بخشی از مقاله
مروری بر تاخیرات و نحوه محاسبه ضرر و زیان تاخیرات مجاز پیمانکاران در شرایط عمومی پیمان
چکیده
تاخیرات زمانی از متداولترین مشکلات هر قرارداد است. تاخیرات ناشی از علل مختلفی هستند که از عملکرد گروههای درگیر پروژه ایجاد میشوند. دلایل بروز تاخیر در کشورهای مختلف میتواند متفاوت باشد اما برخی از علل مانند کمبود نیروی انسانی و مصالح، مشکلات مالی و ضعف در مدیریت در میان کشورها مشترک بوده و لذا حل و فصل این مشکلات دغدغهای عمومی است. درشرایط عمومی پیمان فعلی جهت بررسی و پرداختن به تاخیرات در برخی از مادهها ابهامات، تناقضات و کاستیهایی وجود دارد که در مرحله اجرای پروژه و استفاده از شرایط عمومی پیمان، مشکلات و چالشهای قابل توجهای را بوجود میآورند. در این پژوهش بطور کلی به علل تأخیر و انواع آن در پروژههای عمرانی پرداخته و با نگاهی تحلیلی بر شرایط عمومی پیمان، به بررسی و نحوه محاسبه ضرر و زیان ناشی از تاخیرات مجاز پیمانکاران پرداخته میشود. نتایج بیانگر آن است که بررسی دقیق و رفع کاستیهای موجود در شرایط عمومی پیمان توسط دستاندرکاران و کارشناسان میتواند در کاهش مشکلات مطرح شده و دیگر مشکلات احتمالی مطرح نشده اثر بسزایی بگذارد.
واژههای کلیدی: تأخیر، شرایط عمومی پیمان، محاسبه ضرر و زیان، پروژههای عمرانی
-1 مقدمه
تاخیر، عمل یا رویدادی است که زمان مورد اشاره در قرارداد برای انجام عملی خاص را طولانیتر کند. به طور کلی تاخیرات ناشی از علل مختلفی هستند که از عملکرد گروههای درگیر پروژه ایجاد میشوند. موفقیت پروژه رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده تعریف میشود. در یک پروژه موفق، اجرای فنی پروژه به خوبی صورت گرفته، زمانبندی حفظ شده و هزینههای بودجهبندی شده نیز حفظ شدهاند (امامی زاده،.(1383 دلایل تاخیر در کشورهای مختلف میتواند به دلایل زیادی متفاوت باشد از جمله تفاوتهای فرهنگی، اجتماعی، نوع قرارداد و روش ساخت، مسائل سیاسی و قوانین دولتی، شرایط زمینشناختی و آب و-هوایی و... اما برخی از علل مانند کمبود نیروی انسانی و مصالح، مشکلات مالی و ضعف در مدیریت در میان کشورها مشترک بوده و لذا حل و فصل این مشکلات دغدغهای عمومی است (وطن خواه .(1383
دعاوی تاخیریکی از متداولترین دعاوی ساخت می باشد . از اینرو صنعت ساخت نیازمند روشهای قابل اعتماد و موثری به منظور آنالیز علل و اثرات تاخیرات همزمان میباشد .توافق زمان پروژههای ساخت بین کارفرما و پیمانکار از بندهای مهم
1
قراردادهای عمرانی میباشد. به منظور اطمینان،از حصول چنین توافقی، پیمانکار ملزم به ارائه برنامه زمانبندی اولیه می باشد، که در دوران ساخت پروژه اجرا گردیده و با در نظرگرفتن شرایط به روز میشود. این برنامه زمانبندی اولیه با پیشرفت کار و مواجه با حوادث غیرقابل پیشبینی احتیاج به بازنگری دارد.
هر پروژه ساخت شامل دو فاز مجزا است. فاز پیش از ساخت که دورهای میان آغاز درک پروژه و امضای قرارداد است و فاز ساخت که پس از قرارداد شروع میشود و دوره ساخت اصلی آغاز میشود. (برایما،(2008 تاخیر و افزایش هزینه در هر دو دوره ممکن است رخ دهد. اما دلایل اصلی تاخیر و افزایش هزینه معمولا در دوره ساخت اتفاق میافتد. دلایل زیادی برای تاخیر و افزایش هزینهها در پروژههای ساخت وجود دارد. این دلایل از پارامترهای اصلی چون مدیریت و تکنولوژی تا مسائل فیزیکی، اجتماعی و مالی هستند. تحقیقات نشان میدهد تاخیر و افزایش هزینه درپروژههای طولانی در اغلب کشورهای در حال توسعه رخ میدهد.(همان)
-2 نگاهی به وضعیت فعالیت های عمرانی
درکشور ما پروژههای بسیار زیادی دیده میشود که چند سال و یاگاهاً با دو یا چند برابر مدت زمان اولیه پیشبینیشده به پایان میرسند،گاهاً بعضی از پروژهها با آن چنان تأخیری به پایان میرسند که دیگر توجیه اقتصادی نداشته و یا حتی از نظرکاربردی هم اهداف اولیه طرح را برآورد نمیکنند و بعضی دیگر قبل از اتمام و تکمیل شدن به دست عوامل جوی تخریب و از بین میروند . رکود و عدم پیشرفت متناسب در اجرای پروژهای عمرانی که به نوعی زیربنای توسعه کشور میباشند سالانه حجم عظیمی از منابع ملی را صرف عوامل مختلفی ازجمله ناشی از، عدم مطالعات و برنامهریزی دقیق اولیه، وجود اشکال در طرح ها، اعتبار ناکافی، عدم تخصیص اعتبار در مواقع لزوم و دیرکرد در پرداختها و موارد دیگر زیادی مینماید و در این بین نیز خسارت وارده ناشی از عوامل فوق سبب وارد آمدن صدمات و زیان هر یک از دستاندرکارن پروژه میگردد.(پهلوانی، (1384 -1-2 عوامل اصلی در اجرای پروژه: با توجه به هزینه های زیاد صرف شده، چگونگی رفتار سه عامل اصلی دست اندرکار اجرای پروژه ها (کارفرما، مشاور و پیمانکار) در همکاری و جلب و جذب بهینه منابع سرمایهای و اثرات سایر عوامل محیطی مؤثر در این بخش (اجرا) بر روند اجرای موفقیت آمیز پروژه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از طرفی واضح است که تعیین حدود اختیارات و تعهدات و مسؤلیت های طرفین قرارداد در منبع و دستورالعملی تحت عنوان شرایط عمومی پیمان تبیین شده است که وجه مشترک تمام قراردادهای عمرانی است.(همان)
-3 تاخیر در عملیات اجرایی و پیامد های آن
بروز تاخیر در پروژهها به عوامل متعددی باز میگردد و هر یک از عوامل دست اندرکار (کارفرما، مشاور، پیمانکار) در بروز تاخیر و میزان اثرگذاری آن دخیل هستند که با توجه به نقش هریک و اثرگذاری آن مقدار تاخیر بوجود آمده و خسارات ناشی از آن و تحمیل شده به سایر دست اندرکاران پروژه محاسبه و قابل پرداخت میباشد. تاخیر در پروژهها به دلیل پیچیدگی خاص آنها امری غیرقابل انکار است. (جی سوویس،(2008 مطالعات انجام گرفته نشان میدهد که اغلب پروژه های بزرگ ساخت در دنیا با حدود بیش از 50 درصد افزایش زمان مواجه میشوند. همچنین به دلیل رابطه مستقیم میان زمان و هزینه اجرای پروژه، افزایش زمان اجرا اغلب منجر به افزایش هزینه ها می شود. بررسی علل تاخیر در پروژه های ساخت و اندیشیدن تدابیری در جهت کاهش آنها مسئله ای جدی است که در تمام دنیا مورد توجه قرار گرفته است . عوامل رایج در تاخیرات پروژهها را می-توان به دو دسته عوامل غیرقابل کنترل (غیرقابل برنامه ریزی) و قابل کنترل (قابل برنامه ریزی) دسته بندی کرد و طبیعی است که شناخت عوامل فنی و قابل کنترل از اهمیت بیشتری برخوردار است. (جی سوویس و همکاران،(2008
2
-1-3تقسیمبندی تاخیرات بر مبنای منشاء ایجاد: تاخیرات در طرحها را میتوان بر مبنای معیارهایی مانند منبع ایجاد، قابلیت جبرانپذیری و زمان رخداد آنها تقسیمبندی و تفکیک نمود.(تروهید،( 1383 در شکل-1 تقسیمبندی تاخیرات براساس منبع بروز، قابلیت و میزان جبرانپذیری تاخیر بوجود آمده آورده شده است .
شکل -1تقسیم بندی تاخیرات براساس منشا بروز
در ادامه به برخی از دلایل بروز تاخیر در پروژه که مرتبط به هریک از دست اندرکاران پروژه می باشد اشاره میگردد. -1-1-3 تاخیرات مرتبط با کارفرما: بخشی از دلایل بروز تاخیرات مرتبط با کارفرما را میتوان بصورت زیر برشمرد:
تغییر نیازهای کارفرما به دلیل تغییر دستور کار، تاخیرات کارفرما در تخصیص منابع، کم کاری کارفرما در صدور تاییدات و مصوبات و اجرای تعهدات قراردادی، تغییر شرایط کارگاهی از جانب کارفرما، تاخیر در تامین مصالح و ماشین آلات مورد تعهد، تاخیر در آزادسازی و رفع معارض، عدم حضور نماینده، عدم توجه به نظرات کارشناسی مشاور، تاخیر در پرداخت پیش پرداخت.
-2-1-3 تاخیرات مرتبط با مشاوران: عوامل زیر را میتوان به عنوان بخشی از دلایل بروز تاخیر مرتبط با مشاوران بیان نمود:
تاخیر در ابلاغ نقشه ها، تغییرات مکرر نقشه ها، تاخیر در تایید صورتجلسات، تاخیر در تایید صورت وضعیت ها، عدم تایید به موقع پرداخت حق و حقوق پیمانکار، عدم وجود مطالعات ژئوتکنیکی کافی و مناسب و واقعی نبودن پیشبینی احجام پروژه، غیرفنی بودن دستگاه نظارت، تاخیر در ابلاغ دستور کارها -3-2-3 تاخیرات مرتبط با پیمانکاران: دلایل زیر بخشی از عوامل بروز تاخیر مرتبط با پیمانکاران می باشند:
مشکلات مالی، مسایل ناشی از سوء مدیریت، موجود نبودن مواد اولیه، برنامهریزی و زمانبندی نامناسب، ضعف در مدیریت تجهیزات، کمبود نیروی انسانی ماهر. عوامل دیگری نظیر شرایط دشوار آب و هوایی، قوه قهریه (همچون سیل و زلزله)، و عوامل طبیعی (آب و هوای نامناسب)، آلایندههای محیطی، مشکلات زمینشناسی پیشبینی نشده، مسائل سیاسی، مشکلات در صنعت یا اقتصاد کشور، تغییرات جهشی و ناگهانی قیمت مواد و مصالح و ... نیز به عنوان دلایلی در ایجاد تاخیر وجود دارند که ازآنها به عنوان دلایل عوامل غیر قابل کنترل (عوامل محیطی) یاد میشود و تقریبا از ید کنترل طرفین خارج می باشد. (مانسی،(2007
-4انواع تاخیر
همانطور که در بخش قبلی بیان شد در بروز تاخیرات دلایل و علت های گوناگونی وجود دارند که به یکی از عوامل مرتبط با پروژه و یا همه آنها باز میگردد. از این رو تاخیرات را میتوان در قالب و چارچوبهایی تقسیمبندی نمود و میزان تاثیر و نقشهای عوامل مرتبط با پروژه را مورد بررسی قرار داد. تاخیرات بوجود آمده در پروژه را بر مبنای قابل قبول بودن و غیرقابل قبول بودن نیز تقسیم بندی نمود که میتوان آنرا بصورت شکل-2 نشان داد.
3
تاخیرات
قابل اغماض غیرقابل اغماض
غیر قابل جبران قابل جبران
شکل -2 تقسیم بندی تاخیرات بر مبنای مجاز و غیر مجاز بودن
در تعریف کلی تاخیرات پروژه، تقاضل زمان پایان واقعی و پایان قراردادی پروژه بوده و تاخیرات برابر مجموع تاخیرات مجاز و تاخیرات غیر مجاز میباشد. تأخیرات غیر مجاز نیز،تأخیرات ناشی از قصور پیمانکار است و تأخیرات مجاز هم تأخیرات ناشی از قصور کارفرما است. تسهیم تاخیرات مجاز و غیر مجاز هم در خلال پروژه و هم در پایان پروژه اهمیت دارد. از آنجا که پیشرفت پروژه در حین اجرا همیشه با توجه به برنامه پروژه محاسبه شده و با مبنای برنامه زمانبندی قیاس میشود و معیار تسریع و تأخیر پیمانکار از برنامه زمانبندی است، دقیق و معتبر بودن این مبنا اهمیت ویژهای دارد. تسهیم تأخیرات و اعمال تأثیر تآخیر مجاز در برنامه موجب اصلاح مبنای محاسبه پیشرفت خواهد شد. هم پیمانکار و هم کارفرما بایستی تلاش کنند که برای کلیه موارد، مستندات لازم و کافی را فراهم کنند تا در مواقع لزوم بتوانند از خواسته های خود دفاع کنند .(تروهید،(1383 -1-4تاخیرات غیر مجاز :تاخیری که پیمانکار مسئول پاسخگویی به آن است مانند توان پایین مدیریت عملیات اجرایی و
عدم هماهنگی میان اجزای کار را غیرقابل اغماض (غیر مجاز)گویند. پیمانکار برای اینگونه تاخیرات، نمی تواند زمان اضافی را درخواست کند. در چهاچوب قرارداد فی مابین موظف است نسبت به جبران این تاخیرات (به لحاظ زمانی و مالی) اقدام نماید. (همان) -2-4تاخیرات مجاز - غیر قابل جبران :1این تاخیرات به سبب و در نتیجه فاکتورها و عواملی خارج از کنترل کارفرما و
پیمانکار بوجود آمده است. تاخیری که نه پیمانکار و نه کارفرما پاسخگو نباشد غیرقابل جبران نامیده میشود که در بخشهای قبلی به آنها اشاره شد. بلایای طبیعی و نامساعد بودن آب و هوا نمونه این تاخیرات هستند.(رضازاده،(1384 -3-4تاخیرات مجاز - قابل جبران: 2 دسته دیگر از تاخیرات، قابل جبران (مجاز) هستند که بنا بر دلایل توضیحات داده
شده در بخشهای قبلی در آنها کارفرما دلیل اصلی تاخیر است. نمونه این تاخیرات تغییر در دامنه محدوده کار است. و در این بخش نیز با توجه به اسناد مدارک پروژه و در چهارچوب قرارداد فیمابین ضررها و خسارات پیمانکار محاسبه و کارفرما موظف به پرداخت آن میباشد. بطور کلی تأخیرات غیرمجاز از کسر تأخیرات مجاز از کل تأخیرات به دست میآید و آنچه محل بحث میان کارفرما و پیمانکار است میزان و تأثیر تأخیرات مجاز در برنامه زمانبندی میباشد. (همان) -1-3-4 طبقهبندی تاخیرات مجاز: برای محاسبه تاخیرات عملیات اجرایی بایدعلل و عوامل موثر بایستی طبقه بندی شده
و تاخیرات محاسبه گردد. تاخیرات مجاز را میتوان بر حسب نوع به گروههای مختلفی تقسیم نمود مانند افزایش احجام کارهای موجود در برنامه زمانبندی، مانند افزایش حجم خاکبرداری یا خاکریزی، افزایش فعالیتهای جدید به برنامه، مانند اضافه شدن فضای جدید به فضاهای قبلی پروژه، تاخیر در ابلاغ نقشهها و تعیین تکلیف دیتیلهای اجرایی از جانب کارفرما، تامین نشدن پیشنیازهایی که بر عهده کارفرما است. (وون سون،(2008
تاخیرهای مجاز را بر حسب زمان بروز تاخیر میتوان به گروههای زیر تقسیم کرد:
تاخیرهایی که تاریخ تأثیرشان مستقل از زمان وقوع آنهاست؛ مانند افزایش احجام. تأثیر اینگونه تأخیرات در آخرین برنامه زمانبندی مبنا ملاحظه می شود؛ به طور مثال به نسبت افزایش حجم کار، زمان افزایش پیدا میکند.
