مقاله موزه میراث روستایی گیسک

بخشی از مقاله

موزه میراث روستایی گیسک
چکیده:

گردشگری بی برنامه همچون توسعه شهری لجام گسیخته بی شک دور نمای بافت های ارزشمند را تخریب و آن چه را که در حقیقت موجب جذب گردشگر می شود، نابود می سازد. گردشگر دیگر نمی تواند به نقاط مد نظر و کلیدی دسترسی پیدا کند و اندیشه برنامهریزی برای تجهیزات گردشگری از میان برداشته خواهد شد. از طرفی، یکی از موانعی که توسعه روستایی را با چالش مواجه کرده، نگرش منفی و نادرست نسبت به فرهنگ بسیار غنی نواحی روستایی است. این کارکرد روستا گریزی را در سال های اخیر به شدت افزایش داده و بسیاری از روستاهای کشور متروکه شده اند. از مهم ترین اقدامات در جهت رفع این چالشها، توسعه گردشگری در قالب ایجاد موزه ها و سایت موزه های روستایی است که زمینه های لازم برای شناسایی و تجدید حیات این گونه روستاها را فراهم می سازد.

روستای گیسک از توابع شهرستان زرند، در ده کیلومتری شمال زرند و در محور زرند- راور قرار دارد. از پیامدهای زلزله سال 1356 خالی شدن از سکنه و احداث شهرک جدید در فاصله یک کیلومتری برای ساکنین روستا بوده، و این در حالی ست که همچنان باغداری و کشاورزی در زمین های زراعی این منطقه برقرار است.وجود معماری منحصر به فرد سنگی، توپوگرافی خاص منطقه(همجواری ها با کاربری دفاعی)،برخورداری از چشم اندازهای بسیار زیبای طبیعی و بکر، نحوه استقرار و چیدمان معابر، طریقه رنگبندی و سابقه 500 سالهکتابت قرآن، بازارچه های زیرزمینی و تالارها روستای گیسک را به یکی از منابع ارزشمند تاریخی- معماری کرمان تبدیل کرده است.

مقدمه :

انسان پیش از آموختنکشاورزیو کشف فنون و ابزارهای مختلف، برای تامین نیازهای زندگی خود به کوچ وچندجانشینی میپرداخت. هم چنین برای تامین غذای موردنیاز خود و یافتن مکانی مناسببرای سکونت، به مکانهای مناسب دارایمنابع طبیعی (مرتع، آب، حیوانات)مهاجرتمی کردند. از زمانی که انسانکشاورزی را آموخت و توانست ابزارهای مورد نیاز زندگی خود را بسازد به یکجانشینی رویآورد و از این گذارروستاها به وجود آمدند. »روستا«ها یا »دهات«، اولینمراکز اجتماعی زندگی نوین انسان محسوب میشوند.

روستاها واجد نوعی نظم در فرم، الگو و شکل می باشند که در اثر استمرار و تجربه حاصل از کارایی به فرم های بهتری تبدیل شده سازمان فضایی مناسب تری را جهت پاسخگویی به نیازهای انسانی پیدا کردند. بافت های روستایی در عین سادگی از اهمیت و پیچیدگی های خاص فنی و معماری برخوردار می باشند چرا که این بافت ها بازتاب باورها، تجارب و رفتارهای فرهنگی، اجتماعی اقتصادی ساکنان این اماکن هستند. این بافت ها علیرغم تمامی ارزش ها و ویژگی های فراوان در معرض انواع آسیب بیرونی و درونی قرار گرفته است.
مسئله این است: با توجه به استقرار بیش از 22 میلیون نفر (حدود 32 درصد) از مردم ایران در مناطق روستایی و منحصر بفرد بودن برخی از آنها و لزوم حفظ و احیاء ارزش های نهفته در روستاهای کشور، نگهداری و ساماندهی بافت های با ارزش روستایی ضروری به نظر نمی آید؟

طرح بهسازی بافت با ارزش روستایی به عنوان یکی از طرح های توسعه کالبدی روستایی که ضمن شناسایی ارزش های پایدار، باعث ارتقای کیفی فضاهای با ارزش و توسعه هدفمند و همگون کالبدی- فضایی در روستاها میگردد. این طرح بر خلاف سایر طرح های توسعه کالبدی روستایی، توسعه را توام با حفاظت از ارزش های معماری، تاریخی و فرهنگی روستا می بیند(توسعه حفاظت محور).هرچند شرایط اقلیمی نقش ملموسی در چگونگی ساماندهی فضایی بناهای روستایی و شکل آن ها دارد، اما از خلوص و کاربرد فضاها نمی کاهد. معماری روستایی بدلیل کاربردی بودن فضاها و تجانس با طبیعت در سراسر جهان شباهت های زیادی به هم دارد که بسته به فرهنگ، جغرافیای محل ساخت و در دسترس بودن یکی را متفاوت از دیگری می نماید.

در سنتهای گذشته فنون ساختمانسازی تنها شامل ساخت نبوده، بلکه چیدمانِ فضاها و استفاده صحیحِ علم پیمون و مهمتر از آن رعایت سیرکولاسیون بین فضاهای اصلی و فرعی را نیز در برمیگرفت. تکنیک های ساخت و بکارگیری این مصالح بایستی دوباره احیاء شود و برای رسیدن به این هدف، همکاری همه حرفه های مرتبط با این گونه محیطها ضروری به نظر می رسد. از طرفی با توجه به تمدن سنگ و چوب و نقش آن در زندگی جوامع روستایی این منطقه، و مهم تر از آن بررسی علمی معایب و مزایای سازه ای این گونه مصالح، اندیشه استفاده از مصالح محلی و بوم آورد در مهندسی ساختمان را می توان زنده کرد.1 زلزله ای که دهه 60 در شهرستان زرند و روستای »گیسک« به وقع پیوست، متوجه تخریب و زمینه سازِ بی اعتناییبه میراث با ارزش نواحی روستایی این منطقه گردید. اکنون در پی آنیم، تا با تلاشی در جهت شناساندن و توجیه پتانسیل گردشگری- توریستی سایت ارزشمند روستا، امکان تحققِ این بعید را روشن سازیم. چرا که ریشه یابیِ ارکان شکل گیری فضاییمعمارانه،به مدد موقعیت خاص جغرافیایی، ترکیب و تلفیق آن با خواستهها و دانستههای ساکنین اصلی این ناحیهتاریخی، بی شک بستر مناسبی جهت جلب و جذب گردشگر داخلی و خارجی را فراهم خواهد نمود.

به تجربه می توان اشاره داشت، هر میزان که فضای طرح و برنامه ریزی ها به سمت ساماندهی پیش رود، امکانات اولیه حضور گردشگران محیاتر خواهد شد و به همان نسبت ارزش های اقتصادی این گونه پایگاه ها روشن تر و امکان تولید ثروت از نقطه نظر گردشگری نمایان تر می گردد.2

روش تحقیق

عدم دسترسی به هیچ گونه اطلاعات و منابع مکتوب، مهم ترین عامل انجام این تحقیق بوده است. در پاره ای بخش ها از اطلاعات افراد مطلع و بومی منطقه، به روش مطالعات میدانی و بر مبنای استفاده از تصاویر و نقشه های هوایی، برداشت پلان مجموعه ها، آسیب نگاری و مستندسازی ها صورت گرفته است.

پیشینه تحقیق

این پژوهش در نوع خود برای اولین بار و به منظور شناخت و بررسی نوع معماری منحصر به فرد و نظام اجتماعی قابل توجه آن انجام شده است.

هدف اصلی

گردشگری روستایی در قالب موزه های میراث روستایی با توجه به ماهیت اجزائ تشکیل دهنده آن ها، می توانند برنامه ریزان روستایی را در برنامه های فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی که برای روستا طراحی می شوند یاری کنند. اقتصاد به معنی مدیریت صحیح مصالح و زمین، و نیز ایجاد تعادل صرفه جویانه هزینه ساخت آثار به یاری خلاقیات است.1اما هدف اصلی از ارائه این طرح را می توان این گونه بیان نمود:

1. حفاظت واحیاء ارزش های بافت کالبدی درعرصه فرهنگی، تاریخی، فضایی، معماری و منظر روستایی.
2. توسعه گردشگری روستایی با توجه به پتانسیل بالای این روستا.
3. به کارگیری بهینه منابع و امکانات روستایی.
4. رونق و برنامه ریزی صحیح فعالیت های اقتصادی روستا.
5. افزایش انگیزه سرمایه گذاران در جهت نگهداری میراث ملموس و ناملموس روستایی که جمعا هویت آنرا شامل می گردد.
6. حفظ و انتقال دانش یا همان سنت روستایی.
7. جلوگیری از مهاجرت های روستایی - شهری.

8. کمک به رشد خلاقیت ها، مهارت ها و منابع درآمد زای روستا.
حضور نیروی انسانی متخصص و کارآمد منتج به اجرای صحیح این نوع طرح ها می شود، چرا که بی اطلاعی از مفهوم این طرح و نگاه کالبدی و ابزاری به آن بدون توجه به زیر ساخت های فرهنگی، اجتماعی میراث روستایی منجر به تکرار تجربه تلخ قهوه خانه و رستوران های سنتی می شود.

از سوی دیگر، طبق آمارهای موجود (سال (1355 وضع مصالح به کار رفته در واحدهای مسکونی روستایی از این قرار است که، در ابنیه روستایی:78/4 درصد از مصالح کم دوام و بی دوام، 21 درصد از مصالح نیمه بادوام و فقط 0/1 درصد از مصالح بادوام در ساختمان سازی به مصرف رسیده است. که این امر بی شک در جهت هرگونه اقدام اضطراری مرمتگرانه و در پی آن، افزودن بناهای میان افزا قابل توجه و بحث می باشد.

شاخص های انتخاب روستای با ارزش

- 1 کالبدی
الف) سازگاری با اقلیم
ب) تکنیک ویژه در ساخت بنا ج) ایمنی و بقای سازه د) استفاده از مصالح بوم آورد

ه) سبک معماری همگن با محیط و) عناصر و اجزائ معماری - 2 تاریخی - 3 فرهنگی - اجتماعی

- 4 زیست محیطی

- 5 اقتصادی نکته قابل توجه در مجموعه ارزش های مطرح شده فرا رفتن از ارزشهای صرفاٌ کالبدی است. این ارزش ها شامل وقوع اتفاق مهم تاریخی، مکان یا مناظر ویژه، قدمت روستا، شیوه خاص زیست و تولید، آئین و آداب رسوم ویژه، زادگاه، محل زندگی یا آرامگاه اشخاص نام آور، محل وقوع اتفاق تاریخی و فرهنگی مهم و حتی شیوه مدیریت روستا نیز می شود.

طبقه بندی روستاها

در بررسی عوامل پدید آورنده روستا، باید عوامل جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی را نام برد. درصد زیادی از روستاها از جوامع کشاورزی هستند که در مکان هایی با شرایط مناسب محیط طبیعی استقرار پیدا کرده اند. وجود »آب« به عنوان عامل اصلی در امر کشاورزی، نقش اساسی در محل استقرار داشته ونزدیکی به رودخانه ها، چشمه ها و یا محل هایی با امکان دسترسی به آب از جمله ی این عوامل است.

با پیشرفت تکنولوژی کشاورزی،بهره برداری بهتری از زمین میسر گردید و صاحبان زمین برای کار و کشت خود مجبور به داشتن کارگرِ کشاورز و یا اجاره دادن زمین خود شده اند. این عامل نیز از عوامل پدید آورنده و گسترش یافتگی روستاها است. تشکیل روستا ماهیتی پویا دارد و با وجود آن که ممکن است در زمانی و به علت بروز یک بحران طبیعی مانند زلزله یا سیل، درصدی از مردم روستایی از محلی به محل جدید تغییرمکان یابند، اما با رشد جمعیت، روستا نیز بزرگ تر شده، به بقای خود ادامه داده، و تغییرات کالبدی نیز در آن صورت می گیرد.1

معرفی و موقعیت جغرافیایی روستا

»گیسک« در 10 کیلومتری شهرستان زرند و در 75 کیلومتری شمال غربی کرمان واقع شده است. شهرستان زرند از جنوب شرق به کویر(بین جنیس ” شهداد امروزی ” و شمال شرق“ راور(“، از غرب به رفسنجان، از جنوب به کرمانو از شمال به کوهبنان محدود است(ت .(1

زرند در گذشته یک منطقه وسیع کشاورزی بوده و پنبه، پسته، روناس، جو، ارزن، عدس و ... از مهمترین و مرغوبترین محصولات و صادرات کشاورزی این شهر است.کشت سیب زمینی در دشت خاک و میوه های سر درختی از قبیل: هلو، شمس، زرد آلو و گیلاس و ... در اکثر مناطق کوهستانی سربُنان، گیسک، دشت خاک و همچنین در شرق، شمال شرق و شمال غرب آن رواج داشته است.

تصویر 4 منطقه زرند، از آثار ما قبل تاریخ نیز بی بهره نیست. از آن جمله می توان به کشف جای پای خزندگان عظیم الجثه و ترسناکی به نام »دینوزور«، در روستای »ده علیرضا«، در نزدیکی زرند اشاره کرد.»1هوک راید« زمین شناس آلمانی پس از یک سلسله بررسیهای زمین شناختی در منطقه کوهبنان در سال 1340ش 1961)م) موفق به کشف دو محل باستانی شد، که قدمت آنها را به دورههای میان سنگی و آغاز نوسنگی نسبت می دهند. به نظر وی، فرهنگ کوهبنان با فرهنگ »ناتوفیان10)1« هزار سال قـ م) مشابهت هایی دارد که از طریق مقایسه صنایع سنگی بر اساس ریز ابزارهای هندسی شکل مشخص شده اند. که البته برای پذیرفتن و اثبات ارتباطات فرهنگی بین این دو منطقه در آن زمان با وجود فاصله زیاد کافی به نظر نمی رسد.

وجه تسمیه روستای گیسک

در مورد وجه تسمیه نام گیسک هیچ گونه مدرک یا نوشته ای مستند وجود ندارد. بر اساس گفته های روستاییان، نگارنده دو فرضیه پیش روی قرار می دهد: فرض اول: بنا به گفته ساکنین محلی »گیسه«یا»گیسک2«بوده است. در توضیح می توان اشاره داشت، شاید به دلیلی که در این منطقه دامپروری بسیار رواج داشته است. فرض دوم:واژه »گیس«؛ بر گرفته از گیسوی بلند مردان این منطقه که به احتمال زیاد به دلیل سردی هوا بوده، می باشد.3

به گفته اهالی، چند روستا با فرم معمارانه ای شبیه به روستای گیسک، در فاصله 35کیلومتریِ شمال روستا قرار دارد که در ییلاق پذیرای اهالی گیسک می باشند؛ همچنین نحوه دسترسی به آنها از طریق مسیری است که در انتهای روستا می باشد (ت.(5 در این ییلاقها حدود 10الی 20چشمه وجود دارد که اسامی آبادیها نیز به نام همین چشمه ها می باشد.از جمله آن می توان به چشمه های:»بند برجی«، »گونئیه«، »لیشویه«، »پاگدار« و»گود بغلی جنگلی4« و ... اشاره نمود.

تصویر5
نظام دفاعی

یکی از دلایل توجیهی ساخت روستا در دامنه این رشته کوه، موقعیت استراتژیک و نظامی و اهمیت حفاظت از مازاد تولید فرآورده های کشاورزی و دامی اهالی بوده است. (ت(6 در مرتفع ترین نقطه شرقی روستا5یک قلعه نظامی(در مقیاس کوچک)قرار داشته که خانه هایی جهت اسکان نگهبانان وخانواده
های آنهانیزدر اطراف آن احداث کرده بودند.همچنین منطقه دارای یک پیش قلعه بوده که به »پیش قلعه کربلایی نورعلی« معروف بوده است. آثار یک قلعه نیز در گوشه جنوب شرقی بر بالای بلندی به چشم می خورد که به قلعه» کِسیرو6« معروف بوده است.

تصویر6 مستند نگاری های انجام شده، نشانگر این نکته است که ما با یک روستای دارای سیستم نظامی پیشرفته مواجه نیستیم و این قلعه ها -که احتمال می رود- هر سه آن ها در یک زمان ساخته نشده باشند، گمان می رود به علت ابعاد شان، تنها محل جمع آوری آذوقه و محصولات و مکانی پناهگاه مانند در زمان حملات برای ساکنین بوده باشد.

تصویر 7

تصویر 8

مستندات مکشوفه مبنی بر قدمت روستا

دلیل اول:سنگ قبرهای مشاهده شده توسط روستاییان در »قبرستان بیت المقدسی«واقع در »محله کیسرو.«
دلیل دوم: وجود قلعنظامیِه قدیمی واقع در ارتفاعات شرق مشرف بر روستا است که در حال حاضر تنها بخشی از جرزهای آن باقیمانده است. همچنین وجود سفالهای اطراف آن که طبق گفته دکتر حمیده چوبک1، می توان تاریخ آنها را به دوره سلجوقی یا ایلخانی نسبت داد.2 دلیل سوم:اسناد خطی از جمله کتب قرآن، مفاتیح الجنان، حافظ و سعدی،به خط ملاعلی اصغرو ملاعلیاکبرگیسکی(مربوط به دورهقاجار) که بعد از زلزله سال 1356 به کرمان منتقل شدند.3

تصویر 9

نظام اقتصادی

عمده فعالیت های اقتصادی مردم گیسک شامل: کشاورزی، دامداری و قالیبافی بوده است. خمره های بزرگ نگهداری گندم و همچنین تعبیه فضایی در منازل، با ابعاد تقریبی2*2 متر مربع، که به عنوان انبارمواد غذایی و به طور فصلی از آنها استفاده می شده است، و نیزوجود کارگاههای قالیبافیکه معمولاً به صورت تولید دسته جمعی و زیر نظر »ملادون4«ها اداره میشده، از نمونه آثار تمدن و نوع معیشت مردم این دیار است.(ت (9

تصویر10

سیستم آب رسانی و گردش آب روستا

گردش آب یا مدار قنات عبارت از فاصلهزمانی بین دو نوبت آبیاری برای هر مالک است.مدت مدار یکسان نیست، حتی بین قنات های یک محل نیز با اختلاف وجود دارد. به طور معمول مدار قنات بستگی به میزان آبدهی قنات وزمینهای زیر کشت دارد.1 معمولاً در یک مکان ممکن است یک یا چند قنات وجود داشته باشد،اما گاهًنیز آب مستخرج از قنات بین چند آبادی تقسیم می شود. در واقع این امردر شرایط خاص می تواندزمینه همکاری را بین روستای مختلف یک ناحیه ایجاد کرده وروابط اقتصادی بین آنها را استحکام بخشد.

مالکیت قنات گیسک عمومی بوده و سهم بری بیشتر نیز ارثی می باشد. خرید و فروش آب آن نیز به»تشته2« معروف است. در خرید و فروش هر تشته آب همراه با 5 قصب زمین فروخته می شود. بیشترین سهم آب در این آبادی متعلق به کسی است که بیشترین سهم را شریک می باشد. به چنین شخصی »سر طاق3« یا »سربونی«می گویند. پیش از به کارگیری ساعت، میزان سنجش زمان بر اساس تشته بوده است، که معمولا هم سر طاق تشته گذاری می کرده اند.4 هر سهم »حبه« می تواند از 3 ساعت آب برخوردار باشد و هر 9 روز یا 12 روز هر حبه نوبت آب داردمعمولاً. هیچگونه سندی در این مورد نوشته نمی شود ودر هنگام تقسیم آیه الکرسی می خوانند و سر طاق اولین نفری بود که آب می گرفت.روز تقسیم آب و شروع آبیاری، کشت به صورت » شصفی5« یا »شصوی«است،یعنیابتدا گندم می کارندو از برداشت آن، ارزن کاشته می شود.

سهم یا شبانه روز:که مدت یک سهم آب قنات برای یک شبانه روز یا 24 ساعت است.

طاقه:مقداری آبی است که از طلوع آفتاب تا غروب آن و بلعکس برای آبیاری به کار می برند. در گذشته اندازه گیری زمان به وسیله ساعت بین روستاییان متداول نبوده است برای اینکه تعادل بین یک طاقه روز ویک طاقه شب برقرار باشد شاربین آب در نوبت آبیارییک بار در روز و نوبت دیگر در شب آب را به مصرف می رسانده اند یا اینکه نیمه یک طاقه را در روز ونیمه دیگر را در شب استفاده می کردند.

دمن: به مقدار آبی گفته می شود که برای هر نوبت آبیاری در یک منطقه مشخص تعیین شده است. دانگ : که برابر یک دوازدهم هر سهم یا 24 ساعت است که مدت آن برابر 2 ساعت است.

فنجان یا تشته : ظرفی به صورت نیمکره است. معمولا از مس ساخته شده در وسط آن، یک سوراخ قرار دارد و برای اندازه گیری با فنجانیک ظرفِ به نسبت گود مسی که ظرفیت آن، حدود 10تا 20 لیتر است را پر از آب می کنند و فنجان را روی آن قرار می دهند، آب از محل سوراخ فنجان داخل آن می شودو به محض اینکه فنجان پر از آب شد، پایین می افتد. مدت زمان لازم برای پر شدن فنجان بستگی به تنگی و گشادی سوراخ آن دارد. در قدیم که ساعت وجود نداشته و یا اینکه در بین مردم آگاهی از وقت به وسیله ساعت، عمومیت نداشته، اندازه گیری به وسیله فنجان برای تعیین زمان به کار می رفته است و به همین جهت به آن پیمانه مدت یا ساعت آبی می گفته اند.

3 در اینجا »هر تشته برابر با یک طاق است.«

4 محل تشته گذاری نیز در جلوی صفه مسجد روستا بوده است 5کشت شصفی، کشت بهاره محسوب می شود.کشت صیفی نیز از اوایل تیر ومرداد شروع شده کهمعمولاً کشاورزان جو می کارند.