بخشی از مقاله
مدیریت مشارکتی و فرهنگ مشارکت در سازمانهای محلی
چکیده مدیریت مشارکتی یکی از مهمترین عوامل اداره امور شهری کارآمد است. سازمان شهرداری با فرهنگ سازمانی مشارکتی قادر است با اربابرجوع ارتباط مؤثر برقرار کند و خود را با محیط خود تطبیق دهد. در این مقاله کوشش شده است تا با بررسی سطح دو متغیر یادشده در منطقه ۴ شهرداری تهران به بررسی رابطه میان این دوعامل از طریق نظرخواهی از کارشناسان و مدیران به چالشهای پیش روی شهرداری تهران در دستیابی به وضعیت فرهنگی مطلوب پرداخته شود و راهکارهای ارتقای وضعیت موجود با توجه به ادبیات موضوع ارائه شود. به همین منظور پرسشنامه استاندارد تحقیق در دو فاز اعتبارسنجی و آزمون، در دو منونه ۰۳ و ۰۵۱ نفره از کارکنان توزیع شد. نتایج تجزیهوتحلیل دادهها با استفاده از آزمون t و همبستگی اسپیرمن نشانگر وجود رابطه مثبت و معنیدار بین متغیرهای تحقیق است. این مقاله تا کنون در ایران و در خصوص شهرداری تهران انجام نشده است.
واژگان کلیدی: مدیریت مشارکتی، فرهنگ مشارکتی، بودجهریزی مشارکتی، تصمیمگیری
مشارکتی، ارتباطات اثربخش و شهرداری تهران.
مقدمه
شهر به مثابه بخشی از سلسلهمراتب سیستم قضایی و تقسیمات سیاسی ـ جغرافیایی هر کشور بر اساس شاخصه هاي مختلفی مانند نوع حکومـت، مدیریت، سطح آگاهی، علاقهمندي اجتماعی و مشـارکت مـردم در نظـام تصمیم گیري وغیره شکل می گیرد. نظام مدیریت و برنامه ریزي شهري بـا هدف اداره مطلوب امور شهر، سعی دارد روابط میـان عناصـر شـهري را هماهنگ کند (داداشپور، .(1380 همچنین به عقید. زاهـدي فـر (1373)
هنر برنامه ریزي، شناخت عناصر سیستم و ایجاد روابـط بـین آن عناصـر است، به نحوي که این مجموعه عناصر در جهـت هـدف سیسـتم عمـل کنند. بیتوجهی به اجزا، عدم کشف روابط و میزان تأثیر هریک از عناصر در نظام تصمیم گیري هرگز به یک نظام تصـمیم گیـري منسـجم، مـؤثر و معطوف به اهداف مطلوب منجر نخواهد شد.
شهر در ذات خود یک اجتماع گسترده انسانی با مکان جغرافیـاي ثابـت است که ساختاري متمایز از روستا داشته ـ بـدین معنـی کـه بـر پایـه تولیـد کشاورزي یا شکار قرار ندارد ـ و بر پایه تعامل و خدمترسانی و شکلهـاي نوین کنش اجتماعی روابط بین افراد و گروههـا در گونـهاي تعـادل1 برقـرار میشود. امکانات و توانمندي هاي به وجودآمده پس از قرن 19 و متعاقب انقلاب صنعتی و مدرنیزاسیون جوامع، شهرها را تبدیل بـه مرکـز توجـه روزافزون جوامع انسانی کرد. همزمـان بـا رشـد اقتصـادي، اجتمـاعی و سیاسی جوامع، سیل مهاجرت به شهرها با افـزایش همـین فرصـت هـا و توانمندي ها، شروع و سیستم مدیریت شهري وارد مرحله جدیـدي شـد.
در این مرحله هدف مدیریت شهري دیگر تنها نگهداري شهر نبوده و بـا افزایش جمعیت و پیچیدگی ساخت اجتماعات شهري اهداف و مدیریت شهري هم گسترده تر و پیچیده تر شـد. بـر همـین مبنـا، هـدف مـدیریت شهري هرچه که باشد و رهیافت آن، مـدیریت شـهري بـدون مشـارکت شهروندان و کارکنانش و بدون سازماندهی و مدیریت بخردانـه قـادر بـه اداره امور شهرها بهویژه کلانشهرها ـ به تعریف نـوین کلمـه ـ نخواهـد بود.
مکلیگـان و نـل (1996) نوشــتهانـد: »در ]سـازمانهـایی بـا سـبک مدیریت[ اقتدارگرا عملکرد عموما در کوتاهمدت در نظر گرفته میشود و تمرکز بیشتر بر اکتساب سود بیشتر است، اما در سیسـتم هـاي مشـارکتی ]سازمان هایی با سـبک مـدیریت مشـارکتی[ تمرکـز عملکـرد بیشـتر بـر اربابرجوع، نفع دوجانبه، ایجـاد ارزش اضـافه و بهبـود وضـع موجـود است« (مکلیگان و نل، .(16 :1996 با توجه بـه ماهیـت شـهرداري هـا و سازمان هاي درگیر در اداره امور شهري میتوان گفـت کـه شـهرداري هـا سازمان هاي ارباب رجوع محور هستند. نقش مشارکت شهروندان در اداره بهتر امور شهري امري است که بارها در پژوهش هاي مختلف مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است. انسـرنیک و کوپنجـان (2007) در تحقیقـی بـا یادآوري کمبود منابع آب در شمال چین و نقش رشـد سـریع اقتصـادي خاطرنشان کرده اند که مشـارکت شـهروندان عامـل حیـاتی در موفقیـت سیاست گذاري خدمات شهري در ایـن بخـش اسـت. اسـتابز و دیگـران (2000) با خاطرنشان کردن پیچیدگی هـاي اداره امـور شـهري در دنیـاي مدرن رویکردهاي مدیریتی موجود را مورد انتقاد قرار داده و با تأکید بـر نقش مشارکت و ارتباطات در داخل سـازمان هـا بـه عنـوان یـک سـبک مدیریتی و میان سازمان هاي درگیر در مسائل مختلف شهري مدرن سبک مدیریت شهري هوشمند را به عنوان راه حل ارائه کرده اند. همچنین مـک الوسان (1997)، گوئرا (2002)، گولدبرگ و دیگـران (2006)، آدامسـون (2010)، هولزر و کلوبی (2005)، بر نقش مشارکت و مشارکت پذیري و شیوه هـاي مشـارکت شـهروندان در اداره امـور شـهر تأکیـد کـردهانـد و راهکارهایی را ارائه دادهاند. در این مقاله تلاش شده است: یک، سطح دو متغیر مدیریت مشارکتی فرهنگ سازمانی مشارکتی در یکی از مناطق شهرداري تهـران بـه عنـوان نمونه اندازه گیري شود. دوم، رابطه میان دو متغیـر بررسـی شـود. سـوم، بـا بررسی و مقایسه یافته هاي تحقیق با ادبیات موضوع راهکارها و نقاط قـوت ضعف شهرداري تهران در زمینه جلب مشارکت شهروندان ارائه شود.
بیان مسئله
منظور از مشارکت به عنوان یک سبک مـدیریتی بـه طـورکلی بـه وجـود آوردن فضا و نظامی از سوي مدیریت است که تمام کارکنان و مشـتریان پیمانکـاران یـک سـازمان در رونـد تصـمیمسـازي و حـل مسـائل و مشکلات سازمان با مدیریت همکاري و مشارکت کنند. تأکید اصلی ایـن نوع مدیریت بر همکاري و مشـارکت داوطلبانـه کارکنـان و مشـتریان و پیمانکاران است و میخواهد از ایده ها، پیشنهادها، ابتکارات، خلاقیت هـا توان فنی و تخصصی آنها در حل مسائل و مشکلات سازمان در جهت بهبود مستمر فعالیت ها استفاده کند، اما آیا این تمـام داسـتان اسـت؟ آیـا مدیریت مشارکتی باز گذاشتن راه بـراي اظهـار نظـر افـراد در مسـائل و مشــکلات اســت؟ در ادبیــات ســازمان و مــدیریت، موضــوع مــدیریت مشارکتی از اوسط قرن بیستم مطرح شـد و رفتـه رفتـه ادبیـات موضـوع غنی اي را به وجود آورد. مخالفان مدیریت مشـارکتی معتقدنـد کـه ایـن سبک مدیریتی با اصول بوروکراتیک در تناقض است و به خصوص اصل وحدت فرماندهی را زیر سؤال مـی بـرد و سـبب ایجـاد نگرانـی و عـدم کارایی در کارکنان می شـود (ر. ك. مـک کـافري و دیگـران 1995؛ لـم و دیگران .(2002 اسپنسر (2006) معتقد است: »تهدید و مشـارکت عمومـا دو اهرم بدیل براي انگیزش بوده انـد: تهدیـد بـر اسـاس اجبـار اسـت و مشارکت بر اساس حس تعاون و همکاري.« ایـن محققـان معتقدنـد کـه براي موفق شدن مدیریت مشارکتی عوامل متعـددي بایـد وجـود داشـته باشند که یکی از مهم ترین آنها فرهنگ مشارکت است. فرهنگ مشارکتی یا مجموعه هنجارها و ارزشهایی که بر تعاون به جـاي تـکروي تأکیـد می کنند و رفتارهـاي افـراد را در قالـب کـدهاي اخلاقـی خاصـی بـراي مشارکت تنظیم مـی کننـد ا در اصـطلاح فرهنـگ مشـارکتی مـی گوینـد.
دنیسون (2001) معتقد است: در سازمان هاي موفق بعد درگیـر شـدن در کار فرهنـگ سـازمانی بـالاتر از سـطح معمـولی اسـت. کارکنـان چنـین سازمان هایی احسـاس مـیکننـد کـه بخشـی از سـازمان تحـت مالکیـت آنهاسـت. افـراد در تمـام سـطوح سـازمانی احسـاس مـی کننـد کـه در تصمیم هاي سازمان دخیل هستند و آنچه در سازمان میگذرد یـا حـداقل بخشی از آن، حاصل نظرات آنهاست. این چنین کارکنان احساس می کنند که در برابر برآمدهاي سازمان مسئول هستند. به همین ترتیـب در چنـین فرهنگ سازمانی اي افراد از فکـر خـود و معتقـدات خـود در کـار خـود استفاده می کنند و با تمام وجود براي موفقیت سازمان تلاش می کنند. بـر همین اساس فرض اصلی ما بر این است که فرهنگ سـازمانی مشـارکتی رابطه مستقیم و معنی داري دارد با مدیریت مشـارکتی. دلیـل اصـلی ایـن فرض آن است که اگر در یک سازمان فرهنـگ مشـارکتی وجـود داشـته باشد افراد از اینکه مسئولیت ها را بر عهده بگیرند دچار اسـترس مخـرب نمی شوند، آنچنانکه مورس و ریمیر (1956) معتقدند: بلکه مسئولیتهـا را با آغوش باز می پذیرند و این مسـئله باعـث انگیـزش بهتـر و کـارایی بالاتر آنهامی شود. ولی از آنجا که در ایـن تحقیـق مـا روابـط یادشـده را بررسی نمی کنـیم در تحقیقـات آتـی محققـان مـی تواننـد در ایـن زمینـه پژوهشهاي تکمیلی را انجام دهند.
شهرداري تهران و فرهنگ مشارکت مردمی
در اداره امور شهر تهران و در حوزههاي علمی و اجرایی هنگـامی کـه از کلمه فرهنگ اسـتفاده مـی شـود اغلـب در خصـوص گسـترش فرهنـگ استفاده از وسایل نقلیه عمومی، توسـعه فرهنـگ مهـاجرت از تهـران بـه دیگر شهرها و موضوعات مشابه است. کلمه فرهنـگ کـه غالبـا در ایـن مضامین مورد استفاده قرار می گیرد تناسب چندانی بـا مفهـوم فرهنـگ و مدیریت چالش هاي فرهنگی در شهر تهران یا مفهومی که صاحب نظران از فرهنگ در ذهن دارند، ندارد. شاید دلیل عمده ایـن باشـد کـه اصـولا چالش هاي فرهنگی در معناي علمی کلمه چالش هاي داراي اولویت براي مدیریت شهري نیستند. هنگامی که سـیدمحمدهادي ایـازي چـالش هـاي 12 گانه فراروي شهرداري تهران را مطرح کرد نامی از کلمـه فرهنـگ در آن نبود (همشهري، 1.(87/6/24
متصــدي اصــلی امــور فرهنگــی در شــهر تهــران عمومــا ســازمان فرهنگی هنري شهرداري تهران و تا حدودي معاونت اجتماعی آن سازمان است. در این مقاله پیش فرض اصـلی مـا بـر آن اسـت کـه چـالش هـاي فرهنگی شـهر تهـران هرچـه باشـد مشـارکت شـهروندان در اداره امـور فرهنگی و اجرایی شهر می تواند یکی از مزیت هاي رقـابتی اصـلی شـهر تهران باشد. معضل هرچه باشد از ترافیک گرفته تا مسائل زیست محیطی سبک مدیریت مشارکتی و گسترش فرهنگ مشارکت در مدیریت شهري راهکار اصلی شهر تهران در برخورد با معضلات شهري تهـران از جملـه نقشه استراتژیک مدیریت فرهنگی شهر تهران است. آن چنان که اسـتابز و دیگران (2000) نشان می دهند همکاري سـازمان هـاي مختلـف متصـدي امور شهري به صورت یکپارچه می تواند موجب بروز ایده هاي نـوین در اداره امور شهر شود و در موردي کـه آنهـا بررسـی کـرده انـد (مـدیریت کیفیت هواي شهر) سبب به وجود آمدن راهکارهاي مؤثر و مفیـد شـود.
آنها تأکید می کنند که »یک نفر (مسئول یا مدیر) باید گوشبهزنگ باشد و پذیراي صداي کسانی باشد که به موضوع مورد بررسی مربـوط هسـتند.«
آنها بر نقش شبکه ها و برقراري و اسـتفاده از آنهـا بـراي مـدیران تأکیـد دارند به این امید که مدیران بتوانند صداهاي متفاوت از سلیقه هاي خـود را بشنوند و مورد استفاده قرار دهند. گوئرا (2002) در تحقیـق خـود بـه وجود آمدن و تأثیر شوراي مشارکت کودکان در بودجه ریزي شـهري در شهر مانساي برزیل را بررسی و ابعاد آن را مورد واکاوي قرار میدهد. در این شهر و از سال 1998 حدود 6000 دانش آموز به عنوان نماینده محلـه خود در جلسات شوراي آن شهر شرکت می کنند و اولویت هاي خـود را به اطلاع تصمیم گیران امور شهر می رسانند. آنها از اولویت هاي خود دفاع می کنند و بر روند تخصیص بودجه شهري تأثیر می گذارنـد. از آن زمـان تا تاریخ این مورد واکاوي استفاده از این سیستم در بودجه ریزي شـهري برزیل امري عمومی شده و تنها به آن شهر محـدود نمـی شـود. آدامسـون (2010) در تحقیقی جامع به بررسی موانع مشارکت انجمـنهـاي محلـی در اداره امور شهري و به وجود آمـدن یـک فراگـرد همکـاري مثبـت و سازنده در رابطه میان دولت و مردم پرداخته است. عمده محدودیت هاي بیان شـدة او شـامل: محـدودیت هـاي محلـه، محـدودیت هـاي نهادهـاي مشارکتی، فرهنگ سازمانی و چهـارچوبهـاي مقـررات و قواعـد اداري است. آدامسون (2010) در ادامه به ارائه راهکارهایی براي فائق آمدن بـر این مشکلات می پردازد. مهم ترین این راهکارها به عقیده او عدم استفاده از سازوکارهاي مشارکتی براي اعمال کنترل بـر محـلات و بهـرهبـرداري تبلیغاتی و سیاسی از مشارکت شهروندان و انجمن هاسـت. گولـدبرگ و دیگران (2006) در تحقیقی به بررسی ظرفیت هاي فناوري هاي نـوین در مشارکت شهروندان در فرایند تصمیم گیري شهرهایشان اسـت. هـولزر و کلوبی (2005) در مقاله اي سیستم جامعی از ارزیابی عملکرد بـر اسـاس مشارکت شهروندان در فراینـد ارزیـابی عملکـرد نهادهـاي دولتـی ارائـه کرده اند. نتیجه اصلی به دستآمده از تحقیق آنها حـاکی از آن اسـت کـه با اینکـه پیـاده کـردن چنـین سیسـتمی بـا مشـکلاتی همـراه اسـت امـا دخالت دادن شهروندان در این فرایند ارزش آن را دوچندان کـرده اسـت.
در تحقیقی که گودوین و هارینگتن (2011) انجام داده اند مشـخص شـد که مشارکت تمام سطوح مدیریت در اجراي برنامهها در تمام موارد مورد آزمون باعث به دست آمدن نتیجه بهتـر شـده اسـت. در تمـام تحقیقـات انجام شده یک عامل مشترك است: مشارکت شهروندان در تمـام مراحـل برنامه ریزي، تصمیم گیـري و اجـرا و ارزیـابی و نظـارت سـبب افـزایش کارایی و اثربخشی در ادارات مورد بررسی شده است. همچنین با توجـه به تحقیقـات یادشـده مـی تـوان فهمیـد کـه رابطـه نهادهـاي اجرایـی و شـهروندان بایـد رابطـهاي کارآمـد باشـد و بـهدور از عـدم صـداقت و جانبداري. همچنین می توان با بررسی این تحقیقات متوجه شد که نتـایج به دست آمده در نمونه هاي مختلفی بوده است از کشورهاي جهان اول تا سوم؛ بنابراین میتوان انتظار داشـت کـه در صـورت اجـراي درسـت در مورد شهرداري تهران هم نتایج تکرار شوند.
مدل مفهومیتحقیق
چنان که پیش از این گفتیم مدیریت مشارکتی شامل تمام مراحل مدیریت است و تنها به تصمیم گیري محدود نمی شـود. همـان گونـه کـه از مـورد گوئرا (2002) می توان برداشت کرد مشارکت در امور بودجه ریـزي، هـم مفید و هم کارآمد است. علاوه بـر ایـن مـی تـوان از تحقیقـات یادشـده استنباط کرد که مشـارکت مسـتلزم ارتبـاط اثـربخش اسـت. بـه عبـارتی مدیریت مشارکتی در عمل عبارت از کلیه سازوکارهایی است که منجربه همکاري و مشارکت کارکنان به همراه مدیران در اداره امور شرکت شود و این امـر در فضـایی از ارتباطـات اثـر بخـش بـین مـدیران و کارکنـان تحققمی یابد؛ از این رو در تحقیق پیش رو مدیریت مشارکتی را در قالـب سه متغیر تصمیم گیري مشارکتی (تصمیمگیري همگانی یا حداقل نفـوذ و تأثیرگذاري مشترك بر تصمیم گیـري از طـرف سرپرسـت و کارمنـدانش (کوپمان و ویردزما، ((1998، بودجه ریزي مشارکتی (نفوذ و تأثیرگـذاري کارکنان بر بودجه ریزي واحدهاي خـود و در مرحلـه بعـد کـل سـازمان (کانودیا، (1993 و ارتباطات اثربخش (فرایند برقراري ارتباط کارآمد میان مدیر و زیردستانش (کانودیا، (1993 بررسی و اندازه می گیریم. همچنـین فرهنگ مشارکتی (فرهنگ سازمانی که حامی مشارکت افراد در اداره امور سازمان است و پذیراي نظرات و پیشنهادات آنها (دنیسون، ((2001 را بر اساس سه متغیر اصلی مورد نظر دنیسون (2001) در بعد درگیر شدن در کار از پرسشنامه فرهنگ سازمانی او مورد برسی قرار می دهیم. بر همین اساس مدل مفهومی تحقیق حاضر به شکل زیر است.
شکل شماره .1 مدل مفهومی تحقیق
روشهاي جمعآوري و تجزیهوتحلیل دادهها
نمونه و فرایند گردآوري داده
نمونه مورد استفاده در تحقیق از کارکنان سـتادي و عملیـاتی شـهرداري منطقه 4 تهران شامل حجم کل نمونه 318 نفري بود کـه پـس از اعمـال فرمول کوکران حجم نمونه مورد استفاده 150 نفر تعیین شد. نرخ پاسـخ برابر بود با 2/94 درصد داده هـا بـه وسـیله پرسـش نامـه هـاي اسـتاندارد جمع آوري شد. میانگین سابقه خدمت پاسخ دهندگان برابر اسـت بـا 3/9 سال، 35 درصـد از پاسـخ دهنـدگان را بـانوان و بقیـه را آقایـان تشـکیل می دهند. میانگین تحصیلات پاسخ دهندگان 5/4 سـال تحصـیلات بـالاي دیپلم است.
ابزار جمع آوري دادهها
ابزار جمع آوري داده ها در تحقیق حاضر پرسـش نامـه بـا طیـف لیکـرت پنج تایی شامل کاملا موافقم تا کاملا مخالفم یا خیلی زیاد تـا خیلـی کـم بسته به نوع پرسش ها اسـت. بـراي ارزیـابی مـدیریت مشـارکتی از سـه پرسش نامه استفاده شد که به ترتیب عبارتنـد از: پرسـش نامـه اسـتاندارد تصمیم گیري مشارکتی طراحی شده به وسیله میخـایلیچنکو و لاندسـتورم (2006) است که از هشت گویه براي بررسی ایـن عامـل اسـتفاده شـده اســت. بــراي بررســی ارتباطــات اثــربخش از پرســشنامــه اســتاندارد طراحــیشــده بــه وســیله ون وورن و دیگــران (2006) اســتفاده شــد.
پرسش نامـه ارتباطـات اثـربخش شـامل 12 گویـه اسـت. بـراي بررسـی بودجه ریزي مشارکتی از پرسش نامه اسـتاندارد طراحـی شـده بـه وسـیله بلکویی (1990) استفاده شد که شامل 6 گویه است. براي بررسی فرهنگ سازمانی مشارکتی از بخش درگیر شـدن در کـار پرسـشنامـه اسـتاندارد فرهنگ سازمانی دنیسون (2001) استفاده شد که شامل 9 گویه است.
براي بررسی اعتبار و روایی پرسش نامه هاي یادشده در نمونه مـورد بررسی از نظر صاحب نظران و آزمون آلفاي کرومباخ استفاده شد. نتـایج آزمون آلفاي کرونباخ در جدول شماره 1 آورده شده است.
جدول شماره .1 ضرایب اعتبار پرسشنامه مدیریت مشارکتی و فرهنگ مشارکتی
نتایج تجزیه وتحلیل
مشخصــات توصـیفی دادههـاي بـه دسـتآمـده در متغیرهـاي مــد نظـر (مدیریت مشارکتی شامل: تصمیم گیـري مشـارکتی، ارتباطـات اثـربخش، بودجه ریزي اثرب خش و فرهنگ سازمانی مشارکتی) بـه ترتیـب در شـکل شم اره 2 تا 6 نمایش داده شده است.
