بخشی از مقاله
برنامه ریزی راهبردی توسعه گردشگری با استفاده از تکنیک (SOAR)
(مطالعه موردی: شهر شوشتر)
چکیده
امروزه صنعت گردشگری در دنیا، یکی از منابع مهم درآمد و درعینحال از عوامل مؤثر در تبادلات فرهنگی بین کشورهاست و بهعنوان گستردهترین صنعت خدماتی جهان دارای جایگاه ویژهای است؛ ازاینرو بسیاری از کشورها در رقابتی نزدیک و فشرده، در پی افزایش بیش از پیش منافع و عواید خود از این فعالیت بینالمللی هستند. شهر شوشتر یکی از مراکز جذب گردشگر در سطح ملی و بینالمللی در کشور ایران است. این شهر به دلیل داشتن سازههای آبی تاریخی، هرساله میزبان تعداد زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است. علاوه بر این، بیش از 50 درصد آثار ثبتشده استان خوزستان مربوط به شوشتر است. در پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی، با بهکارگیری تکنیک تحلیلی SOAR، به تدوین استراتژیهای توسعه و تشریح نقاط قوت و فرصتها و آرمانها و نتایج قابلاندازهگیری پرداخته شده است. جمعآوری اطلاعات و دادههای مورد نیاز، به شیوه بررسیهای اسنادی و همچنین مطالعات میدانی از قبیل مصاحبه استفاده شده است .نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد گردشگری در این شهر، با توجه به ظرفیت و پتانسیلهای فراوان توسعه زیادی نداشته است که از اصلیترین علل عدم توسعه این صنعت در شوشتر، کمبود زیرساختهای گردشگری، ازجمله هتل و مدیریت منسجم شهری برای آمادگی این شهر، با هدف پذیرایی از گردشگران داخلی و خارجی است؛ بنابراین برای نیل به تحقق اهداف و توسعه گردشگری با بهرهگیری از این راهبرد، تقویت و افزایش میزان ارایه امکانات و خدمات در کنار جاذبهها و منابع گردشگری دارای اهمیت در سطح ملی و بینالمللی، با هدف جلب رضایت بیشتر گردشگران، بهویژه گردشگران خارجی، بهمنظور معرفی جایگاه واقعی کارکردهای تاریخی تمدنی و فرهنگی شهر شوشتر به سایر کشورها، همچنین سوق سرمایههای کوچ، با هدف جذب هر چه بیشتر گردشگران خارجی و ایجاد اشتغال و درآمد پایدار پیشنهاد میشود.
واژههای کلیدی: گردشگری،توسعه گردشگری، برنامهریزی راهبردی، SOAR، شوشتر.
-1 مقدمه
-1-1 بیان مسأله
گردشگری یکی از پویاترین فعالیتهای اقتصادی عصر حاضر است که نقش مهمی در توسعه پایدار محلی ایفا میکند. این صنعت از طریق ترکیب و بهکارگیری همزمان منابع داخلی و خارجی منافع اجتماعی، اقتصادی، زیستمحیطی و فرهنگی زیادی را به دنبال دارد (ابراهیمزاده و آقاسی زاده، .(128-107 :1388 یکی از مهمترین مقصدهایی که روندهای گردشگری جهان را در دهههای گذشته تحت تأثیر قرار داده، مراکز شهری است. رشد سفرهای کوتاهمدت این مقصدها را به یکی از اصلیترین مراکز گردشگری تبدیل کرده و این پدیدهT خود را در کاهش میانگین سفر گردشگران در بیشتر مقصدهای دنیا نشان داده است 145)،.(Cooper & Others, 1998 در این میان، کشورهای تراز اول در صنعت گردشگری، هر یک بنا به پتانسیلهای موجود در کشور خود توانستهاند زمینه و فاکتورهای اساسی را برای توسعه گردشگری فراهم کنند و با سرمایهگذاری در این صنعت، اکنون شاهد بهبارنشستن تلاشهایشان هستند و بیشترین سهم را نسبت به سایر کشورها از این صنعت بردهاند. بر اساس پیشبینی کارشناسان اقتصادی دنیا، صنعت گردشگری از سال 2000 تا 2020 میتواند از سودآورترین صنایع جهان بوده و حتی از صنعت نفت و اتومبیل هم پیشی گیرد وهمچنین در شمار سه صنعت عمده جهان محسوب میشود. ازاینرو گردشگری بهعنوان یک فعالیت اقتصادی سودآور مورد توجه کشورها قرار گرفته است. این پدیده در مدتی کوتاه توانسته است ارقام بزرگی از مبادلات جهانی را به خود اختصاص دهد (مستوفیالممالک، .(140 :1380 بر اساس جدیدترین گزارش سازمان جهانی جهانگردی، فرانسه با 75 میلیون نفر، بیشترین تعداد گردشگر و آمریکا با 74/5 میلیارد دلار، بالاترین درآمد گردشگری را در جهان داشته است. در بین کشورهای مدیترانه نیز ترکیه در دوره چهارساله اخیر رکورددار بوده است .(Goosling, 2004, 45) متوسط کلی درآمد ناشی از ورود هر گردشگر در مقیاس ملی، بین 1000 تا 1500 دلار و در مقیاس بینالمللی اغلب افزون بر 1500 دلار است. پیشبینی سازمان جهانی جهانگردی گویای این مطلب است که حد متوسط درآمد کشورهای گردشگرپذیر (فهرست 20 کشور اول) در سال 2020 میلادی 50 میلیارد دلار خواهد بود (امیدی نجفآبادی، .(35 :1385 این در حالی است که ایران با برخورداری از منابع سرشار محیطی و بهرهگیری از پشتوانه تاریخی- تمدنی و فرهنگی چند هزارساله از قابلیت ویژهای، برای توسعه صنعت گردشگری برخوردار است؛ اما به لحاظ شکوفایی این کارکردها، نتوانسته جایگاه درخور توجهی را کسب کند؛ زیرا، اقتصاد تکمحصولی متکی بر درآمدهای نفتی، مانع از توجه به این بخش از اقتصاد در کشور شده است. مقایسه کشورهایی که مهمترین منابع اقتصادی خود را از گردشگری کسب میکنند با ایران که به درآمدهای نفتی متکی است، اهمیت اقتصادی توسعه گردشگری را در ایران نشان میدهد (هادیانی و همکاران، .(112 :1390
در این راستا، شوشتر نیز بهعنوان یکی از مهمترین مناطق مستعد گردشگری در ایران، به دلیل برخورداری از ویژگیهای منحصربهفرد تاریخی، فرهنگی، مذهبی و طبیعی، طی دورههای مختلف تاریخی در سطح ملی و بینالمللی از توانمندیهای بالایی برای جلب گردشگران برخوردار است؛ اما به لحاظ شکوفایی این کارکردها این شهر نیز به تبعیت از ایران، نتوانسته است جایگاه درخور توجهی را کسب کند. این شهر با وجود قابلیتها و جاذبههای گردشگری فراوان، همچنان برای گردشگران خارجی ناآشنا بوده و حتی گردشگران داخلی نیز تا اندازهای با آن بیگانهاند. هدف اصلی پژوهش حاضر آن است که با بهکارگیری فرآیند برنامهریزی استراتژیک SOAR، ضمن پیجویی توانمندیها و کارکردهای گردشگری شوشتر و بهمنظور توسعه این کارکردها، اقدام به ارایه راهکارها و تدوین پیشنهادهای کاربردی، در جهت توسعه گردشگری این شهر شود؛ بنابراین با هدف بررسی ساختار گردشگری شوشتر و شناسایی نقاطقوّت و فرصتها و آرمانها و نتایج قابلاندازهگیری، امید
است بتوان به شناسایی نقاط قوت و فرصتها و افزایش و بهرهمندی از قوتها و فرصتهای توسعه گردشگری شوشتر اقدام کرد. اهداف فرعی پژوهش به شرح زیر است.
1. شناسایی و معرفی توانهای منحصربهفرد گردشگری شوشتر بهعنوان یکی از مهمترین مناطق گردشگری
ایران.
2. شناخت مشکلات و تنگناهای توسعه گردشگری در شهر شوشتر.
3. ارایهراهبردهای کاربردی و برنامهریزیشده در جهت رفع مشکلات و تنگناهای گردشگری در شهر شوشتر.
-2-1 مبانی نظری و پیشینه تحقیق
اخیراً صنعت گردشگری بهمنزله یک عامل مهم در ایجاد اشتغال، سرمایهگذاری و توسعه منطقهای و یک عامل ایجاد انگیزش در اقتصاد عمومی تلقی میشود (الیوت، .(55 :1379 در برآورد سال 2011 شورای جهانی توریسم و مسافرت، اعلام شده است که حدود 160 میلیون شغل بهصورت غیرمستقیم از صنعت توریسم ایجاد میشود .(World Travel and Tourism Council, 2011) توسعه این صنعت در کشورهای صنعتی، موجب تنوع درآمدها و کاهش ناهماهنگی در اقتصاد میشود و در کشورهای درحالتوسعه، فرصتی برای صادرات، تولید ارز و ایجاد اشتغال است .(Hall,1994:457) در جریان توسعه گردشگری، نواحی شهری به علت آنکه جاذبههای تاریخی و فرهنگی بسیاری دارندغالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب میشوند، بنابراین، حجم زیادی از امکانات گردشگری در شهرها متمرکز میشوند (پاپلی یزدی و سقایی، .(188 :1385 چراکه شکلگیری عصر پسامدرنیته با گزارهای اصلی آن یعنی جهانیشدن، فرآوری اطلاعات و گردشگری همراه شده و دورهی جدیدی را در تعاملات اجتماعی و فرهنگی انسانهاخصوصاً در قالب ساختهای شهری رقم زده است (هادیانی
و همکاران، .(113 :1390 بر همین اساس لازم است همگام با افزایش گردشگران در فکر برنامهریزی برای بهینهسازی امکانات موجود و استقرار امکانات مورد نیاز باشیم (میکائیلی، .(21 :1379 با توجه به اینکه ضعف تسهیلات و خدمات موجود در یک شهر در ارتباط با گردشگری میتواند موضوعی مشکلساز باشد، برای شهری همچون شوشتر که دارای توانها و جاذبههای متعدد برای توسعه صنعت گردشگری است، توسعه این صنعت میتواند بسیار راهگشا باشد؛ اما کسب این مزایا و مطلوبیتها، زمانی امکانپذیر است که بستر مناسب آن؛ یعنی نهادهای مدنی و زیرساختهای اجتماعی نیز فراهم شده باشد، همچنین قبل از هرگونه برنامهریزی و اجرای طرحهای تدوینشده، داشتن آمار و اطلاعات از ویژگیهای گردشگران ضرورتی اجتنابناپذیر است؛ بنابراین استفاده از مواهب گردشگری، جز با فراهمکردن بستر مناسب توسعه گردشگری، امکانپذیر نیست؛ ازاینرو شناسایی جاذبهها در مرحله اول و برنامهریزی برای توسعه آنها در مراحل بعدی، امری ضروری به نظر میرسد. با توجه به آنچه بیان شد، توسعه گردشگری شوشتر، با فراهمآوردن فرصتهای جدید اشتغال برای مردم منطقه (مردم شهر شوشتر و مردم شهرهای اطراف آن) وسیلهای است که به منطقه حیاتی دوباره میدهد و موجب توسعه این منطقه میشود، از طرف دیگر، توسعه صنعت گردشگری شوشتر بدون داشتن چارچوب برنامهریزی صحیح، سبب آسیب و زیانهای جبرانناپذیری خواهد شد؛ بنابراین با توجه به قابلیتها و ویژگیهای محیطی منطقه باید از نوع خاص یا ترکیبی از رویکردها و راهبردها بهویژه برنامهریزی راهبردی برای توسعه گردشگری شهر شوشتر بهره جست. برنامهریزی راهبردی فرآیندی است نظاممند و شامل بررسی محیطی (خارجی-داخلی)، تدوین راهبرد، اجرای راهبرد، ارزیابی و کنترل آن است (مصلایی، .(34 :1386
یکی از ابزارهای بسیار مهم در فرآیند تدوین راهبرد در چند سال اخیر، تکنیک SWOT1 است که بهوسیله اطلاعات مقایسه میشود. اساساً SWOT یک ابزار برنامهریزی راهبردی است (Hom Haacke, 2001: 3)؛
و یک چارچوب مفهومی برای تحلیلهای سیستمی محسوب میشود (نوری و همکاران، .(26 :1385 این تکنیک در همه سطوح مدیریتی که در بیشتر موارد سطوح بزرگ مدیریتی کاربرد دارد و بر پایه قوتها، ضعفها، فرصتها و تهدیدها استوار است. در سمت مقابل، مدل SOAR1 همیشه در سطوح بالای مدیریت استفاده میشود و به در صدد این است که تمام ذینفعان و کارمندان را در همه سطوح دربرگیرد که تاکنون بخشی از فرآیند برنامه-ریزی استراتژیک محسوب نمیشدند که این عامل بارز تفاوت کلیدی بین این دو تکنیک SOWT و SOAR است؛ بهعبارتدیگر، این دو تکنیک در اصل دارای بنیه و اساسی مشابه هستند؛ زیرا استراتژهای قوتها و فرصتها که بنیان و اساس مدل SOAR محسوب میشوند، از مدل SWOT برگرفته شدهاند (شکل .(1 این مدل روشی نوین است که در نقاط مختلف دنیا در حوزه گردشگری تابهحال مورد استفاده قرار نگرفته است؛ اما در ایران نیز مطالعاتی خیلی کم در این موضوع انجام شده است که میتوان به مطالعاتی چون برنامهریزی راهبردی توسعه گردشگری شهری با استفاده از مدل استراتژیک SOAR، نمونه موردی: شهر تفت (خاوریان گرمسیر و همکاران، .(1392 برنامهریزی راهبردی توسعه گردشگری پایدار شهری با استفاده از مدل استراتژیک SOAR، مطالعه موردی: کلانشهر تبریز (اکبری و سبحانی، (1393 اشاره کرد.
شکل :1 مقایسه مدلهای استراتژیک SWOT و SOAR
-3-1 استراتژی SOAR
برنامهریزی راهبردی برای توسعه گردشگری با تکنیک SOAR توسط ژاکلین ام. استاورس استاد دانشگاه لاورنس آمریکا (دپارتمان مدیریت) ابداع شده است. استراتژی SOAR دربرگیرنده پارهای مراحل است که طی آن با ایجاد برخی تغییرات، به چشماندازکلی در سیستم دست خواهد یافت. این امر میسّر نمیشود، مگر بادرگیرکردن عواملی که در یک سیستم در ارتباط با هم هستند. این عوامل دربرگیرنده افراد جامعه، مسئولان، متفکران و آن دسته از افراد و اشخاص حقیقی و غیرحقیقیاند که به نوعی در جامعه و مقصد مورد برنامهریزی ما دخیل هستند. این مدل تمامی مشارکتکنندگان را به تفکر درباره محل زندگی خود بهعنوان سیستمی که از قسمتهایی تشکیل شده که متقابلاً دارای وابستگیاند، وامیدارد. این استراتژی برای سرعتبخشیدن به برنامه-های راهبردی، تمرکز خود را به آن دسته از عناصری معطوف میکند که انرژی حیاتی و انگیزه خوبی برای آینده ایجاد میکنند؛ که این انرژی حیاتی در میان مردم قرار دارد و از طریق روابط و گفتوگو در میان افراد دارای سهم در جامعه بهوجود میآید (خاوریان گرمسیر و دیگران، .(1392 این استراتژی با یک تحقیق استراتژیک آغاز میشود. در این پژوهش نقاط قوت و فرصتها در جامعه مورد مطالعه، از طریق افراد مشارکتکننده و دارای سهم، شناسایی خواهد شد. درنهایت از افراد مشارکتکننده در این فرآیند دعوت میشود که تا خود آرمانها و آرزوهایی را انتخاب کنند که امکان دستیابی به آنها در آینده وجود دارد و نتایج مطلوب از طریق برنامههای مانند تشویقی و بازنگرانه، قابلاندازهگیری خواهد شد. مدل شامل SOAR چهار بخش مهم است که دربرگیرنده شناسایی قوّتها (Strengths)، فرصتها (Opportunities)، آرمانها (Aspirations) و نتایج (Results) است (شکل .(2
شکل :2 استراتژی SOAR، مآخذ: نگارندگان
براساس جدول شماره 1() خود این مدل شامل چهار بخش مهم است که دربرگیرنده شناسایی قوّتها (Strengths)، فرصتها (Opportunities)، آرمانها (Aspirations) و نتایج (Results) است.
جدول شماره :(1) عوامل کلیدی در استراتژی SOAR
تحقیق (Opportunities) بهترین فرصتهای (Strengths) بزرگترین جنبه
استراتژیک پیش روی ما چیست؟ مثبت ما چیست؟
تصمیمهای (Results) بهترین نتایج (Aspirations) آینده آرمانی ما
مثبت قابلاندازهگیری چیست؟ چیست؟
ذکر این نکته ضروری است که مشکلات و تهدیداتی در نظر گرفته شده است که بهوسیله ذرهبینی از ممکنات دیده خواهد شد و راهحلها از طریق پارهای از گفتوگوها درباره »آنچه میتوانیم انجام دهیم« کشف خواهد شد. بهطور خلاصه، استراتژی مثبتیاب SOAR افق تازهای را فراروی دیدگاههای سنتی برنامهریزی راهبردی می-گشاید. این افق تازه با برجستهسازی قوّتها و فرصتها و آرمانهای یک مجموعه و درگیرکردن گروههای مختلفی از افراد دارای سهم در جامعه همراه است. در کل چارچوب مدل سوار (SOAR) در شکل شماره (2) ترسیم
