بخشی از مقاله
نقش نظام بانکی در تأمین مالی بنگاههای کوچک و متوسط
چکیده
حمایت از ایجاد و توسعه بنگاههای کوچک و متوسط، یکی از اولویتهای اساسی در برنامههای توسعه اقتصادی اکثر کشورهای دنیاست، زیرا این نوع بنگاهها در ایجاد اشتغال و رقابتپذیری کارا هستند. بنگاههای کوچک و متوسط با مشکلات و محدودیتهای زیادی روبهرو هستند که بهوسیله اندازه، طبیعت راهاندازی، ثبات، محیط رقابتی و دسترسی به فناوری به آنها تحمیل میشوند.
یکی از مهمترین تنگناهای توسعه بنگاههای کوچک و متوسط، محدودیت تأمین مالی فعالیتها به صورت سرمایه ثابت و سرمایه در گردش است که ساماندهی آن مستلزم تعامل مناسب بخش خصوصی و سیاستگذاران دولتی برای تدوین بستههای حمایتی مالی است. دسترسی به بازار مالی برای بنگاههای کوچک و متوسط دشوار است و نهادهای مالی و قانونی نقش مهمی در رابطه با این محدودیت بازی میکنند. این نهادها به بنگاههای نیازمند به خصوص بنگاههای کوچک در دسترسی به منابع مالی و رشد اقتصادی کمک شایانی میکنند. در این میان، بانک به عنوان فعالترین بخش نظام مالی در کشورهای در حال توسعه، نقش مؤثری را در ارائه خدمات برای تأمین مالی به این واحدها بر عهده دارد.
در این پژوهش سعی شـده اسـت تـا اثـر عرضـه تسـهیلات بـانکی در تـأمین مـالی 20 بنگـاه کوچـک و متوسـط (SMEs) منتخـب و فعـال در اقتصــاد ایــران از طریــق طراحــی الگــوی اقتصــاد ســنجی ســرمایهگــذاری و بــرآورد آن بــه روش دادههــای تــابلویی طــی دوره زمــانی -2011 2005 ارزیــابی شــود. براســاس نتــایج بــه دســت آمــده، تســهیلات بــانکی اثــر مثبــت و معنــاداری بــر تــأمین مــالی ســرمایهگــذاری SMEs دارد. بنابراین، چنین بنگاههایی میتوانند به تسهیلات بانکی به عنوان یک عامل مهم برای تأمین مالی توجه داشته باشند.
کلید واژه: بنگاههای کوچک و متوسط (SMEs)، تأمین مالی، نظام بانکی، اقتصاد ایران.
1
-1 مقدمه
به طور کلی صنایع به سـه دسـته صـنایع بـزرگ، صـنایع متوسـط و صـنایع کوچـک تقسـیم مـی شـوند. بنگـاههـای کوچـک و متوسـط 1(SMEs)، واحــدهای تولیــدی – تجــاری هســتند کــه در طبقــهبنــدی شــرکتهــا بــه لحــاظ انــدازه در مراتــب پــایینتــری نســبت بــه شرکتهای بزرگ قـرار دارنـد و هـر کشـوری متناسـب بـا شـرایط خـاص خـود تعریفـی در ایـن خصـوص ارائـه کـرده اسـت (وازنـت 2، .(2003 در حقیقــت گرچــه ایــن صــنایع در کشــورهای مختلــف جهــان دارای شــباهتهــای بســیاری هســتند، امــا شــرایط اقتصــادی و صنعتی حاکم بر هـر کشـور، معـرف صـنایع کوچـک و متوسـط آن اسـت. ایـن تعریـفهـا بـه طـور عمـده براسـاس معیارهـای کمـی و کیفــی مطــرح شــدهانــد کــه در آن معیارهــای کمــی، تعــداد کارکنــان و میــزان گــردش مــالی و معیارهــای کیفــی، مالکیــت و مــدیریت واحـد، مالکیـت فـردی و خـانوادگی و اسـتقلال از ســایر بنگـاههـا هسـتند. آنچـه در بیـان تعریــف بنگـاههـای کوچـک و متوسـط حــائز اهمیــت اســت، توجــه بــه هــر دو معیــار کمــی و کیفــی در کنــار یکــدیگر اســت ( ادراکــی، 1387 ؛ صــلواتی سرچشــمه و همکــاران، .(1387
یکی از محدودیتهای جـدی بـرای رشـد و توسـعه ایـن واحـدها، نـوع و نحـوه تـأمین مـالی آنهاسـت و بـه طـور کلـی مـیتـوان بیان کرد که عنصر حیـاتی در توسـعه بخـش هـای SME، دسترسـی بـه منـابع مـالی اسـت. همچنـین مطالعـات متعـددی کـه در ایـن زمینه توسـط محققـانی از قبیـل کنگلتـون(2008) 1 انجـام شـده اسـت، نشـان مـی دهـد کـه تـأمین مـالی از بـزرگتـرین موانـع بـرای SMEs نسبت به بنگاه هـای بـزرگ اسـت، ایـن در حـالی اسـت کـه تـأثیر بنگـاههـای کوچـک و متوسـط در کشـورهای پیشـرفته بـر روی رشد اقتصادی بسیار بیشتر از بنگـاه هـای بـزرگ اسـت (کنگلتـون، .(2008 یکـی از منـابعی کـه بنگـاه هـای کوچـک و متوسـط در تأمین مالی خود به آن رجوع می کنند و از وجوه آن استفاده می کننـد، بانـک هـا هسـتند. بـه طـور کلـی مـیتـوان بیـان کـرد کـه تـأمین مالی از سیستم بانکی در کشورهای در حـال توسـعه از اهمیـت ویـژه ای برخـوردار اسـت، زیـرا بـه طـور نسـبی، بخـش بـانکی خـدمات قابل ملاحظهای را به این بنگاهها، میتواند ارائه دهد.
مطالعه حاضـر یـک پـژوهش کـاربردی در ایـن زمینـه اسـت کـه در آن سـعی مـی شـود در بخـشهـای 2 و 3 بـه مباحـث نظـری روشهای تأمین مالی در بنگـاههـا و بـه ویـژه بنگـاههـای کوچـک و متوسـط پرداختـه شـود. سـپس در بخـشهـای 4 و 5 سـعی شـده اسـت کـه یـک تصـریح اقصادسـنجی در مــورد تـأمین مـالی بـرای ایـن بنگــاههـا در اقتصـاد ایـران طـی دوررهی زمــانی 2005-2011 ارائـه شــود و مــورد بـرازش قــرار گیــرد تـا از طریــق آن اثــرات عرضـه تســهیلات بــانکی و سـایر عوامــل بــر تـأمین مــالی بنگــاههــای کوچک و متوسط مورد ارزیابی قرار گیرد. در نهایت در بخش 6 نیز به جمعبندی و ارائه پیشنهادهایی پرداخته خواهد شد.
-2 ادبیات نظری
بنگاههای کوچک و متوسط از اجزای حیاتی هر اقتصادی محسوب میشوند و اهمیت آنها برای کشورهای در حالتوسعه به ویژه بخشهایی که دارای چالشهای بزرگ در زمینه توزیع درآمد و اشتغال هستند، بیشتر است. این بخشها عموماً وزن قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی دارند. در کشورهای در حال توسعه، بنگاههای کوچک و متوسط بنگاههایی هستند که معمولاً از نظر اندازه در حد متوسط هستند که اهمیت استراتژیک خود را در آن اقتصاد توضیح میدهند. بنگاههای کوچک و متوسط از لحاظ سازمانی، گاهی با چند کارگر ایجاد میشوند و در آنها بحث خوداشتغالی مطرح است و معمولاً در سطح خرد از 5 کارگر تشکیل شدهاند. از سوی دیگر SMEs، برتری دیگری نسبت به بنگاههای بزرگ دارند و آن اینکه از ساختار پیچیده نسبت به بنگاههای بزرگ با مدیریتهای مختلف، تقسیم کار و ...
برخوردار نیستند.
در گذشته که کشورهای در حال توسعه از اهمیت ویژهای در بخش کشاورزی برخوردار بودهاند، SMEs نیز در بخش کشاورزی به اوج خود رسیده بودهاند. اما امروزه این واحدها به کل اقتصاد نفوذ کرده و هر روز نیر به اهمیت آنها در بخشهای مختلف اقتصادی افزوده میشود. در خصوص اهمیت بنگاههای بزرگ باید گفت که در 2-3 دهه گذشته از اهمیت آنها کاسته شده است و به نظر میرسد،
2
SMEs نقش بیشتری در اشتغال، توسعه اقتصاد و رشد اقتصادی داشتهاند. بنابراین نقش بنگاههای بزرگ کم رنگ تر شده است؛ گرچه نمیتوان وجود آنها را نیز نادیده گرفت، زیرا هر اقتصادی بنا بر شرایط استراتژیک و ساختاری به حضور بنگاه های بزرگ نیازمند است. بسته به سهمی که بنگاههای کوچک و متوسط در اقتصاد دارند، منجر به افزایش بیشتر یا کمتر اشتغال در سطح اقتصاد میشوند که باعث افزایش بهرهوری نیروی کار میشوند.
با توجه به شرایط ساختاری که بنگاههای کوچک و متوسط دارند، افزایش کارایی در بهرهوری نیروی کار را به دنبال دارند. کارایی ایجاد شده نیز باعث تحت تأثیر قرار دادن تولید و اشتغال میشود و نهایتاً منجر به توزیع مجدد درآمد خواهد شد. تکنولوژی مورد استفاده در SMEs، عموماً بین تکنولوژی صنایع خرد و صنایع بزرگ است، بدین صورت که در صنایع خرد، به صورت فنآوری فشرده بوده که بهرهوری پایین نیروی کار را به همراه دارد و در مقابل تکنولوژی صنایع بزرگ بسیار انعطافپذیر بوده و بهرهوری بالای نیروی کار را به همراه دارد. بنگاههای کوچک و متوسط حد فاصل بین این دو تکنولوژی را انتخاب میکند و افراد را به بهرهوری قابل قبولی میرسانند.
بنگاههای کوچک و متوسط عموماً دارای ویژگیهای متعددی هستند که آنها را از سایر بنگاهها به ویژه بنگاههای بزرگ متمایز ساخته است. معمولاً این بنگاهها برای راهاندازی به منابع کم نسبت به بنگاههای بزرگ نیاز دارند، بیشتر متکی بر منابع داخلی برای تأمین مالی هستند، از درجه اشتغالزایی بالایی برخوردارند، رقابتپذیر و نوآورانه هستند و مدیریت و کنترل آنها هزینه کمتری دارد. در این میان گرچه این واحدها از اهمیت ویژهای در سطح هر اقتصاد برخوردارند، اما برای توسعه آنها موانع متعددی وجود دارد که از میان آنها میتوان به درجه تخصص، استفاده از مدیریت سنتی، پایین بودن سطح درآمد در این بنگاهها و کاهش سرمایهگذاری و عدم توانایی در استفاده از
صرفههای ناشی از مقیاس اشاره کرد.
بنابراین با توجه به توضیحاتی که در فوق بیان شد، بنگاههای کوچک و متوسط یکی از اجزای حیاتی رشد در اقتصاد جهانی بوده و اهمیت آنها در رشد اقتصادی کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه به خوبی شناخته شده استعموماٌ. در کشورهای توسعهیافته بنگاههای کوچک و متوسط به طور میانگین بیش از نیمی از نیروی انسانی شاغل در اقتصاد را به کار گماردهاند و نیمی از کل مشاغل جدید را فراهم میآورند. علاوهبراین 46 درصد تولید ناخالص ملی و 55 درصد محصولات نوآورانه و جدید نیز توسط بنگاه های کوچک و متوسط ایجاد میشود (موسوی و همکاران، .(1389 در هر کشوری بنگاههای کوچک و متوسط بیش از 80 درصد از جامعه تجاری را تشکیل میدهند. در واقع این بنگاهها حاصل اندیشه نو و تازهای برای تولید هستند که معمولاً از سوی افراد کارآفرین که از تخصصهای خاصی برخوردار هستند، فعالیت مینمایند. این مؤسسات دارای ابعاد گسترده در تولید و ارتقای محصول هستند، اما با توجه به محدودیت مالی که در آنها وجود دارد، برای تداوم کار نیاز به مجموعهای همگن از بازاریابی، مدیریت، افزایش سرمایه و ارتقای فناوری دارند.
از مهمترین چالشهایی که بنگاههای کوچک و متوسط با آن مواجه هستند، مسائل مربوط به اندازه آنهاست. به عبارتی این واحدها هنگامی که در تنازع با بنگاههای بزرگ قرار میگیرند، اغلب به علت مسائل مادی شکست را متحمل میشوند. همچنین این رقابت میتواند بین خود این بنگاهها نیز مطرح باشد و در این حالت بنگاههایی که فاقد مهارتهای قوی کارآفرینی هستند و بازتاب خوبی در بازار ندارند، از دور رقابت حذف میشوند. پس میتوان اساسیترین چالشهای SMEs را در مسائل مالی و عدم مهارتهای قوی کارآفرینی معرفی کرد. این شرایط منجر به کاهش بهرهوری بنگاهها در استفاده از منابعی که در اختیار دارد، میشود.
بنابراین یکی از محدودیتهای جدی برای رشد و توسعه این واحدها، نوع و نحوه تأمین مالی آنهاست، زیرا مانند بنگاههای بزرگ از ضمانت مالی کافی برخوردار نیستند. در واقع دسترسی به دارایی مالی برای بنگاههای کوچک و متوسط بسیار دشوار است و نهادهای مالی و قانونی نقش مهمی در رابطه با این محدودیت بازی میکنند. بنابراین میتوان بیان کرد که بزرگترین مانع بر سر راه بنگاههای کوچک و متوسط، عدم دسترسی به سرمایه کافی است (لئوپایرت1، .(1999 این بنگاهها (SMEs) نسبت به بنگاههای بزرگ از نظر مالی بسیار محدودتر هستند و دسترسی کمی به داراییهای مالی دارند که نهادهای مالی از طریق ابزارهای مالی کارا و مؤثر میتوانند زمینه تأمین مالی آسان را برای این نوع واحدهای اقتصادی فراهم کنند.
از میان منابع متعددی که بنگاهها برای تأمین مالی میتوانند از آنها استفاده کنند، بانکها هستند. بانکها در مواجهه با بنگاهها، اغلب ترجیح میدهند که به تأمین مالی بنگاههای بزرگ بپردازند، زیرا بنگاههای بزرگ از ضمانت کافی برخوردار هستند. در واقع بنگاههای
3
کوچک و متوسط برای دریافت وام از بانکها، نیازمند وثیقه و تضمین هستند که گاهی از آن محروم هستند ولی بنگاههای بزرگ از ضمانت کافی برخوردارند.
-1-2 تأمین مالی بنگاهها
به طور کلی برای تشکیل و تمرکز منابع مالی یـا سـرمایه در سـطح بنگـاه هـای اقتصـادی، دو طریـق عمـده وجـود دارد کـه عبـارت انـد از بدهی ها و حقوق صـاحبان سـهام. بنـابراین تـأمین مـالی یـا تمرکـز سـرمایه یـا منـابع مـالی بنگـاههـا از دیـدگاههـای خـرد بـه دو دسته تأمین مالی از محل بدهیها و تأمین مالی از محل حقوق صاحبان سهام یا اصطلاحاً سرمایه تقسیم میشود.
از دیدگاه دیگر، تمرکـز سـرمایه یـا منـابع مـالی در سـطح بنگـاههـا از نظـر مـدت زمـان1 بـه دو دسـته تـأمین مـالی کوتـاهمـدت و تأمین مالی بلند مدت تقسم می شـود . سـه منبـع اصـلی تـأمین مـالی کوتـاه مـدت بـه ترتیـب اهمیـت در بنگـاههـای اقتصـادی عبارتنـد از، اعتبــارات تجــاری، اســتقراض از بانــکهــای تجــاری و اســناد تجــاری. در اعتبــارات تجــاری یــک واحــد اقتصــادی، کالاهــایی را از یــک واحــد اقتصــادی دیگــر خریــداری مــیکنــد و معمــولاً نــاگزیر بــه پرداخــت فــوری قیمــت کالاهــا نیســت. در نتیجــه، ایــن قبیــل معاملات واحدهای اقتصادی، منبعی برای تأمین مـالی کوتـاه مـدت در واحـد اقتصـادی خریـدار ایجـاد مـی کنـد، زیـرا مـدت زمـانی بـین تحویل کالا و پرداخت وجه فاصله وجـود دارد. مبلـغ ایـن گونـه تـأمینهـای مـالی، بـه حجـم خریـدها و دوره پرداخـت وجـه آن و تـوان تــأمینکننــده مــالی بســتگی دارد. دومــین منبــع عمــده تــأمین مــالی کوتــاهمــدت در ســطح خــرد، اســتقراض و دریافــت تســهیلات از بانکهای تجاری است. وام هـای کوتـاهمـدت معمـولاً براسـاس عقـودی اسـت کـه بـین بانـک و بنگـاه اقتصـادی منعقـد مـی شـود. در ایـران دریافــت تسـهیلات براســاس عقـود اجــاره بـه شــرط تملیـک، مضــاربه، مشـارکت مــدنی، فـروش اقســاطی، مسـاقات و ... انجــام مــیپــذیرد، امــا در کشــورهای صــنعتی روشهــای دیگــری وجــود دارد کــه حســب مــورد توســط واحــدهای اقتصــادی بــه کــار گرفتــه مــیشــود، ماننــد وامهــای فصــلی، اعتبــار در حســاب جــاری. اســناد تجــاری معمــولاً اوراق بهــادار قابــل مبادلــهای هســتند کــه توســط بنگاههای اقتصادی بـه سـایر بنگـاه هـای اقتصـادی، بانـک هـا یـا مؤسسـات پـولی و مـالی فروختـه مـیشـوند. اسـناد تجـاری وامهـای تضــمین نشــدهانــد و معمــولا سررســیدی از 30 تــا 180 روزه دارنــد. مهــمتــرین مزیــت آنهــا نســبت بــه وامهــای کوتــاهمــدت بــانکی، هزینه کمتر آنهاست. نرخ بهره آنها نیز غالباً کمتر از نرخ پایه بانکی کوتاهمدت است (شعبانی، .(1380
از طرف دیگر چهار منبع اصلی تـأمین مـالی میـانمـدت و بلندمـدت بـه ترتیـب اهمیـت در بنگـاههـای اقتصـادی نیـز اسـتقراض از بانکهـای تجـاری، انتشـار و عرضـه اوراق بهـادار بـه عمـوم، انتشـار و عرضـه اوراق بهـادار بـه صـورت محـدود و سـایر منـابع اسـت. مؤسســات اقتصــادی بــه دو شــکل وام بــا وثیقــه (رهنــی)1 و وام عــادی (تســهیلات)2 از مؤسســات پــولی وام میــانمــدت و بلندمــدت دریافت میکنند. دومین طریقـه تـأمین مـالی میـان مـدت و بلندمـدت کـه بیشـتر مـورد اسـتفاده بنگـاه هـای اقتصـادی قـرار مـی گیـرد، عرضـه اوراق بهــادار بــه عمــوم اسـت. انتشــار و عرضــه اوراق بهــادار (سـهام عــادی، ســهام ممتــاز و اوراق قرضـه) بــه صــورت محــدود (عرضــه خصوصــی)، بــه عنــوان ســومین منبــع تــأمین مــالی بــرای بنگــاههــای اقتصــادی اســت. عــلاوه بــر ســه طریــق ذکــر شــده، روشهـای دیگـری وجــود دارد کـه بنگــاه اقتصـادی از طریـق آن بــه تـأمین مــالی مـیپـردازد؛ ماننــد پـیشفــروش کالاهـا و خــدمات، فروش داراییهـا، واگـذاری بخشـی از عملیـات (قـراردادی)، فـروش دانـش تکنیکـی (فنـاوری)، کسـب هـدایا و کمـکهـای بلاعـوض، استفاده از وامهای یارانهدار (سوبسـیدی یـا بـا بهـره کـم تـر یـا بـدون بهـره)، وام از شـرکت هـای مـالی بـینالمللـی و اخـذ وام از سـایر مؤسسات پولی و مالی خارجی (شعبانی، .(1380
بنابراین، تمرکز سرمایه یا منابع مـالی در سـطح بنگـاه هـای اقتصـادی از نظـر محـل منبـع تـأمینکننـده بـه دو دسـته تـأمین مـالی داخلــی (منظــور از داخــل، درون بنگــاه اقتصــادی اســت) و تــأمین مــالی خــارجی (منظــور از خــارج، خــارج از بنگــاه اقتصــادی اســت) تقسیم میشود.
4
بنابراین روشهـای ارائـه شـده در فـوق، بـرای تـأمین مـالی بنگـاه هـا مـورد اسـتفاده قـرار مـی گیـرد. از سـوی دیگـر، بنگـاه هـای کوچک و متوسط، با توجه بـا انـدازه محـدود و در نتیجـه اعتبـار پـایینی کـه دارنـد، دسترسـی کـم تـری بـه بازارهـای مـالی نسـبت بـه بنگاهای بزرگ دارند؛ زیـرا واحـدهای بـزرگ معمـولاً دارای سـود تضـمین شـده بیشـتر و صـرفه هـای ناشـی از مقیـاس در فعالیـتهـا هستند؛ بنابراین، بیشتر از جانب بازار مالی مورد توجـه قـرار مـیگیرنـد. ایـن محـدودیتهـا بـرای بنگـاههـای کوچـک و متوسـط بسـیار جدی است و منجر به نزول توانایی فعالیت این واحدها میشوند.
باید گفـت کـه عامـل اصـلی در محـدودیت تـأمین مـالی بنگـاههـای کوچـک و متوسـط تنهـا قـوانین سـختگیرانـه نیسـت، بلکـه مشکل اصلی زمانی مطرح مـی شـود کـه دسترسـی بـه سـرمایه گـذاری در بـازار سـرمایه بـا توجـه بـه انـدازه محـدود بنگـاه بـا مشـکل مواجـه مـیشـود. بحـث تــأمین مـالی در ایـن واحـدها یکــی از مباحـث مهـم بـرای راهانــدازی، گسـترش فعالیـت، توسـعه محصــولات جدید و سرمایهگـذاری بـرای امکانـات تولیـد و یـا کارکنـان جدیـد اسـت. تـأمین مـالی در ایـن بنگـاههـا معمـولاً بـه فعالیـتهـای آن بخـش و چرخــه رشــد آن بسـتگی دارد. بــه منظــور رشــد، یـک بنگــاه بایــد بتوانــد بـه حقــوق صــاحبان ســهام و بـدهیهــا تکیــه کنــد. بنابراین این بنگاهها همانند هر بنگاه دیگری دارای یـک چرخـه رشـد مـالی هسـتند کـه بـه منـابع مـالی بـرای رشـد و شـکوفایی نیـاز دارند. حقوق صاحبان سهام سهم بیشتری در کـاهش ریسـک سـرمایه گـذاری بنگـاههـای کوچـک و توسـط دارنـد کـه شـرایط را بـرای دسترســی بــه منــابع مــالی خــارجی (خــارج از بنگــاه) بــرای بنگــاه فــراهم مــیکننــد. کمیســیون اروپــا(2001) 1 در مــورد بنگــاههــای کوچک و متوسط اعلام کرد که در میـان منـابع تـأمین مـالی خـارجی، بنگـاه هـا اغلـب از وامهـا و اعتبـارات بـانکی و لیزینـگ اسـتفاده می کنند. با این شرایط، اکثر بنگاه های کوچـک و متوسـط بـرای تـأمین مـالی بـه شـدت بـه وامهـای بـانکی و اعتبـارات بـانکی (نظیـر چک) وابسته هستند.
در بسیاری از کشورها مانند آلمـان، ایتالیـا و اتـریش بنگـاه هـای کوچـک و متوسـط کـم تـر بـر سـرمایه خـود متمرکـز مـی شـوند و بیشتر به وامهای بـانکی روی مـی آورنـد، در حـالیکـه در فرانسـه، بلژیـک، اسـترالیا و پرتغـال، حـدود 39 تـا 42 درصـد از تـأمین مـالی از منابع خارج از بنگاه است. این تفاوتهـا را مـیتـوان در تفـاوت در نظـامهـای مالیـاتی، سیسـتم هـای مـالی و چـارچوبهـای حقـوقی ( از جمله، حداقل سهام مورد نیاز برای شروع فعالیت بنگاههای کوچک و متوسط) نسبت داد (بالینگ و همکاران2، .(2009
مهمترین روشهـایی کـه بـرای تـأمین مـالی بنگـاههـای کوچـک و متوسـط در ایـران اسـتفاده مـیشـود، در زیـر معرفـی خواهنـد شد. درصدی که هر یک از روش های تـأمین مـالی زیـر بـرای بنگـاههـای کوچـک و متوسـط در پایـان سـال 1390بـه خـود اختصـاص دادهاند، بدین صورت اسـت کـه لیزینـگ یـک درصـد، اوراق مشـارکت دولتـی و شـهرداری هـا 4 درصـد، اوراق سـهام انتشـار یافتـه 16 درصــد، ســرمایهگــذاری خــارجی 8 درصــد و تســهیلات اعطــایی بانــک 71 درصــد هســتند (ســازمان ســرمایهگــذاری خــارجی و کمکهای اقتصادی و فنـی ایـران، .(1390 بنـابراین ملاحظـه مـی شـود کـه تسـهیلات اعطـایی توسـط بانـکهـا مهـمتـرین عامـل در تأمین مالی بنگاههای کوچک و متوسط است.
-2-2 نقش بانکداری در تأمین مالی بنگاههای کوچک و متوسط
بانـکهـا نهادهـای مـالی هسـتند کـه بنگـاههـای کوچـک و متوسـط بـرای تـأمین مـالی خـود بـه آن هـا مراجعـه مـیکننـد و در اکثــر کشورهای دنیا نیز بانـک بیشـترین منبـع تـأمین مـالی بنگـاه هـای کوچـک و متوسـط اسـت. بنـابراین ابزارهـای تـأمین مـالی کـه هـر بانک برای تأمین مالی بنگاه هـای در نظـر مـی گیـرد، بـرای آنهـا بسـیار حـائز اهمیـت اسـت و بـا اسـتفاده از آنهـا مـیتواننـد تـأمین مالی داشته باشند.
به طور کلی شبکه گسترده بانـک هـای تجـاری و مؤسسـه هـای مـالی و اعتبـاری بـا محوریـت بانـک مرکـزی، حـداقل سـه نقـش مهم و کلیدی رونق مبادلات تجاری، تجهیـز و تخصـیص بهینـه منـابع و اجـرای سیاسـتهـای پـولی در اقتصـاد ایفـا مـیکننـد. شـبکه بـانکی در هــر کشــوری مطــابق بــا قــوانین و مقــررات خــود اقــدام بــه ارائـه تســهیلات مــالی بــه بنگــاههــا مــیکنــد. در ایــران و ســایر
5
کشـورهایی کــه از سیســتم بــانکی اســلامی برخوردارنـد، عقــود مختلــف ماننــد جعالــه، اجـاره بــه شــرطتملیــک، مضــاربه و ... ابزارهــای مالی هستند که از طریق آنها توسط بانکها اعطای تسهیلات میشود.
در ایــن میــان بحــث مهــم وجــود قــوانین مربــوط بــه اعطــای وام اســت کــه معمــولاً اســتفاده از وام بــانکی را بــرای بنگــاههــای کوچک و متوسط مشکل ساخته اسـت. همـان گونـه کـه توضـیح داده شـد، ایـن واحـدها بـرخلاف بنگـاههـای بـزرگ از ضـمانت کـافی برخوردار نیستند. بنابراین توجه ویژه به این بخـش و کـاهش قـوانین دسـت و پـاگیر توسـط دولـتهـا مـیتوانـد تـا انـدازهای مشـکلات مالی بنگاههـای کوچـک و متوسـط را برطـرف سـازد، زیـرا بیشـترین روش تـأمین مـالی خـارجی بنگـاه هـا بانـکهـا هسـتند. از سـوی دیگر با توجه به آمار ارائه شـده، ملاحظـه مـیشـود کـه در ایـران بانـک سـهم عمـدهای در تـأمین مـالی ایـن بنگـاههـا داشـته اسـت و این خود اهمیت بحث را دو چندان میسازد.
-3 پیشینه تحقیق
در این قسمت به خلاصهای از مطالعات متعددی که در زمینه تأمین مالی بنگاههای کوچک و متوسط و اهمیت آنها در اقتصاد کشورهای مختلف انجام شده است، اشاره میشود.
.1-3 مطالعات داخلی
فیضپور و پوشدوزباشی (1387) به بررسی تأثیر حیات بنگاه های جدیدالورود کوچک و متوسط در تغییرات اشتغال میپردازند. به این منظور بررسی کلیه بنگاههای جدیدالورود صنعت نساجی (ده نفر کارکن و بیشتر) طی سالهای 84ـ1375 مدنظر قرار گرفتهاند. در این مطالعه برای تعیین دوره حیات، از الگوی شکست نسبی، تعیین تغییرات خالص اشتغال بنگاهها و مقایسه آنها استفاده شده و نتایج بدست آمده نیز بیانگر آن است که بنگاههای کوچک و متوسط زمانی میتوانند به عنوان ایجادکنندگان اصلی شغل تلقی شوند که بتوانند در سه سال ابتدایی ورود به بازار به حیات اقتصادی خود ادامه دهند. این یافتهها بدان معنی است که حمایت از بنگاههای کوچک و متوسط برای تداوم حیات مهمتر از برای ایجاد اشتغال است.
طیبی و همکاران (1390) در مطالعهای تحت عنوان رابطه میان بحران مالی، بنگاههای کوچک و متوسط و تجارت بینالمللی رابطه بین بحران مالی و بنگاههای کوچک و متوسط را در کشورهای آسیای شرقی بررسی میکنند. در واقع در این مطالعه نقش بنگاههای کوچک و متوسط در داخل و در سطح بینالمللی پررنگتر میشود. به منظور توضیح این رابطه از روش پانل در دوره زمانی 2010ـ1990 برای کشورهای آسیایی استفاده میشود و براساس شواهد تجربی به این نتیجه میرسند که اثرات بحرانهای مالی بر این نوع بنگاهها چندان معنیدار نیست و بنابراین توسعه بنگاههای کوچک و متوسط ، شرایط کسب و کار را در کشورهای در حال توسعه بهبود میبخشد. بنابراین بنگاههای کوچک و متوسط مصون از مقیاس بزرگ مالی هستند که بحران به دنبال آن ایجاد میشود. پس بنگاههای مالی خرد و از جمله موسسات قرضالحسنه که مورد حمایت بانکداری اسلامی است، میتوانند نقطه قوت بنگاههای کوچک و متوسط باشد.
امینبیدختی و زرگر (1390) ، به بررسی موانع موجود در توسعه بنگاههای کوچک و متوسط فعال در بخش صنعت استان سمنان و ارائه چارچوب حمایت از این بنگاهها میپردازند. آنها برای دستیابی به نتایج خود از پرسش نامه استفاده کردهاند و جامعه آماری شامل مدیران و مسئولین شرکتهای کوچک و متوسط صنعتی مستقر در استان سمنان هستند که تعداد افراد شاغل در آنها کمتر از 150 نفر باشد. براساس مطالعات کتابخانهای و تجربی و نتایج مصاحبات انجام شده، به این نتیجه میرسند که بنگاههای کوچک و متوسط با آسیبها و مشکلات درونی و بیرونی متعددی مواجهند و تسهیلات و حمایتهای مالی بهعمل در چهار حوزه مالی، فنی، بازاریابی و مدیریتی نتوانسته است راهگشای مشکلات مالی آنها باشد.
گرچه مطالعات متعددی که در مورد بنگاه های کوچک و متوسط در سالهای مختلف در ایران انجام شده است، اما مطالعه منسجمی که نقش بانک را بیان کند، انجام نشده است.
-2-3 مطالعات خارجی
6
نورث و اسمالبون( 1995) 1، به بررسی بنگاههای کوچک و متوسط بالغ در ایجاد اشتغال به تفکیک مناطق در کشور انگلستان پرداختهاند. بنگاههای صنعتی این مطالعه در دوره 79ـ1990 در هشت بخش صنایع تولیدی انتخاب و بنگاههای کوچک و متوسط براساس تعداد شاغلان کمتر از 100 نفر کارکن در سال پایه (1979) تعریف شدهاند. در این مطالعه، بنگاههای کوچک و متوسط براساس تغییر در میزان اشتغال به پنج گروه بنگاههای با رشد سریع، بنگاههای با رشد نسبتاً سریع، بنگاه های با رشد میانه، بنگاههای بدون تغییر (بنگاههایی که اشتغال آنها در دوره مورد نظر ثابت است) و بنگاههای کوچکشده (بنگاههایی که اشتغال آنها در دوره مورد نظر کاهش یافته است) تقسیم شدهاند. در مجموع نتایج نشان میدهد که ایجاد اشتغال توسط بنگاههای کوچک و متوسط به شدت تحت تأثیر مکانی است که بنگاه در آن قرار دارد. همچنین به این نتیجه رسیدند که اشتغال در این بنگاهها از سوی دیگر تحت تأثیر تأمین مالی سرمایهگذاری است.
بروسما و گاتر(1997) 2 درمطالعهی خود به نام ایجاد و نابودی شغل در بنگاههای کوچک به بررسی تفاوت اشتغال در بنگاههای کوچک و بزرگ پرداختهاند و به این نتیجه رسیدهاند که میزان اشتغال در بنگاههای کوچک بیشتر از بنگاههای بزرگ است و اشتغال در بنگاههای کوچک از ثبات بیشتری برخوردار است و در زمانهای بحرانی و رکود بنگاههای کوچک بیشتر میتوانند شغل ایجاد کنند. آنها نتیجه میگیرند که مشکل اساسی بنگاههای کوچک و متوسط در تأمین مالی سرمایهگذاری است.
تامبونان(2008) 3، به بررسی ویژگیها و مشکلات بنگاههای کوچک و متوسط در کشور اندونزی پرداخته است و ضمن ارائه اینکه بزرگترین مشکل برای این بنگاهها مسئله تأمین مالی است، بیان میدارد که بنگاههای کوچک و متوسط نه تنها عاملی برای رفع بیکاری معرفی میشوند، بلکه موتوری برای رشد اقتصادی محسوب میشوند. از سوی دیگر این بنگاهها را مکانی بسیار مناسب برای توسعه حضور زنان کارآفرین میداند.
گرچــه مطالعــات متعــددی در زمینــه بنگــاههــای کوچــک و متوســط در کشــورهای مختلــف صــورت گرفتــه اســت، امــا مطالعــه مشخصی در زمینه چگونگی تأمین مـالی بنگـاه هـای کوچـک و متوسـط از طریـق بانـک و هـمچنـین مشـکلات احتمـالی ایـن واحـدها در این زمینه در اقتصاد ایـران صـورت نگرفتـه اسـت. بنـابراین در ایـن مطالعـه سـعی مـیشـود بـا ارائـه یـک الگـوی پژوهشـی، نقـش بانک در تأمین مالی بنگاههای کوچک و متوسط مورد بررسی قرار گیرد.
همــانگونــه کــه توضــیح داده شــد، بنگــاههــای کوچــک و متوســط اهمیــت ویــژهای در تعــادل اقتصــادی بــرای کشــورهای توســعهیافتــه و در حــال توســعه دارنــد. ایــن بنگــاههــا مجموعــاً ســهم عمــدهای از اشــتغال در بــازار را بــه خــود اختصــاص مــیدهنــد، بنابراین همیشه مورد توجه نهادهای سیاسـتگـذار اقتصـادی قـرار دارنـد. ایـنگونـه مؤسسـات بـه تناسـب خـود رشـد مـیکننـد و رشـد آن ها تنها قائم به سـرمایه نیسـت. در ایـن میـان ابتکـار، خلاقیـت، اسـتفاده از فرصـتهـای مناسـب و بکـارگیری شـیوههـای بازاریـابی در بین آنها از اهمیت ویژهای برخوردار است.
از نگــاه مجــامع بــینالمللــی و مؤسســات مختلــف جهــانی همچــون بانــک جهــانی و صــندوق بــینالمللــی پــول نیــز، بنگــاههــای کوچــک و متوســط نقــش تعیــین کننــدهای در ایجــاد اشــتغال و شــکوفایی و رونــق اقتصــادی جوامــع دارنــد؛ بــه طــوریکــه کشــورهای توسعهیافته و در حال توسعه بـه ویـژه در شـرق و جنـوب شـرق آسـیا، بـا در پـیش گـرفتن سیاسـت هـای منسـجم و هماهنـگ در ایـن زمینه توانستهاند گامهای بزرگـی را در کـاهش بحـران هـای اقتصـادی و اجتمـاعی کـه بیکـاری عمـده تـرین آنهـا بـه شـمار مـی آیـد، بردارند.
در قسمتهای قبلـی اشـاره شـد کـه یکـی از محـدودیت هـای جـدی بـرای رشـد و توسـعه بنگـاههـای کوچـک و متوسـط، نـوع و نحوه تأمین مالی آن هاسـت و ایـن مشـکل همـواره بـا ایـن بنگـاههـا همـراه بـوده اسـت؛ زیـرا ایـن واحـدها معمـولاً از ضـمانت کـافی برای تأمین مالی برخوردار نیستند. در ایـن خصـوص یکـی از نهادهـای مـالی کـه ایـن بنگـاه هـا بـرای دریافـت وجـوه مـورد نیـاز خـود برای سرمایهگذاری میتوانند به آنها مراجعه کننـد، بانـک هـا هسـتند. بانـکهـا عمومـاً در اعطـای وام بـه بنگـاههـا، شـرایط خاصـی را در نظر میگیرندکه وضعیت اقتصادی برای وام دهی بانـکهـا مـؤثر اسـت. بـا توجـه بـه اهـدافی کـه ایـن پـژوهش دنبـال مـیکنـد و از
7
ابتدا تا کنون در خصـوص آن بحـث شـد، تـلاش اسـت کـه نقـش بانکـداری بـر تـأمین مـالی سـرمایهگـذاری ایـن واحـدها از طریـق بانک مورد بررسی قرار گیرد.
-4 الگوی پژوهشی
بنگاههای کوچـک و متوسـط دارای تنـوع مـالی هسـتند و مـی تواننـد هـم از منـابع داخلـی و هـم از منـابع خـارجی بـرای تـأمین مـالی اســتفاده کننــد. در مــورد بنگــاههــای کوچــک و متوســط وامهــای بــانکی و وامهــای اعتبــاری دو شــیوه تــأمین مــالی خــارجی (خــارج از بنگاه) محسوب می شوند. منظور از وامهـای اعتبـاری وامهـایی اسـت کـه بنگـاه از کسـبه و تجـار و سـایر افـراد بـه علـت اعتبـاری کـه در بین آنها دارد دریافت میکند. با اینکه ایـن شـیوه از تـأمین مـالی ممکـن اسـت نـرخ بهـره بـالاتری نسـبت بـه بهـره بـانکی را بـه بنگـاه تحمیـل کنـد، امـا مـورد اسـتقبال بیشــتری توسـط آنهـا قـرار مـیگیـرد؛ زیــرا بنگـاههـای کوچـک و متوسـطمعمـولاً از وثیقــه برخوردار نیستند، بنابراین بانکها کمتر به آنها توجـه دارنـد. درحـالی کـه وامهـای بـانکی ممکـن اسـت ارزان تـرین منبـع تـأمین مـالی خارجی باشند از سوی دیگر می توان تـأمین مـالی از جریـان وجـوه نقـد را گـرانتـرین شـیوه تـأمین مـالی داخلـی دانسـت1 (پترسـون و راجان2، 1994 و .(1995
ارائه وامهای بانکی به بنگاه هـا ممکـن اسـت منجـر بـه افـزایش رشـد و سـرمایه گـذاری شـود کـه ارتبـاط بـین وام هـای بـانکی و رشــد ســرمایهگــذاری بــه صــورت یــک مــدل رشــد درونزا ارائــه مــیگــردد و بــه موجــب آن وام هــای بــانکی موجــب تحریــک ســرمایهگــذاری مــیشــوند (گــرین وود و جوانوویــک1، 1990؛ کینــگ و لــوین2، 1993؛ گالتوویــک3، 1996؛ فیســمن و لاو4، (2004 و از دیدگاه پـولی، وامهـای بـانکی منجـر بـه تغییـر سیاسـتهـای پـولی و تـأثیر بـر تولیـد کـل و بـه دنبـال آن ممکـن اسـت منجـر بـه افــزایش تــورم شــوند (گرتلــر و گیلچریســت5، 1993؛ کــالمیریس و همکــاران6، 1995؛ الینــر و رادبــوش7، 1996؛ نیلســن8، 2002؛ فوکودا و همکاران9، .(2006
در این بخـش بـرای ارائـه الگـوی پـژوهش بـه دو دیـدگاه متضـاد اشـاره مـی شـود. در دیـدگاه اول، فـازاری و همکـاران1998) 12، (2000 بیان میکنند که محدودیتهـای تـأمین مـالی بنگـاههـا نسـبت بـه جریـان نقـدی بـرای سـرمایهگـذاری حسـاستـر هسـتند. در واقــع یکــی از عامــلهــای اصــلی در افــزایش محــدودیتهــای تــأمین مــالی بنگــاه را در اســتفاده از جریــان نقــد بــرای ســرمایهگــذاری می دانند. از سـوی دیگـر کـاپلن و زینگـالس1997) 13 و (2000 بیـان مـیکننـد کـه تـأمین مـالی و محـدودیتهـای مربـوط بـه آن بـه سرمایهگذاری از طریـق وجـوه نقـد حسـاس نیسـت. بـه عنـوان توضـیح بیشـتر، کـاپلن و زینگـالس (2000) بیـان کردنـد آنچـه بیشـتر باعث ایجاد محدودیت در تـأمین مـالی مـی شـود، تغییـرات کوچـک و غیرقابـل مشـاهده در شـرایط محیطـی ماننـد تغییـر در معیارهـای بنگاه برای سرمایهگذاری (مانند تغییر در حـداقل نـرخ جـذبکننـده بـرای سـرمایهگـذاری کـه منجـر بـه غیـر اقتصـادی شـدن بسـیاری از طــرحهــای ســرمایهگــذاری مــیشــود.)، تغییــر در پــسانــداز احتیــاطی بنگــاههــای ســرمایهگــذار در طــول زمــان و تغییــرات در رفتــار وامدهی بانکها است.
