفاده از نرم افزار شناخته شده ي SPSS و با بهره گيري از آزمون هاي آماري متناسـب انجـام مـي گردد.
٣- ادبيات موضوع ٤
٣-١- برنامه ايمني
تعاريف متعددي از برنامه ايمني توسط چندين محقق آورده شده است که اغلب آنان داراي استنتاجات مشابهي هستند. آنتون ٥ برنامه ي ايمني را به عنوان " کنترل محيط ، تجهيزات، فرآيندها و کارگران به منظور کاهش صدمات انساني و ضررهاي محيط کار که ناشي از حوادث مـي باشـند
" تعريف مي کند [٦]. همچنين بخش سلامت و ايمني حرفه اي ايالت اورگون (٢٠٠٢) برنامه ايمني محيط کار و سلامت ٦ را اين چنين تعريـف مي کند : " واژه اي که آنچه افراد ( اعم از مديران، صاحبان تجاري و کارگران ) براي کنترل صدمات و بيماري ها در محـيط کـار انجـام مـي دهند، تشريح مي کند”. رولينسون ٧ هدف از ايجاد برنامه ايمني در پروژه هاي صنعت ساخت را خلق ابزاري در جهـت جلـوگيري از اقـدامات نـا ايمن که منجر به بروز حوادث مي گردند، اطمينان از اين که مشکلات شناسايي و گزارش مي شوند و اطمينـان از اينکـه حـوادث مـنعکس مـي شوند و به طور مقتضي در مورد آن ها تصميم گيري مي شود، مي داند [٧]. بر اساس مطالعات قبلي، بعضي از عناصر برنامه هاي ايمني اثربخش
شناسايي شده اند [١٠] [٥] [٩] [٨]:
• خط مشي هاي جامع ايمني
• کميته هاي ايمني
• آموزش هاي ايمني
• بازرسي هاي ايمني سايت
• کنترل پيمانکاران فرعي
• برنامه هاي کمک هاي اوليه
• قوانين ايمني درون سازماني
• برنامه هاي حفاظت فردي
• برنامه ريزي آمادگي در مواقع ضروري
• ارتقاي شغلي مرتبط با ايمني
• ارزيابي ايمني
• ثبت و نگهداري آمار حوادث
• بررسي مخاطرات شغلي
در سالهاي اخير توسعه اقتصادي و زير بنايي کشور، به دلايلي از جمله صعود قيمت نفت در بازارهاي بين المللي، به صورت برجسته اي در حـال رشد و افزايش بوده است . در اين ميان صنعت ساخت به دليل افزايش تقاضا و رونق بازار نقش پررنگي را ايفا مي کنـد. اگرچـه ايـن صـنعت بـا کشمکش هاي فراواني دست به گريبان است ، اما بي شک يکي از موارد اصلي از اين ميان، وقوع متوالي سوانح و حوادث در محيط هـاي کـاري است . در سراسر جهان صنعت ساخت به دليل طبيعت منحصر به فرد و مخاطرات فراوان منتج از آن، نگراني عميقي را در بين محققين ومـديران ايجاد کرده است [١٤]. ريسک وقوع مخاطره و تلفات جاني در صنعت ساخت بيش از ٥ برابر ديگر صنايع مي باشد [١٥]. متاسفانه تنها کـارگران مشغول به کار در صنعت ساخت قربانيان اين حوادث نيستند. بر اساس گزارش هاي سازمان بين المللي کار ماهيانه يـک نفـر از شـهروندان نيـز جان خود را در اين حوادث از دست مي دهند. برنامه هاي ايمني، به عنوان رويکردي پيشگيرانه ، يکي از بهترين راه هاي ارتقـاء عملکـرد ايمنـي مي باشند [١٨] [١٩]. برنامه ايمني اثربخش مي تواند با کمک به مديريت در ايمن سازي ابزارها و فراهم آورد شـرايط ايمـن کـاري، در کـاهش حوادث و سوانح نقش به سزايي داشته باشد [١٦] [٦]. علاوه بر اين با يک برنامه ايمني موثر مي توان در وارد کـردن فرهنـگ ايمنـي در ميـان کارکنان سازمان و ايجاد انگيزه در ميان آنان براي همکاري و مشارکت در بهبود وضعيت ايمني، موفق بود. نحوه عملي کـردن قواعـد و ضـوابط نوشتاري سيستم هاي ايمني در محيط هاي کاري بسيار مورد توجه قرار گرفته است . افزون بر پيشگيري از بروز جراحات و صدمات به کارکنـان، برنامه هاي ايمني موفق منجر به کاهش اسيب هاي وارده به تجهيزات و ماشين آلات، ضرر و زيان در بازار رقابت ، تاخيرات پـروژه و اسـيب بـه وجهه و شهرت شرکت گردد [١٠] [٢٠].
٣-٢- عوامل موفقيت در برنامه هاي ايمني
در مطالعاتي عواملي که در عملکرد سيستم ايمني تاثيرگزارند مورد تحقيق و بررسي قرار گرفته اند و مواردي چون :
• نگرش کارکنان [٢٣]
• اندازه سازمان
• خط مشي ايمني
• فشار اقتصادي [٢٤]
• آموزش مديريت [٢٦] [٢٥] و
• فرهنگ ايمني [٢٦] [٢١] [١٩] را در بر مي گيرند.
ساواچا عوامل تاثير گزار در عملکرد برنامه ايمني در صنعت ساخت را موارد زير مي داند[١٥] :
• دانش و آموزش
• نظارت
• طبيعت زودگذر صنعت ساخت
• پيچيدگي و گوناگوني اندازه سازمان
• کنترل شرايط محيط کار
اغلب اين مطالعات معتقدند زماني که اهداف تعريف مي شوند و گزارش هاي عملکرد بر طبق اهداف پيش بيني شده در طي انجام کار تهيه مـي شوند، عملکرد ايمني بسيار موفّق تر مي باشد [٣٠] [٢٩] [٢٨].
در زمينه عوامل موفقيت برنامه هاي ايمني در حيطه اجرا، تحقيقات اندکي انجام گرفته است [١١] [١٢]. به همين علت سعي در کشـف عـواملي که منجر به موفقيت برنامه هاي ايمني در صنعت ساخت و بروز نتايج مثبت مي گردد، ضروري به نظر مي رسد.
پترسون ٨ کار هايرينش ٩ را در دو نکته خلاصه مي کند [١٣].:
١- افراد عامل اصلي وقوع حوادث هستند.
٢- مديريت مسئول جلوگيري از وقوع حوادث است .
تام١٠٢٠٠٤ چندين عاملي که منجر به موفقيت سيستم هاي ايمني مي گردند را شناسايي کرده است . اين عوامل شامل : مشارکت دادن کارکنان، تعهد مديريت ، تخصيص کافي منابع و کار گروهي مي باشد. با اين توضيح که بيشتر اين تحقيقات، توصيفي از پـروزه هـاي مـوفقي اسـت کـه عوامل موفقيت آنان بر عملکرد ايمني، مورد تمرکز قرار گرفته است [١٠].
وي آگاهي اندک مديران ارشد سازمان و مديران پروژه از مسئله ايمني را به عنوان اولين و سومين عوامل تاثير گزار بر ايمني مي داند. ايـن امـر نشانگر نقش با اهميت مديران در ايمني صنعت ساخت مي باشد. مديريت ارشد محيط و شرايط مناسب براي ايمني را با تعريف خط مشي هـاي ايمني و اختصاص دادن منابع مقتضي ايجاد مي کند. نگرش مديران ارشد در رشد و ارتقاء فرهنگ ايمني نقش مهمي ايفا مي کند[٢٩] [٨]. اگر چه که در عمل تمام مديران و رهبران تجاري توجه کافي به مديريت ايمني مبذول نمي کنند چرا که ديگـر اهـداف تجـاري ماننـد سـود آوري، زمانبندي، هزينه و کيفيت همواره براي زمان و منابع در حال رقابت هستند [٩]. از آنجا که پيمانکاران ملزم بـه اتمـام پـروژه در زمـان و هزينـه مشخصي با کيفيت از پيش تعيين شده اي هستند، بيشتر آنان بر روي مشکلات و مسائل آني تمرکز مي کنند و اولويت خود را در تحقق نتيجـه پروژه در قالب زمان مقرر مي چينند، تنها بعد از دستيابي به اين اهداف ايشان به ايمني توجه مي کنند [١٠].
نبود آموزش در جايگاه دوم عوامل تاثير گزار بر مديريت ايمني قرار گرفته است . برنامه هاي آموزشي ايمنـي بـه کـارگران در انجـام اثـر بخـش فعاليتها، داشتن نگرش مثبت نسبت به مسئله ايمني و يکپارچه سازي اصول اوليه ايمني با فعاليت هاي صنعت ساخت و اهداف کيفي آن کمـک شايان توجهي مي کند[٢٢] [٢٨] [١٩]. با توجه به هجوم کارگران از مناطق محروم براي به عهده گرفتن مشاغل و کسب درآمـدي متناسـب در جهت گذران زندگي و نياز گسترده به نيروي کار صنعت ساخت به طور گسترده اي از اين کارگران انباشته شده است . آموزش اين افراد بـا توجـه به سطح پايين سواد و تحصيلات کارگران مشغول به کار در صنعت ساخت ضروري و پر رنگ به نظر مي رسد. در ميان دلايل ذکـر شـده، مـي توان بعضي عوامل را ناشي از ديگر عوامل سطح بالاتر دانست . در اين دسته بندي به طور مثال کمبود کمک هاي اوليه ناشـي از آگـاهي انـدک مديران ارشد پروژه از مسئله ايمني است .
فنگ ٢٠٠٤١١ عناصر اصلي دخيل در مديريت ايمني در صنعت ساخت را اين چنين مي داند [٩] :
• بازرسي ايمني
o ميزان بازرسي ايمني مدير پروژه از سايت
o ميزان بازرسي رييس ايمني کارگاه از سايت
o ميزان بازرسي ايمني نماينده سازمان از سايت
o ميزان دفعاتي که رييس کارگاه در مورد بروز خطر هشدار مي دهد[١٧]
• جلسات ايمني
o ميزان حضور مدير پروژه در جلسات ايمني
o ميزان تشکيل جلسات ايمني توسط رييس کارگاه
o ميزان حضور مديران ارشد در جلسات ايمني[١٧]
• اجراي قوانين و مقررات ايمني
o جرايم موجود براي کارگراني که لباس ايمني نمي پوشند
o ميزان تمرد کارگران از قوانين ايمني
o تعداد کارگراني که جريمه مي شوند
• آموزش ايمني
o ميزان ساعاتي در طول سال که مدير ارشد آموزش ايمني مي بيند
o ميزان ساعاتي در طول سال که کارگران آموزش ايمني مي بينند
• ارتباطات ايمني
o ميزان توجه مدير پروژه به گزارشات ايمني
o ميزان تهيه گزارش ايمني توسط رييس کارگاه براي مديران
o ميزان تبادل نظر در باره مسايل ايمني توسط مدير پروژه براي پيمانکاران فرعي
o ميزان گوشزد کردن مسايل ايمني به کارگران توسط سر کارگر
• همکاري ايمني
o ميزان يادآوري هاي قوانين ايمني به کارگران توسط سر کارگر
o ميزان تصحيح اقدامات نا ايمن کارگران توسط سر کارگر
o ميزان يادآوري قوانين ايمني کارگران توسط همکاران وي
• ارتباط مديريت و کارگران
o ميزان نسبي کارگراني که مدير پروژه آن ها را مي شناسد
o ميزان کارگراني با سابقه ي حرفه اي کمتر از يکسال به کل کارگران
• منابع ايمني
o ميزان نسبي سرمايه گزاري پروژه به منابع مالي بخش ايمني
o نسبت هزينه هاي تجهيزات ايمني به کل هزينه سرمايه
وي عقيده دارد که اين عوامل نه تنها در موفقيت مديريت ايمني در پروزه هاي بخش ساخت نقش دارند، بلکه با اندازه گيري و بازرسـي آن هـا مي توان عملکرد ايمني در پروزه ها را نيز اندازه گيري کرد [٩].
اکسورن ١٢ مطابق جدول ٢ عوامل تاثير گزار در برنامه ي ايمني را که توسط محققين مختلف گرد آوري شده اند را خلاصه مي کند [٢٣]:
جدول ٢- عوامل تاثيرگزار بر عملکرد ايمني [٢٣]
