بخشی از مقاله
چکيده
برنامه ريزي راهبردي توسعه صنعت گردشگري با برخوردي سيستمي و هدفمند به اين صنعت پر رونق ، ابزار ارزشمندي را در اختيار برنامه ريزان شهري مي گذارد تا با شناخت واقعي وضعيت هر منطقه ، ظرفيت هاي آن را به بهترين نحو در دستيابي به اهداف از پيش تعيين شده به کار گيرند. ترکيب اين نوع برنامه ريزي با توسعه ي پايدار، به دنبال دوام اثرات مفيد برنامه ها و به حداقل رساندن مضرات آن براي حفظ داشته ها و منابع موجود و در راستاي غني تر شدن آن ها براي نسل هاي آينده است . هدف اصلي اين تحقيق ارائه ي پيشنهادات کاربردي با بهره گيري از برنامه ريزي راهبردي، در راستاي توسعه و شکوفايي صنعت گردشگري دزفول است . اين پژوهش با استفاده از مطالعات اسنادي ، مشاهدات ميداني، مصاحبه با کارشناسان مرتبط و تحليل اطلاعات در مدل SWOT به تحليل وضعيت گردشگري دزفول پرداخته است . نتايج اين پژوهش نشان مي دهد که دزفول داراي ظرفيت هاي فراواني براي توسعه ي گردشگري مي باشد که تاکنون به نحو شايسته اي از آن بهره برداي نشده و با برنامه ريزي صحيح مي توان از مهمترين آنها نظير رودخانه ي دز، بافت تاريخي و جاذبه هاي طبيعي اطراف شهر در راستاي رونق اقتصادي و توجيه توسعه ي زيرساخت هاي دزفول استفاده نمود، به اين شرط که ضمن رعايت اصول توسعه ي پايدار در برنامه ها، معرفي توانمندي هاي فراوان گردشگري دزفول در سطح کشور و منطقه به خوبي صورت پذيرد و اين شهر به عنوان يکي از مقاصد جذاب توريستي مطرح گردد.
واژه هاي کليدي : برنامه ريزي راهبردي، توسعه ي پايدار، شهر دزفول ، توسعه صنعت گردشگري، برنامه ريزي استراتژيکي
مقدمه
صنعت گردشگري روز به روز رونق بيشتري در دنياي امروز مي گيرد و اين فرصت را پيش روي برنامه ريزان شهري گذاشته تا با نگاهي هدفمند به اين صنعت رو به رشد، حداکثر بهره برداري را از آن در راستاي توسعه ي شهرها داشته باشند. حمايت از صنعت گردشگري در دهه هاي اخير يکي از سياست هاي بانک جهاني بوده است (هاوکينز و مان ، ٢٠٠٧) با وجود اينکه ايران داراي ١٣مکان تاريخي ثبت شده رسمي، به عنوان مهم ترين ميراث تاريخي جهان و٥ مکان تاريخي ثبت شده به صورت آزمايشي است و مي تواند جاذب بسياري از گردشگران دنيا به سمت ايران باشد ولي به دليل نبود سياست مناسب وکمبود اطلاعات وتبليغات باعث شده تا چندان بازتاب بيروني نداشته باشد.(زماني فراهاني و غزالي، ٢٠١١) علاوه بر آن شهرهاي ايراني هر يک پتانسيل هاي فراواني دارند که با مطالعه ويژگي ها و ظرفيت ها و برنامه ريزي منسجم ، مي توان ايران را به عنوان يکي از کشورهاي مقصد گردشگري، در جهان مطرح نمود. گردشگري از اهميت بالايي در توسعه ي اقتصادي و اجتماعي کشورها دارد و اقتصاد دانان آن را صادرات نامرئي نام نهاده اند (ازالي،١٣٨٩) اين صنعت يکي از ارکان تجارت جهاني است و يکي از راهبردهايي است که در غالب کشور هاي جهان براي توسعه ي نواحي محرومي که پتانسيل مناسب گردشگري دارند، مورد توجه قرار گرفته است (قادري ١٣٨٣)، از اين روست که هر شهري با وجود داشتن جاذبه ها و ظرفيت هاي بالاي گردشگري مي تواند از اين صنعت ، در مسير توسعه خود بهره ببرد.
براي اينکه مسير توسعه ي صنعت گردشگري از ثبات و دوام لازم در شهري برخوردار باشد نياز است که بر اساس رويکردي پايدار صورت پذيرد از اين روست که توسعه پايدار گردشگري مطرح مي گردد. گردشگري فرايندي است که به کيفيت زندگي ميزبانان ،تامين تقاضاي بازديدکنندگان و به همان نسبت حفظ منابع طبيعي و انساني در ارتباط است ، با اين همه سياست گذاري هاي مناسبي در خصوص ارتقاء صنعت گردشگري در کشورمان صورت نپذيرفته است (ابراهيمي وخوريان ١٣٨٤) تا بتوان از ان در راستاي توسعه و شکوفايي اقتصادي بهره گرفت . در سال هاي اخير، مفاهيم مختلفي از پارادايم توسعه پايدار شده که همه اين مفاهيم از بار قوي جغرافيايي خبر مي دهند و علاوه بر حفاظت از محيط زيست طبيعي ، مفاهيمي نظير شهر، روستا، انرژي، عدالت اجتماعي، توزيع عادلانه ثروت ، مشارکت مردم در تصميم گيري ها و برنامه ريزيها را شامل مي گردد. به عبارتي توسعه ي پايدار شهري همه زواياي زندگي انسان امروزي و نسلهاي آينده را در بر مي گيرد.(شکويي،١٣٨٢) از اين روست که برنامه ريزي راهبردي، با نگاهي بلند مدت و هدفمندي به موضوع صنعت گردشگري در حوزه شهري، مي تواند ارتباطي نزديک و معنا دار با توسعه ي پايدار داشته باشد.
کشورهاي مختلف اعم از توسعه يافته و در حال توسعه و حتي کشورهاي عقب مانده پذيرفته اند که هر توسعه اي تنها با برنامه ريزي امکان پذيراست و در خصوص توسعه پايدار بيشتر اهميت مي يابد. توسعه گردشگري پايدار، به دليل اهميت آن و تأثيرات بالقوه ، مثبت و منفي اقتصادي، اجتماعيفرهنگي، سياسي و زيست محيطي که مي تواند داشته باشد، بدون برنامه ريزي امکان پذير و دست يافتني نخواهد بود (خاکساري.١٣٨٢.٥٢). بايد توجه داشت کشور ايران بر روي اقتصادي تک محصولي استوار است در حالي که مي توان از گردشگري به مثابه يک نظام پيچيده با ابعاد بزرگ و به عنوان يکي از راه حلهاي برونرفت از اين تنگنا بهره گرفت و جذب توريست را جايگزين ساير منابع ناپايداري چون نفت نمود.توسعه گردشگري از تک محصولي بودن اقتصاد کشور جلوگيري و کمک بزرگي به توسعه پايدار کشور مي نمايد. (صداقتي و فغفوريان ، ١٣٩٠) از اين منظر شهر دزفول يکي از شهرهايي است که پتانسيل هاي بالايي براي رونق گردشگري دارد، وجود رود دز و پارک هاي ساحلي، آثار متعدد تاريخي، وجود فرودگاه ، بافت تاريخي، مزارع و باغ هاي اطراف شهر و جنگل هاي نيمه گرمسيري در جنوب شهر و... مجموعه ي متنوعي را پيش روي برنامه ريزان مي گذارد. تا از صنعت گردشگري که يکي از پر رونق ترين فعاليت هاي انسان ها در سده بيست و يکم به شمار ميرود نهايت استفاده را ببرند. بنابراين با برنامه ريزي راهبردي توسعه گردشگري ، با هدف افزايش کمي و کيفي گردشگران و خدمات گردشگري، ميتوان به توسعه اقتصادي و فرهنگي دزفول اميدوار بود (اميري،١٣٨٧) و از ظرفيت هاي منحصر به فرد اين شهر به خوبي بهره برداري نمود. اين مقاله با هدف بررسي ساختار گردشگري شهر دزفول و شناسايي نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهديدهاي توسعه گردشگري آن و ارائه ي راهکارهايي براي چاره جويي نقاط ضعف و تهديد و افزايش و بهره مندي از قوت ها و فرصت هاي توسعه گردشگري دزفول تدوين شده است . همچنين شناسايي ويژگي هاي خاص دزفول ، بررسي وضعيت فعلي صنعت گردشگري دزفول و برنامه ريزي براي رونق آن در اين منطقه از ديگر اهداف اين پژوهش مي باشد.
پيشينه ي پژوهش
توسعه صنعت گردشگري در کشورهاي درحال توسعه فرصتي براي صادرات ، توليد ارز و ايجاد اشتغال است (هال ،١٩٩٤) در جريان توسعه گردشگري، نواحي شهري به علت آن که جاذبه هاي تاريخي و فرهنگي بسياري دارند غالبا مقاصد گردشگري مهمي محسوب مي شوند، بنابراين ، حجم زيادي از امکانات گردشگري در شهرها متمرکز مي شوند.(پاپلي يزدي و سقايي، ١٣٨٥) هريک ازتوان ها و جاذبه هاي زيست محيطي که با نقش فراغتي انسان در ارتباط هستند به گردشگري ، اشکال متفاوتي مي بخشند و موجب تنوع فعاليت هاي فراغتي و چشم اندازهاي گوناگون گردشگري مي گردند. شرايط اقتصادي، بينش فرهنگي، اجتماعي مردم نيز با توجه به تسهيلات ، امکانات و تأسيسات جهانگردي موجود، زمينه هاي لازم را براي گذراندن اوقات فراغت بوجود مي آورد، به طوري که هريک از گروهاي انساني در جوامع مختلف ، شيوه هاي متفاوتي بر مي گزينند(حيدري١٥.١٣٨٩) و همين تنوع زمينه اي فراهم مي آورد که هر شهري با توجه به استعدادهاي خود صنعت گردشگري را توسعه دهد. در عصرحاضر،گردشگري يکي از عوامل موثر در گسترش روابط بين ملت ها به شمار مي رود وبه منزله ي ايجاد کننده ي فرصت هاي شغلي در بخش اقتصادي وايجاد تعاملات اجتمادعي-فرهنگي مطرح مي شود.(sariisik،٢٠١١)
برنامه ريزي راهبردي :
برنامه ريزي راهبردي، غالبا تلاشي سازمان يافته و منظم براي اتخاذ سياست هاي بنيادي و انجام اقدامات اساسي است ، به صورتي که سرشت و سمت گيري فعاليت هاي يک سامانه را در چارچوبي قاعده مند شکل ميدهد (برايسون ، ١٣٨١) اين مفهوم در نيمه دوم قرن بيستم وارد مباحث مديريت و سازمان گرديد(مرادي مسيحي، ١٣٨٤) و شهر نيز به عنوان يک سيستم پويا، بستري مناسب براي بهره از برنامه ريزي راهبردي است تا مسير توسعه ي شهرها در مسيري هدفمند قرار گيرد. تأکيد بر سنجش وضعيت موجود پيرامون قابليتها و تطبيق پذيري آن باخواست گردشگران در رابطه با انگيزه اصلي سفر آن ها، بستري را فراهم ميآورد که روند برنامه ريزي براي توسعه را تسهيل توسعه گردشگري پايدار را پيرامون ، مي کند. به گونه اي که ساماندهي مي تواند در زمينه هاي اصلي رشد آهسته گردشگري ، ظرفيت يابي تعداد گردشگران ، تعيين نوع مناسب توسعه گردشگري ، مشارکت مردم محلي و چگونگي ارتباط و همکاري با ساير بخش هاي اقتصادي مشخص سازد(خاکسار٥٣.١٣٨٢). راهبردها تعيين مي کند، چه نوعي از گردشگري ، در کجا توسعه يابد و براي بهره صحيح از تسهيلات و خدمات چه سياستي اتخاذ کرد. براي رسيدن به بهترين راهبرد، همکاري دربخش هاي تحقيقات ، اطلاع رساني، توسعه ي محصول ، منابع انساني، بازاريابي و نظارت بر، اجراي قوانين لازم است . تدوين راهبردي با تجزيه و تحليل موقعيت آغاز مي شود(نوحه گر وهمکاران ،١٣٨٨) يعني پيدا کردن راهبردي بهينه با شناخت صحيح از وضع موجود و تلاش براي رسيدن به وضع مطلوب تر.
توسعه پايدار گردشگري :
اين توسعه عبارتست از گسترش صنعت گردشگري و جذب گردشگران به يک شهر با استفاده از منابع موجود، به گونه اي که ضمن پاسخ گويي به نيازهاي اقتصادي، فرهنگي و ضوابط قانوني جامعه و انتظارات گردشگران ، بتوان وحدت و هويت فرهنگي، سلامت محيط زيست ، تعادل اقتصادي مقصد و ميهمانان آنها را به طور متوازن و پيوسته در حد بهينه تأمين کرد (معصومي، ١٣٨٨) مدل SWOTيکي از ابزار هاي بسيار مهم در فرايندتدوين راهبرد است که به وسيله آن ، اطلاعات مربوط مقايسه مي شود. (حکمت نيا ومير نجف موسوي، ٣١٨:١٣٩٠) به خصوص در موضوع توسعه ي پايدار که با مولفه هاي مختلفي سر و کار داريم .
توسعه پايدار گردشگري هم به دنبال تأمين اهداف زير است : ١- بهبود کيفيت زندگي جامعه ميزبان . ٢- ايجاد تعادل منطقه اي در زمينه توسعه ، به خصوص اقتصادي. ٣- رعايت برابري بين دو نسل و در درون يک نسل . ٤- حفظ کيفيت محيط زيست . ٥- حفظ يکپارچگي و انسجام فرهنگي و همبستگي بين جوامع . ٦ - ايجاد تسهيلات و امکانات به گونه اي که ديدارکنندگان بتوانند تجربه هاي ارزشمندي کسب کنند(معصومي ١٣٨٨) از اين رو با برنامه ريزي راهبردي مي توان گام هاي موثري در صنعت گردشگري پايدار برداشت .
شکل ١- الگوي مديريت راهبردي توسعه گردشگري با استفاده از SWOT (منبع : مصلايي،١٣٨٦)
مشکيني و حيدري (١٣٨٩) در پژوهشي که با عنوان ارزيابي توسعه ي گردشگري شهر زنجان انجام داده اند با تجزيه و تحليل به اين نتيجه رسيده اند که پتانسيل هاي بالقوه گردشگري آن منطقه ، مي تواند به يک عامل توسعه ي درون زا تبديل شود که خود اين امر، برنامه ريزي جامع براي بازنمايي نقاط قوت و تقويت فرصت ها و مقابله با تهديدات و ضعف ها را ضرورت مي بخشد.
روش تحقيق
در اين پژوهش از روش توصيفي- تحليلي به منظور برنامه ريزي راهبردي توسعه گردشگري شهر دزفول استفاده شده است که براي جمع آوري اطلاعات و داده هاي مورد نياز، از بررسي هاي اسنادي و همچنين مطالعات ميداني از قبيل مصاحبه و مشاهده استفاده شده و با توجه به اطلاعات به دست آمده به بررسي جاذبه ها، امکانات ، خدمات و وضعيت کلي گردشگري در منطقه اقدام شده است .همچنين با استفاده از مدل SWOT تحليل بر روي داده ها انجام شده است از ديدگاه اين مدل يک استراتژي مناسب قوت ها و فرصت ها را به حداکثر و ضعف ها و تهديدها را به حداقل ممکن مي رساند بر اين اساس راهبردها و استراتژي هاي مناسب برنامه ريزي توسعه راهبردي گردشگري در شهر دزفول مورد توجه قرار گرفته است .
يافته هاي پژوهش
براي توسعه صنعت گردشگري و بهره برداري از اثرات اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و... که گردشگري بر سيستم اقتصاد محلي و ملي مي گذارد. در وحله نخست ، شناخت و معرفي فضاهاي موثر دزفول ضروري است . به طور کلي، جاذبه هاي گردشگري دزفول را مي توان براساس کارکردهاي مختلف آن طبقه بندي نمود. چنانچه هر يک از اين جاذبه ها در فرآيند برنامه ريزي گردشگري قرار گيرند، مي توانند اثرات مثبت فراواني را براي شهر، منطقه و کشور (مانند افزايش درآمد، اشتغال ، پايداري اقتصادي، رونق گردشگري در منطقه و ...) داشته باشند. اما قبل از آن ضروري است شناختي کلي نسبت به دزفول داشت .
شهرستان دزفول با مساحت ٤٧٠٠ کيلومتر مربع درشمال استان خوزستان قراردارد. (سازمان هواشناسي کشور،٩٩-١٩٩٨) و تمدني کهن و پيش از تاريخ ايران را، از ميانه هزاره هشتم پيش از ميلاد در تپه هاي چغابنوت طبق کاوش هاي باستان شناسان دانشگاه شيکاگو در خود جاي داده است . تپه هاي باستاني چغاميش دزفول نيز از هزاره ششم پيش از ميلاد، تا شکوفايي کامل تمدن شوش در اين منطقه پر رونق بوده است .(داعي پور، ١٣٩٢) پس از آن در زمان ساسانيان و در سال ٢٤١ ميلادي به دستور شاپور اول ساساني شهر جندي شاپور ايجاد شد و در سال ٢٦٣ ميلادي به دستور شاپور اول ساساني براي ارتباط شهرهاي شوش و جندي شاپور، پل ساساني دزفول بر روي رود دز و کنارش قلعه اي مستحکم بنا گرديد.
در دوره اسلامي به دليل بي توجهي به شهر جندي شاپور ، مردم اين شهر به دور قلعه ي باستاني دزفول گرد آمدند و به مرور هسته ي فعلي شهر دزفول شکل گرفت و از قرن ششم هجري به نام فعلي دزفول خوانده شد.(داعي پور،١٣٩٢،ص ١٦-١٧)
شکل ٢-نقشه موقعيت شهرستان دزفول
(مأخذ:افضلي نيا،١٣٩١)
ويژگي هاي مهم و برجسته ي شهرستان دزفول
به دليل اهميت پل تاريخي دزفول در دوره هاي عضد الدوله ديلمي، صفويه ، قاجار و پهلوي مرمت شده (موسوي،١٣٨٣) و در نهايت در سال ١٣٩٠ بعد از حدود ١٧٥٠ براي حفاظت از پل کاربري آن از سواره رو به عابر پياده و گردشگري تغيير يافت و يکي از مهمترين آثار تاريخي و گردشگري شهر دزفول به شمار مي رود. رودخانه ي دز است که از شمال شهر وارد شده و از ميان آن مي گذرد و اين شهر را به دو بخش شرقي و غربي تقسيم مي کند. (منتظري، ١٣٨٧) در کنار رود دز، در سال هاي اخير پارک هاي ساحلي احداث گرديده و نقش رودخانه را علاوه بر حوزه ي محيط زيست در بحث گردشگري و اقتصادي سهيم مي نمايد.
بافت تاريخي دزفول
دزفول در سرزميني قرار دارد که حاوي هزاران سال تجربه با آجر ساختن است . معماري سنتي دزفول به طور حيرت انگيزي با آجر و آرايه هاي آجري عجين شده است . (نعيما،١٣٧٦) از ويژگي هاي خاص معماري دزفول کالبد فشرده شهر است و به خاطر تبعيت از شرايطي خاص آن چنان ارزش مطالعه بيابد که در معماري امروز نيز مورد توجه واقع شود. دوم اينکه دزفول از معدود شهرهاي ايران است که در معماري آن آجر پخته به وفور به کار رفته است و گذشته از آنکه ديرپايي آن را باعث شده ، اصالت و وقار خاصي نيز به آن بخشيده است . در حقيقت کوچه هاي شهر دزفول نقطه به نقطه مزين به ديوارهايي با آجرکاري و طاق نماهاي بسيار کار شده اند و از توجه مردم هنرمند شهر، به زيبايي کوچه و ميدان حکايت دارند. کوچه پس کوچه هاي شهر همچون ديوارهاي درون يک حياط پر از آجرکاري و نقش هاي شگفت انگيز است و گردش گوشه هاي کوچه جابجا به آجرکاري هنرمندانه اي مزين است (صارمي،١٣٧٦). از همين رو مي بايست توجه ويژه اي به نقش مهم بافت تاريخي در برنامه ريزي راهبردي گردشگري اين شهر داشت .
شکل ٣ و ٤-کوچه ها و خانه هاي بافت تاريخي دزفول
(ماخذ: نگارنده )
بناهاي مذهبي شهر دزفول
نتايج اين پژوهش نشان مي دهد بقعه هاي مذهبي و مساجد تاريخي شهر دزفول ، در جذب توريسم مذهبي مي توانند نقش موثر باشند. برخي از مهترين بقعه هاي مهم شهر دزفول عبارتند از : آستانه متبرکه حضرت سبزقبا(ع )، بقعه علي مالک ، بقعه سيد سلطانعلي روبند،بابا حزقيل ،سيد محمود، شيخ اسماعيل قصري و ... که مهمترين آنها بقعه محمد بن موسي الکاظم معروف به سبزقبا عليه السلام است که به استناد مدارک اداره اوقاف خوزستان برادر امام رضا (ع ) مي باشد. (حکمت فر، ١٣٨١) علاوه بر بقعه هاي مذهبي، مساجد تاريخي شهر دزفول نظير مسجد جامع به عنوان قديمي ترين مسجد شهر، مسجد صعصعه ، مسجد کجبافون (منتظري،١٣٨٧ : ١٨٩-١٩١)
صنايع دستي دزفول
بر اساس نتايج اين تحقيق صنايع دستي دزفول از سابقه ي چند هزار ساله برخوردار است .خراطي، کپوبافي، جولهري، نمدمالي، جاجيم بافي(محمود زاده ،١٣٨٤) از مهمترين صنايع دستي دزفول بوده که توجه به حفظ آن ها ضمن کمک به حفاظت از ميراث فرهنگي و اجتماعي دزفول ، مايه ي رونق گردشگري و اقتصادي شهر دزفول مي شود.
موزه هاي دزفول
موزه آستانه سبزقبا موزه ي قديمي دزفول است که اشياء باستاني در آن نگهداري مي شود. موزه ي مردم شناسي دزفول نيز در محل حمام تاريخي کرناسيون ، برپا گرديده است . در اين موزه مشاغل وابسته حمام قديمي به نمايش درآمده است . در ورودي گرم خانه حمام ، کشاورزي سنتي دزفول و در بخش هاي مياني گرمخانه نسخه هاي خطي، اسناد و مدارک مالي و اشياء و زيورآلات و در انتها نيز مراسم سنتي عروسي در دزفول به نمايش گذاشته شده است .بنياد حفظ آثار و ارزشهاي دفاع مقدس با همکاري سازمان ميراث فرهنگي خوزستان اقدام به ساخت موزه جنگ دزفول نموده است .(طرح جامع گردشگري دزفول ،١٣٨٨: ١٩٦) علاوه بر اين ، موزه ي خراطي در خانه ي تاريخي تيزنو و موزه ي آب نيز در کنار پل دوم دزفول احداث شده است .
جدول ١ - تقسيم بندي جاذبه هاي گردشگري شهر دزفول و نزديک آن بر اساس کارکردهاي مختلف
ماخذ : نگارندگان
بر اساس يافته هاي پژوهش دزفول جاذبه هاي فراواني در زمينه هاي مختلف گردشگري دارد که مي توان با برنامه ريزي راهبردي، به نتايج خوبي دست يافت ، با اين همه هر يک از اين پتانسيل ها را عوامل مختلفي تهديد مي نمايد. جهت بهره ي مناسب از فرآيند اين نوع برنامه ريزي در صنعت گردشگري و براي پايداري راهبردها، بايستي شناخت صحيحي از شرايط گردشگري وضع موجود دزفول داشت . از همين روي با شناسايي نقاط قوت ، ضعف ، فرصت ها و تهديدها، مي توان به سمت ترسيم برنامه اي راهبردي در جهت توسعه ي پايدار شهر دزفول حرکت نمود. علاوه بر جاذبه ها، زيرساخت هاي دزفول براي خدمات دهي به گردشگران نيز در اين پژوهش مورد بررسي قرار گرفت .
مراکز اقامتي دزفول
براساس گزارش طرح جامع گردشگري شهرستان دزفول ، با داشتن جاذبه هاي متنوع گردشگري، تنها داراي يک هتل سه ستاره با ظرفيت ٤٢ تخت مي باشد. بديهي است اين هتل ، براي توسعه گردشگري در سطح شهرستان ، محدوديت و تنگناي بزرگي است .
