بخشی از مقاله
چکیده
از پیامدهای نامناسب شهرنشینی صنعتی جهان در توسعه شتابان شهرها، ظهور پدیده حاشیه نشینی و آشکار شدن سکونتگاه های غیر رسمی در شهر های بزرگ است. از عواقب این موضوع وجود خانواده های غیر رسمی ناپایدار می باشد، که از جمله موضوعات معضل آفرین در همه کشورها خصوصا جهان سوم محسوب می شود. ایفای نقش مؤثر فرهنگی در عرصه های مختلف جامعه و تاثیرگذاری جایگاه ویژه آن در پایداری واحد خانواده به نوعی بهترین دفاع غیرعامل در مواجهه با بحران های اجتماعی است که، عوامل مورد بررسی در این بحث می باشند.
در این مقاله سعی شده با استفاده از روش تحلیل اسنادی، ضمن جمع آوری اطلاعات و واکاوی داده های مورد نیاز، مطلب پایداری شهرنشینی در کنار زاغه نشینی غیررسمی وارسی گردد. براساس تحلیل یافته های حاصله؛ مهمترین عامل تحقق خانواده های غیر رسمی، در واقع عدم ارتقاء فرهنگی این واحدهای اجتماعی است. حاشیه نشینان از فضای حاکم بر جامعه و اجتماع خود رضایت چندانی ندارند و از احساس تعلق اجتماعی پایینی برخوردارند. برای مداخله می توان با بهبود زیرساخت های فرهنگی و تامین امکان آموزش مناسب هنجارهای اجتماعی؛ با اولویت اصلاح وضعیت زندگی و تامین سکونت مناسب حاشیه نشینان به منظور برقراری پایداری اجتماعی به عنوان راهکار پدافند غیرعامل اقدام نمود.
- مقدمه:
بنا بر اعلام مرکز اسکان بشر ملل متحد در سال 1996 حدود ٍِ% جمعیت جهان فاقد خانه ای در شان زندگی انسانی بوده اند؛ که در برگیرنده ی دامنه ی گسترده ای از بی سرپناهان و خیابان خواب ها تا آلونک نشینان بوده و این نسبت برای کشورهای جنوب در حال افزایش است. به طوری که گزارش سال 2001 مرکز اسکان بشر ملل متحد حدود ًٍ % جمعیت شهری جهان در فقر مطلق به سر می برده اند و امروزه در آسیا تعداد فقرای شهری بیش از میزان آن در نیمه ی دوم دهه ی 90 میلادی می باشد.
همچنین، کمیسیون جهانی آینده ی شهرها در قرن 21 هشدار داده که به موازات رشد ابرشهرها فقر ومحرومیت از امکانات شهری در کشورهای درحال توسعه افزایش یافته و بخش عمده ای از فرآیند و رشد ابرشهرنشینی ها بر پایه ی اقتصاد غیررسمی موجود و همراه با گسترش سکونتگاه های غیر رسمی تحقق خواهد یافت و این گرایش و روند توسعه شهرها را غیر رسمی شدن شهرنشینی نامیده است.
از این رو، می بینیم که حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، مسئله ای گذرا و با ابعاد محدود نبوده و توافقی بر بقای باز تولید و بسط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت راه حل ها و سیاست های متداول شهری است و رهیافت ها و اقدامات نوینی را می طلبد - صرافی،ٌٌََ - . در این رابطه به شرح تصاویر ارائه شده در زیر - شکل: ٌ - عمق محرومیت از امکانات شهرنشینی و تاثیر خانوارهای غیر رسمی را در کلان شهر تهران به صورت مجموعه های زاغه نشین حاضر می توان مشاهده نمود:
اسکان غیر رسمی یا حاشیه نشینی در کلانشهرها:
در بحث حاشهی نشینی و اسکان غ ری رسمی دیدگاه ها ی مختلفی وجود دارد. دیدگاه حسین شکویی با نگرش جغرافیایی ؛ مناطق حاشیه نشین، منطقه ای از شهر است که واحدهای مسکونی روبه ویران ، فرسوده و تجهیزات ناقص داشته و فرهنگ فقر، جدایی گزینی گروهی از مردم روستایی در جامعه شهری،گوشه گیری و انزوا بر آنها غلبه یافته است - شکویی،ٌَُِ - . مارشال کلینارد معتقد است حاشیه نشین کسی است که دارای خرده فرهنگی با مجموعه ای از ارزش ها و ناهنجار ی های خاصی است که در محل هایی با بهداشت کم، با انحرافات اجتماعی و ویژگی های دیگر، از جمله انزوای اجتماعی همراه است.
زاهد زاهدانی با نگرش علوم اجتماعی و جامعه شناسی به این موضوع می پردازد و معتقد است که حاشیه نشینان افرادی هستند که در حاشیه و اطراف شهر زندگی می کنند ولی جذب نظام اقتصادی - اجتماعی شهر نشده اند - زاهدانی،ٌَُّ - . پیران معتقد است که انسان حاشیه نشین، شخصیتی است که از حاصل برخورد با پیوند دو نظام فرهنگی متفاوت و احیانا متخاصم ظهور می کند. چنین فردی در زمان واحد نسبت به هر دو نظام فرهنگی احساس تعلق وبستگی خاطرنموده، ولی درعین حال خود را نسبت به هیچ کدام از آن دو فرهنگ متعلق و متمایل نمیداند - پریی،ٌََُ - . همچنین حسین زاد ه دلیر معتقد است: که حاشیه نشینی به نوعی شیوه زندگی اطلاق می گردد که نسبت به سه شیوه رایج زندگی یعنی شهر ی، روستایی و عشایری متفاوت بوده، با ویژگی های اقتصادی و اجتماعی مخصوص به خود؛ بافت فیزیکی خاص و معینی را در شهرها بوجود می آورد. - زاده دلیر،ٌٌَّ - .
تعریف و کاربرد اجتماعی پدافند یا دفاع غیرعامل:
از نظر واژه شناس ی، واژه »پدافند« از دو جز »پد« و »آفند« تشکیل شده است. در فهنگ و ادبیات فارسی »پاد« ای»پد« پیشوندی است که به معنا ی »ضد، متضاد، پی و دنبال« بوده و هرگاه قبل از واژه قرار بگیرد معنا ی آن معکوس م ی نما دی. واژه »آفند« ن زی به مفهوم »جنگ، جدال، پیکار و دشمنی« است. - دهخدا، ٌٌَِ - بنابراین پدافند به معنای دفاع و حفاظت تلقی می شود. پدافند به دو دسته عامل و غ ری عامل قابل دسته بند ی می باشد.
در روش پدافند غیرعامل ، با بحث حفاظت ایدفاع با ابعاد وسیع تری روبه رو هستیم . بگونه ای که شویه توانمند سازی محدوده و موضوع بتواند قابلیت دفاع از خود را در هنگام بروز بحران های کاری داشته باشد و دفاع از محدوده با دی در ابعاد گوناگون و گسترده تر ی از حملات مورد بررسی قرار گیرد . در پدافند غیرعامل فرهنگی برا ی مقابله با هجوم هر یک از موانع و مشکلات خانوارهای غ ری رسمی ناپایدار، با ارائه بهترین راهکارها چه قبل و چه در حین بروز، بایستی تدبری نمود. شا یان ذکر است که در ا ین مقاله ابعاد مختلف پدافند غ ری عامل فرهنگی جهت دفاع از این قشر خانوارهای غیر رسمی مورد تحلیل قرار م ی گیرد. به عبارت د یگر با سلاح و توانمندی های فرهنگی برای دفاع از ا ین قشر در مقابله با هجوم هرگونه مشکلات و موانع اقدام نمود.
َ- خانواده های رسمی یا واحد اجتماعی پایدار :
خانواده مفهومی مقدس است. خانواده از ابتدا ی تاریخ تاکنون در بین تمامی جوامع بشری، به عنوان اصلیترین نهاد اجتماع ی؛ زیربنا ی جوامع و منشا فرهنگها، تمدنها و تاریخ بشر بوده است، پرداختن به این بنای اساسی، در کنار حمایت و هدایت آن برای دستیابی به جایگاه واقعی و متعالی خود، همواره سبب اصلاح خانواده بزرگ انسان ی یعنی اجتماع و غفلت از آن مطلب، موجب دور شدن بشر از ح یات مادی و معنوی ارزشمند خویش بوده است.
چیزها ی بسیاری وجود دارد که خانواده را خاص می کند؛ چیزهایی از قبیل ثروت، مسکن، حمل و نقل، فقر، سن و سال، مرگ، از کارافتادگی، بیکاری، قومیت، تحصیلات، شغل، اشتغال ایعدم اشتغال هر دو زوج، تعداد فرزندان دو قلو ایچند قلو - زاده دلیر،ٌٌَّ - . شا دی اهمیت خانواده در کلام رهبر عزیزمان درخشنده تر باشد؛ هر خانواده یکی از سلول های پیکره اجتماع و بدنه اجتماعی است. وقتی اینها سالم بودند، وقتی اینها درست رفتار داشتند، بدنه جامعه یعنی پیکره ی جامعه سالم خواهد بود.
برا ی تعریف خانواده نبا دی از زندگی روزمره خود فاصله بگری می. خانواده چ زیی است که مردم در تعاملات روزمره و مستمر اجتماع ی خود آن را مدام تعریف می کنند. تعریفی که هم شامل کنش گر ی در زندگی روزمره است و هم تعریف اندیشمندان علوم اجتماع ی در مباحث مرتبط با زندگی خانوادگی را در بر می گیرد. اندیشمندان اجتماع ی سع ی م ی کنند این تعریف را از مدل های مورد قبول عموم مردم بدست آورند و در موقع گفتمان برای آن معنای واحدی ایجاد کنند - چیل،ٌَََ - .
ُ- خانواده غیر رسمی یا واحد اجتماعی ناپایدار :
شا دی بتوان علت اصلی ظهور و گسترش خانوادههای غ ری رسمی را کاهش ازدواج رسم ی، زندگی مشترک بدون ازدواج، روابط مخف یانه جنسی و عدم تمایل در قبول مسئولیت زندگی دانست. یکی از بارز ترین علل گسترش خانواده ها ی غیر رسم ی، عدم وجود ز یرساخت ها ی فرهنگی و اجتماعی و بدون غنی در مجموعه های حاشهی ای شهر است. نتایج یک بررسی در شهر تهران نشان داده است که " میزان توجه خانواده های شهر تهران به آگاهی ها جنس ی، اخلاق جنس ی و آینده جنسی در تربیت جنسی فرزندان، پایین تر از سطح متوسط بوده و در خانواده های مختلف بر حسب میزان تحصیلات، سن، شغل و درآمد میزان توجه متفاوت است.
هر چه تحصیلات، درآمد والد ین و نیز سن والدین بیشتر باشد میزان توجه به تربیت جنسی بیشتر است. همچنین والدین کارمند ای دارای شغل آزاد در مقایسه باکارگر ان شاغل، توجه بیشتری به امر تربیت جنسی فرزندان خود دارند . اما به طور کلی نتا یج این تحقیق نشان داده که خانوادهها ی تهرانی در تربیت جنسی فرزندان خود ناتوان بوده و توان گفتگو با فرزندان خود در زمینه مسائل جنسی را ندارند. بنابراین این خانواده نیست که فرزندان را برا ی شروع زندگ ی جنسی آماده میکند - سبحانی نژاد،ٌََُ - .
ِ- ویژگی های کالبدی واحد غیر رسمی ناپایدار:
همانگونه که از نام آن مشخص است؛ یک سکونتگاه غیر رسمی، به دلیل اصلی غیر قانونی بودنش از امکانات شهری محروم بوده، هیچ گونه خدمات و امکانات زیر ساختی شهری در اختیارش نیست و اگر هم باشد بسیار ناچیز است. امروزه در کلانشهرهای جهان سوم بیش از یک سوم مردم مهاجر به شهرها در آلونک ها یا در بخش حاشیه نشین شهر زندگی می کنند، که این ناهنجاری اجتماعی عامل ایجاد بافت های فرسوده شهری و سکونتگاه های غیر استاندارد شده است. که به موازات رشد و توسعه اقتصاد و تمرکز فعالیت ها در سطح شهرها بوجود آمده است.
لذا این گونه سکونت های غیر رسمی تابعیت لازم از قوانین و ضوابط تملک، تامین معیارهای طراحی عرصه، رعایت اصول صحیح همجواری، تمهیدات مربوط به شاخصه های استاندارد مصرف مواد و مصالح و بویژه رعایت دستورالعمل های ساخت و ساز فنی و مهندسی را به خود اختصاص نمی دهند. در همین رابطه می توان وضعیت مهاجر نشینی در سطح شهر تهران را از جنبه های کالبدی و نحوه پراکندگی طی سالیان گذشته طبق آمارهای رسمی شهرداری تهران بصورت ترسیمی - شکل شماره:ٍ - و نتایج آماری - جدول شماره: ٌ - به شرح زیر مشاهده نماییم:
ّ- ویژگی های اجتماعی واحدهای غیر رسمی درون شهر:
اغلب ساکنان واحدهای حاشهی ای و غیر رسم ی دارای درآمد ی بسیار پایین و در ز ری طبقه فقر می باشند. این افراد اکثرا از راه کارگر ی روزمزد و اغلب در بخش ها ی غ ری رسم ی و به شکل غیر قانونی در جامعه کار می کنند. جمعیت کثری ساکن در ا ین واحدها را م ه اجران روستایی و شهرهای کوچک به کلانشهرها تشکیل می دهند. این افراد به علت پایین بودن سطح سواد و موقعیت اجتماعی خویش نسبت به تراز حداقل فرهنگی محیط استقرار خود به ناچار برای تامین معیشت خود به بزهکاری و شغل های خلاف هنجارهای اجتماعی روی می آورند.
