بخشی از مقاله
ویژگیهای اقتصاد مقاومتی در مقابله با ارتکاب جرایم
چکیده
مهمترین عامل وقوع جرم در یک کشور عوامل اقتصادی میباشند. اگر کشوری دارای اقتصاد بیمار باشد طبیعتاً در آن کشور وقوع جرم بیشتر خواهد بود. با توجه به شرایط تحریمها در ایران بحث اقتصاد مقاومتی اولین بار توسط مقام معظم رهبری مطرح و سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی نیز برای شکوفایی اقتصادی بیان شد. اجرای صحیح اقتصاد مقاومتی باعث شکوفایی اقتصاد کشور میگردد از اینرو نقش مستقیم بر روی کاهش جرم دارد. در این تحقیق در ابتدا به بررسی موانع و چالشهای اقتصاد مقاومتی در قبال جرمزایی پرداخته شده است. در ادامه مهمترین پیامدهای اقتصاد مقاومتی مانند رعایت عدالت اجتماعی و اقتصادی، کاهش وابستگی دولت به درآمدهای نفتی و سیاست های تثبیت اقتصادی بیان شدهاند. همچنین در انتهای این تحقیق به مهمترین مشکل اقتصاد مقاومتی اشاره شده که افزایش فساد مالی میباشد و نشان داد شده که فساد اقتصادی شرایطی را فراهم مینماید که در سایه آن، دیگر انواع جرایم تسهیل می یابند. در نهایت نتیجه شد اگر اقتصاد مقاومتی بهخوبی اجرا گردد میتواند نقش مهمی در کاهش جرم و جنایت صورت گیرد اما اگر جامعهای نتواند اقتصاد مقاومتی را بهخوبی اجرا کند تاثیر معکوس آن در بیان اقشار مختلف به مرور زمان نمایان میشود.
کلید واژه ها: وقوع جرم، اقتصاد مقاومتی، عدالت اجتماعی و اقتصادی، فساد اقتصادی
مقدمه
از جملــه اشــکالات اساســی مــدیریت اقتصــادی کشــور نداشــتن الگــویی بــرای مــدیریت اقتصــاد در شــرایط وجــود
چـالش و بحـران اسـت. در شـرایط حاضـر کـه بـا مسـئله مهـم تحـریم همـه جانبـه غـرب مواجـه هسـتیم، بـا وجـود
تــلاش وافــر مســئولان، متأســفانه بســیاری از مســائل بــه چــالش تبــدیل شــده و چــالش هــا نیــز فرصــت اثرگــذاری
منفـی بـر اهـداف را پیـدا کـرده انـد. سیاسـت هـای اقتصـادی نیـز بـدون الگـویی از پـیش تعیـین شـده بـه صـورتی
کـاملاً اقتضـایی و مـوردی بـه کـار گرفتـه مـی شـوند و در مجمـوع کـارایی لازم را ندارنـد. لـذا فقـدان الگـوی اقتصـاد مقاومتیکاملاً احساس میشود.
جمهــوری اســلامی در حــوزههــای اقتصــادی بــا مســائل یــا مفــاهیمی مواجــه اســت کــه بــه هــیچ عنــوان تــاکنون چــه در عرصــه نظــر و چــه در عرصــه عمــل و تجــارب بشــری مشــابه و مــا بــه ازای واقعــی نداشــته اســت. بنــابراین خــود انقــلاب اســلامی مکلــف بــه نــوآوری و ابتکــار و نظریــهپــردازی و الگوســازی در ایــن عرصــههــای جدیــد اقتصــادی اســت. یکــی از ایــن مفــاهیم، »اقتصــاد مقــاومتی« اســت. حــوزه موضــوعی اقتصــاد مقــاومتی کــه توســط مقــام معظــم رهبــری طــرح گردیـــده، بســـیار گســـترده اســـت. بـــراین اســـاس در تبیـــین حـــوزه اقتصـــاد مقـــاومتی ابتـــدا نیـــاز اســـت ابعـــاد موضـــوع
شناســایی و موضــوعات مختلــف بــه لحــاظ اهمیــت طبقــهبنــدی شــوند. ایــن ســطح از کــار بــه اصــطلاح تــدوین نقشــه مهندســی اقتصــاد مقــاومتی خوانــده مــیشــود. ایــن تحقیــق تــلاش کــرده اســت بــا تحلیــل ســخنان رهبــری معظــم و بــا بهـــرهگیـــری از روش نظریـــهپـــردازی داده بنیـــاد، مـــدل مفهـــومی ســـخنان ایشـــان پیرامـــون ابعـــاد، ویژگـــیهـــا و الزامـــات اقتصاد مقاومتی را استخراج کند.
اقتصاد مقاومتی، موانع و چالش های موجود
امــروزه دیگــر بــر کســی پوشــیده نیســت کــه مشــکل اقتصــاد ایــران، مشــکل طــرف عرضــه مــیباشــد؛ مشــکلی کــه امــروز خـــودش را در کـــاهش ظرفیـــتهـــای تولیـــدی، افـــزایش بیکـــاری و ســـوزاندن ســـرمایههـــای انسانی(تخصـــص زدایـــی بـــه جــای تخصــص زایــی) و انــواع واقســام مشــکلات دیگــر نشــان مــیدهــد. آنچــه ســبب شــده اســت اقتصــاد ایــران نتوانــد تمرکــز بــر مشــکل اصــلی خــود نمایــد بــه یــک نــوع عــدم برنامــهریــزی یــا بــه عبــارت بهتــر نــوعی ســردرگمی مربــوط مــی شــود. کســری بودجــه دولــت خــود یــک مشــکل اســت، عطــش روزافــزون تولیــد بــه نقــدینگی خــود یــک مشــکل اســت، دلالــی و ســفته بــازی خــود یــک مشــکل اســت، ضــعیف شــدن سیســتم بــانکی بــرای اعطــای تســهیلات ایــن نیــز خــود یــک مشــکل اســت و مشــکل دیگــر دریافــت نکــردن ارز از طریــق صــادرات نفــت و مبادلــه تهــاتری صــادرات نفــت اســت، ایــن مشــکلات خــود چنــد مشــکل دیگــر را ایجــاد کــرده و بــر دوام و عمــق مشــکلات قبلــی نیــز مــی افزاینــد، تورم و بیثباتی و ناامنی زاییده این مشکلات است که بر عمق مشکلات میافزاید (بدیعی، .(1388
موانع اقتصاد مقاومتی
فســـاد اقتصـــادی یکـــی از موانـــع اصـــلی و جـــدی تحقـــق اقتصـــاد مقـــاومتی اســـت. مبـــارزه بـــا فســـاد اقتصـــادی بایـــد در دســتور کــار هــر ســه قــوه قــرار بگیــرد. در تحقــق اقتصــاد مقــاومتی ســه دســته موانــع تقنینــی، اجرایــی و قضــایی وجــود دارد. موانــع تقنینــی مربــوط بــه راهبردهــا یــا شــناخت دقیــق موئلفــه هــای اقتصــاد مقــاومتی اســت کــه بــه نظــر مــی رســد بایــد روی آن کــار شــود؛ چراکــه ممکــن اســت تصــوراتی وجــود داشــته باشــد مبنــی بــر اینکــه میــان مولفــه هــای ترســیم شــده بــرای اقتصــاد مقــاومتی تضــادهایی وجــود دارد. لــذا اگــر قــرار اســت اقتصــاد مقــاومتی را بــه عنــوان یــک راهبــر د در نظــر گرفــت بایــد روی آن کــار تئوریــک انجــام داد تــا بــه لحــاظ مفــاهیم تئوریــک مولفــه هــا، ابعــاد و ویژگــی هــا آن روشــن شــود. پــس از ایــن کــار بایــد موانــع قــانونی اجــرای اقتصــاد مقــاومتی را رفــع کــرد؛ چراکــه در حــال حاضــر قــوانین مــا ایــن راهبــرد و شــیوه از اقتصــاد را بــه درســتی حمایــت نمــی کنــد. بهــم ریختگــی هــای موجــود در قــوانین بــه گونــه ای اســت کــه در کشــور مــا هــر چیــز غیرممکنــی، ممکــن مــی شــود و هــر چیــز ممکنــی، غیــر ممکــن مــی شــود. لــذا بایــد ایــن بهــم ریختگــی قــوانین را رفــع کــرد و سیاســت هــای ابلاغــی مقــام معظــم رهبــری را تبــدیل بــه قــانون کــرد و تضادها و مغایرت هایی که در قانون وجود دارد را تعیین تکلیف کرد.
بــه طــور مثــال بــرای حمایــت از تولیــد داخلــی ایجــاب مــی کنــد کــه مشــکل زمــین بــرای واحــدهای تولیــدی را حــل کــرد، در حــالی کــه اخیــرا"قــوانینی وضــع شــده کــه واگــذاری قطعــی زمــین دولتــی را کــاملاً ممنــوع کــرده اســت؛ کــه ایــن موضــوع بایــد مــورد بررســی قــرار بگیــرد. در رابطــه بــا موانــع اجرایــی تحقــق اقتصــاد مقــاومتی بایــد گفــت بــا ایــن ســـاختار و روالـــی کـــه اکنـــون در کشـــور وجـــود دارد شـــرایط بـــرای تحقـــق اقتصـــاد مقـــاومتی مشـــکل اســـت. خیلـــی از مقـــررات، دســـتورالعمل هـــا و رویـــه هـــای زائـــد و بازدارنـــده بایـــد توســـط شـــورای عـــالی اداری حـــذف شـــود. خیلـــی از مــوازی کــاری هــایی کــه در سیســتم هــای اجرایــی وجــود دارد بایــد حــذف شــود. در رابطــه بــا موانــع قضــایی هــم بایــد گفــت نگــاه هــا بایــد بــه ســمت حمایــت از تولیــد کننــده باشــد و هرکجــا مــانعی وجــود دارد سیســتم قضــایی ایــن موانــع را برطـــرف کنـــد. فـــارغ از موانـــع گفتـــه شـــده بـــر ســـر تحقـــق اقتصـــاد مقـــاومتی بایـــد گفـــت ایـــن موضـــوع ارتبـــاط مســتقیمی بــا مســئله فرهنــگ ســازی دارد. ایــن مطلــب بایــد بــرای مــردم جــا بیفتــد کــه ایــران بایــد خــود را از نظــر اقتصــادی توانمنــد ســازد تــا تهدیــد و فشــارها بــر کشــور مــوثر نباشــد. یعنــی بایــد مــردم بپذیرنــد کــه مــا راهــی نــداریم
جــز اینکــه اقتصــاد را توانمنــد کنــیم. در نتیجــه مــی تــوان گفــت: مبــارزه بــا فســاد اقتصــادی بایــد در دســتور کــار هــر سه قوه قرار بگیرد.
.1 در قــوه مقننــه بایــد بــه گونــه ای قــانون گــذاری شــود کــه ایجــاد رانــت نشــود و شــرایطی عادلانــه و برابــر را بــرای همــه ایجــاد کــرد. دلیلــی نــدارد کــه اگــر امتیــازی بــرای عــده ای ایجــاد مــی کنــیم دیگران از آن محروم باشند.
2در. حیطــه اجرایــی نیــز بایــد بــه همــین شــیوه عمــل کــرد و روش هــا بایــد کــاملاً شــفاف باشــد تــا تفاوت و تبعیضی میان سرمایه گذاران و فعالین اقتصادی ایجاد نشود.
.3 قــوه قضــائیه نیــز در عــین آنکــه بایــد از تولیــد داخلــی حمایــت کنــد امــا در قبــال تخلفــات، ســوء استفاده و رانت هایی که برای عده ای ایجاد می شود با قاطعیت برخورد نماید.
چالش های اقتصادی موجود
مهمتـــرین چـــالش هـــای اقتصـــادی موجـــود در زمینـــه اقتصـــاد تـــورمی عبارتنـــد از: (اشـــتغال و تولیـــد، تـــورم، سیاســـت های موجود) که هریک مشروحاً در ذیل مورد بررسی قرار گرفته است.
اشتغال
نـــرخ اشـــتغال و از ســـوی دیگـــر نـــرخ بیکـــاری از جملـــه متغیرهـــای کـــلان اقتصـــادی مـــیباشـــد کـــه متـــأثر از عملکـــرد مجموعـــهای از قـــوانین، نهادهـــا، رفتـــار بخـــش خصوصـــی، دولتـــی و ... مـــیباشـــد. تعریـــف اشـــتغال و بیکـــاری همـــواره در ســال هــای اخیــر محــل بحــث و تردیــد در میــان پژوهشــگران بــوده اســت. نــرخ اشــتغال از یــکســو و تعــداد مشــاغل ایجــاد شــده از ســوی دیگــر، هــمچنــین پایــداری یــا ناپایــداری مشــاغل ایجــاد شــده از ســالهــای گذشــته مــورد توجــه بـــوده و ایـــن امـــر در ســـال 91 از اهمیـــت بـــیشتـــری برخـــوردار خواهـــد بـــود. بـــدیهی اســـت کـــه شـــناخت عوامـــل و متغیرهــای تأثیرگــذار بــر بــازار کــار نیازمنــد بررســی هــای جزیــیتــر و دقیــقتــر در ســطوح مختلــف هــرم ســنی جمعیــت کشــور مــیباشــد. بــه عبــارت بهتــر تحلیــل کلــی نــرخهــای بیکــاری و اشــتغال نمــیتوانــد درک و بیــنش صــحیحی از مشــکل بیکــاری و سیاســتگــذاری هــای مربــوط بــه آن ارایــه کنــد. در جهــت ارایــه درک روشــنی از وضــعیت بــازار کــار مـــیتـــوان از نتـــایج طـــرح آمـــارگیری و نیـــروی کـــار (طـــرح نمونـــهگیـــری نیـــروی کـــار، اشـــتغال و بیکـــاری مرکـــز آمـــار ایــران) اســتفاده کــرد. مطــابق بــا نتــایج ایــن طــرح طبــق جــدول زیــر، جمعیــت فعــال کشــور (شــامل جمعیــت شــاغل و افـــراد جویـــای کـــار) از 23 میلیـــون و 290 هـــزار نفـــر در ســـال 1384 بـــه 23 میلیـــون و 840 هـــزار نفـــر در ســـال 1388 رســـیده اســـت. بـــه عبـــارت بهتـــر در طـــی یـــک دورهی 4 ســـاله، تنهـــا 550 هـــزار نفـــر و بـــه دیگـــر ســـخن ســـالانه حدود 140 هزار نفر وارد بازار کار شدهاند.
تولید و رشد اقتصادی
رشـــد اقتصـــادی بـــه عنـــوان مهـــمتـــرین شـــاخص اقتصـــادی کـــلان کـــه برآینـــد تمـــامی فعالیـــت هـــای عوامـــل و فعـــالان اقتصــادی اســت، همــواره مــورد توجــه تحلیــلگــران قــرار گرفتــه اســت. از ایــنرو دســت یــابی بــه نــرخ رشــد اقتصــادی پیوســته، بــا ثبــات و پــر شــتاب یکــی از مهــمتــرین اهــداف سیاســت هــای برنامــههــای چهــارم و پــنجم توســعه بــوده اســت. در برنامــه چهــارم توســعه مقــرر شــده بــود 5/5 واحــد درصــد از رشــد متوســط 8 درصــدی از راه ســرمایهگــذاری و 2/5 واحـــد درصـــد آن مربـــوط بـــه ارتقـــای بهـــره وری باشـــد. در طـــول ســـالهـــای برنامـــه چهـــارم توســـعه، رشـــد اقتصـــادی از 6/9 درصـــد در ســـال 1384مرتبـــاً کـــاهش یافتـــه و در نیمـــهی اول ســـال 87 بـــه 2/7 درصـــد تنـــزل یافتـــه
اســت. هــم چنــین براســاس جدیــدترین گــزارش بانــک مرکــزی، نــرخ رشــد اقتصــادی کشــور در ســالهــای 87 و 88 بــه ترتیب 0/8 و 3 درصد ذکر شده است.
براســـاس تحلیـــل آمارهـــای رســـمی بانـــک مرکـــزی، تقلیـــل رشـــد اقتصـــادی کشـــور، ناشـــی از عـــدم تحقـــق رشـــدهای پــیشبینــی شــده در بخــشهــای مختلــف اقتصــادی مــیباشــد. بــه گونــهای کــه بــه جــای پــیشبینــی رشــد متوســط ســـالیانه 6/5 درصـــدی در بخـــش کشـــاورزی عمـــلاً رشـــد منفـــی 10/7 درصـــدی، بـــه جـــای پـــیشبینـــی رشـــد متوســـط ســالیانه 3درصــدی در بخــش نفــت عمــلاً رشــد منفــی 3 درصــد و بــه جــای پــیشبینــی رشــد متوســط ســالیانه 11/2 درصــدی در بخــش صــنعت و معــدن، رشــد 7/4 درصــدی را داشــتهایــم. بــا وجــود ثبــات بــیشتــر بخــش خــدمات، رشــد اقتصـــادی 6/4 درصـــدی ایـــن بخـــش در ســـال 1384 بـــا رونـــد نزولـــی بـــه 5/9 درصـــد 6 ماهـــهی اول ســـال 1387 کــاهش یافتــه اســت. معنــای دیگــر ایــن ســخن آن اســت کــه در بــین بخــشهــای اقتصــادی، ســهم بخــش خــدمات و صــنعت در اشــتغال نســبت بــه ســایر بخــشهــای بــیشتــر بــوده اســت. بــا توجــه بــه ایــن کــه تحقــق رشــد اقتصــادی 8 درصــدی ســالیانه طــی برنامــهی چهــارم توســعه بــه طــور متوســط بــا رشــد 12/2 درصــدی ســرمایهگــذاری، رشــد 3/5 درصـــد بهـــرهوری نیـــروی کـــار، 1درصـــدی ســـرمایه، 2/5 درصـــدی بهـــرهوری کـــل عوامـــل در ســـال قابـــل تحقـــق خواهـــد بــود، ولــی عمـــلاً در چهــار ســال اول برنامـــهی چهــارم توســعه، رشـــد ســرمایهگــذاری 7 درصـــد، بهــرهوری نیــروی کـــار 2/5 درصد، بهره وری سرمایه منفی 0/5 درصد و بهرهوری کل عوامل فقط 0/6 درصد بوده است.
بــا ایــن عملکــرد ســهم بهــرهوری در رشــد اقتصــادی کشــور در طــول ســالهــای برنامــهی چهــارم تنهــا 11 درصــد بــوده کـــه نســـبت بـــه هـــدف 33 درصـــدی پـــیشبینـــی شـــده در برنامـــهی چهـــارم تنـــزل داشـــته اســـت. از ســـوی دیگـــر در 3 ســـال اول برنامـــهی چهـــارم توســـعه، بهـــرهوری ســـرمایه در اکثـــر بخـــشهـــای اقتصـــادی منفـــی بـــوده بـــه گونـــهای کـــه بخـــش کشـــاورزی در هـــر 3 ســـال، بخـــش نفـــت و گـــاز در ســـالهـــای اول و ســـوم، ســـاختمان در 2 ســـال اول، حمـــل و نقـــل در ســـال اول و مســـتغلات در ســـال ســـوم و در نهایـــت بهـــره وری کـــل ســـرمایه در بخـــشهـــای کشـــاورزی، نفـــت و گــاز، حمــل و نقــل و انبــارداری در 3 ســال اول برنامــه، منفــی بــوده اســت. از ایــن رو بــا توجــه بــه عــدم تحقــق رشــد ســـرمایهگـــذاری و رشـــد بهـــره وری پـــیشبینـــی شـــده در برنامـــه، مـــیتـــوان ایـــن مســـأله را ناشـــی از عـــدم اجـــرای سیاستهای مناسب و توسعهای در بخشهای یاد شده دانست (پور زمانی و همکاران، (1389 ضــعف رویکــرد سیســتمی و منظومــهای بــه مقولــهی تولیــد ملــی در ســال 91، اتــلاف منــابع و ظرفیــتهــای اقتصــادی
در بخــشهــای مختلــف، افــزایش بیکــاری و افــزایش نــرخ رشــد آســیب هــای اجتمــاعی و در نهایــت گــرایش بــه ســوی فعالیــت هـــای غیرمولــد، غیـــر رســـمی، قاچــاق و ســـوداگرانه را بــه همـــراه خواهـــد داشــت. ارایـــهی مــدلهـــای عملیـــاتی توســـط نهادهـــای زیـــر مجموعـــهی دولـــت در بخـــش هـــای مختلـــف اقتصـــادی از راه تـــدوین و اجـــرای بســـته هـــای حمــایتی از تولیــد، تــدوین طـــرح هــا و قــوانین حمایـــت از تولیــد توســط مجلــس شـــورای اســلامی در جهــت صـــیانت و افزایش تولید ملی از جمله راهکارهای مربوط در خصوص چالش تولید ملی میباشند.
بودجه
بودجــهی ســال 91 کــل کشــور بــه عنــوان برنامــهی یــک ســالهی کشــور، هنــوز بــه مرحلــهی تصــویب نهــایی نرســیده و مجلـــس فقـــط بـــا تصـــویب تنخـــواه 22 هـــزار میلیـــارد تومـــانی بـــرای دو مـــاه اول ســـال 91 تکلیـــف دولـــت را مشـــخص نمــوده اســت. ایــن مســأله در حــالی اســت کــه هــم اکنــون در کمیســیون تلفیــق بودجــهی مجلــس شــورای اســـلامی، مباحـــث پیرامـــون کلیـــات بودجـــه و ارقـــام درآمـــدی و هزینـــهای کـــلان بودجـــه در جریـــان اســـت. جهـــتگیـــری کـــلان بودجــهی ســال 91 کــل کشــور بایــد مبتنــی بــر اصــولی همچــون شــفافیت منــابع درآمــدی از جملــه درآمــد حاصــل از نفــت، مالیــاتهــا، تعیــی ن نــرخ مطلــوب دلار و نفــت در تبــدیل درآمــدهای ارزی بــه ریــالی، میــزان رشــد بودجــه هــای عمرانـــی، درجـــهی وابســـتگی بـــه درآمـــدهای نفتـــی و ... باشـــد. از ســـوی دیگـــر ارقـــام هدفمنـــد شـــدن یارانـــه هـــا در مرحلهی دوم نیز در لایحهی بودجهی کل کشور وارد نشده و بر ابهام های موجود افزوده است.
جهــت گیــری کــلان بودجــه ی کــل کشــور از ابعــاد انبســاطی بــودن، انقباضــی بــودن و در نهایــت انضــباطی بــودن بایــد مـــورد توجـــه قـــرار گیـــرد. ســـهم بنـــدی بودجـــهی عمـــومی شـــامل بودجـــهی جـــاری و عمرانـــی از یـــکســـو و بودجـــهی تخصـــیص یافتـــه بـــه شـــرکت هـــای دولتـــی در کنـــار سیاســـت هـــای اصـــل 44 قـــانون اساســـی از دیگـــر چـــالش هـــای بودجهی سال 91 کل کشور میباشد.
میــزان انطبــاق بودجــهی ســال 91 کــل کشــور بــا سیاســت هــای بالادســتی و کــلان اقتصــادی کشــور، توجــه بــه تحــریم هــا و تهدیــد هــای اقتصــادی از یــک ســو، توجــه بــه اجــرای فــاز دوم هدفمنــد شــدن یارانــه هــا و ارقــام احتمــالی جدیــد بــرای حامــل هــای انــرژی و لــزوم در نظــر گــرفتن اثــرات آن بــر بخــش تولیــد از ســوی دیگــر، لــزوم اعمــال سیاســت هـــای حمـــایتی از تولیـــد، کـــار و ســـرمایه در لایحـــهی بودجـــهی کـــل کشـــور، از دیگـــر ابهـــام هـــای موجـــود در لایحـــهی بودجــه مــی باشــد کــه بایــد در تصــویب نهــایی توســط نماینــدگان مجلــس مــورد توجــه قــرار گیــرد. بــا توجــه بــه اهمیــت میــزان نــرخ رشــد اقتصــادی در تحلیــلهــای کــلان اقتصــادی، نــوع و میــزان جهــتگیــری منــابع تخصــیص یافتــه بــه بخــش هــای اقتصــادی از جملــه نفــت، گــاز، صــنعت و معــدن، کشــاورزی و خــدمات از اهمیــت قابــل تــوجهی برخــوردار خواهد بود.
تورم
تــورم از نظــر علــم اقتصــاد بــه معنــی افــزایش ســطح عمــومی قیمــت هــا در طــول یــک زمــان مشــخص اســت. نــرخ تــورم برابر است با تغییر در یک شاخص قیمت که معمولا شاخص قیمت مصرف کننده است.
-1 نوسانات شاخص بورس
بـــورس اوراق بهـــادار و نوســـانات متغیرهـــای موجـــود در ایـــن بـــازار از جملـــه تغییـــرات شـــاخص بـــورس، متـــأثر از اثـــرات متغیرهــای درون زا و بــرونزا بــر ایــن بــازار مــیباشــد. متغیرهــای بــرونزا، عمــدتاً همــان متغیرهــای کــلان اقتصــادی از جملــه نــرخ ارز، نــرخ تــورم، نــرخ مالیــاتهــا بــوده کــه شــاخص بــورس را متــأثر ســاخته و متغیرهــای درونزا مــرتبط بــا عملیـــات درونـــی خـــود شـــرکتهـــا از جملـــه مـــدیریت داخلـــی، بهـــرهوری و ... مـــیباشـــد. در ســـال 90 بـــورس تهـــران متــأثر از نوســانات نــرخ ارز، شــاهد نوســاناتی بــود بــه نحــوی کــه شــاخص کــل کــاهش یافتــه و ســرمایههــا بــه جــای ورود به بازار بورس به سایر بازارهای موازی همچون ارز، طلا و ... حرکت کردند.
اعمــال تحــریم هــای نظــام ســلطه بــه ویــژه تحــریم هــای نفتــی و بــانکی باعــث اخــتلال در رونــد فعالیــت جــاری شــرکت هـــا شـــده و عملیـــات ســـودآوری آنهـــا را تحـــت تـــأثیر قـــرار داده کـــه ایـــن مســـأله خـــود را در کـــاهش شـــاخص بـــورس نشــان داد. همچنــین افــزایش نــرخ تــورم بــه عنــوان یــک متغیــر سیاســتی بــرونزا در نهایــت اثــرات منفــی خــود را بــر شـــاخص بـــورس نشـــان داد. بـــورس تهـــران و پـــیشبینـــی شـــاخص هـــای آن در ســـال 91، مســـتلزم در نظـــر گـــرفتن و لحـــاظ تمـــامی متغیرهـــای درونزا و بـــرونزا مـــی باشـــد. از ســـوی دیگـــر ســـاختار اختصاصـــی تولیـــدی هـــر کـــدام از شـــرکت هـــای حاضـــر در بـــورس نیـــز بایســـتی در تحلیـــل هـــای مربـــوط، وارد شـــود. در ســـال 91 بـــا توجـــه بـــه سناریوســـازی در خصـــوص اعمـــال تحـــریم هـــا و تهدیـــد هـــای اقتصـــادی، شـــاخص بـــورس هـــم نوســـانات منفـــی خـــود را بروز خواهد داد (سلاح ورزی، .(1392
از ســوی دیگــر طیــف شناســی نــوع صــنایع و میــزان وابســتگی آنهــا بــه مــواد اولیــه خــارج از کشــور و نقــش تحــریمهــا در اخــلال ورود ایــن مــواد بــه کشــور، مــیتوانــد برآینــد شــاخص کــل بــورس را تحــت تــأثیر قــرار دهــد. تحــولات موجــود در بســته ی پــولی و بــانکی بانــک مرکــزی و افــزایش نــرخ ســود تســهیلات بــانکی نیــز، اثــر منفــی خــود را در ســودآوری و در نهایـــت کـــاهش شـــاخص بـــورس نشـــان خواهـــد داد. عملکـــرد ســـایر متغیرهـــا از جملـــه نحـــوهی مواجهـــهی ایـــران با اقتصاد جهانی، اثرات افزایش قیمت نفت، مهار نرخ تورم و ... نیز بر عملکرد بورس مؤثر خواهد بود.
-2 نوسان قیمت مسکن
مســـکن از جملـــه کالاهـــای مصـــرفی در سرتاســـر دنیـــا بـــوده کـــه بـــه علـــت ویژگـــیهـــای خـــاص آن در ایـــران، جنبـــهی کـــالای ســـرمایهای بـــه خـــود گرفتـــه اســـت. بـــه عبـــارتی بهتـــر، تقاضـــای مســـکن از تقاضـــای مصـــرفی بـــه تقاضـــای ســـرمایهای تغییـــر جهـــت داده و ایـــن مســـأله زمینـــهی نـــوعی ســـفته بـــازی و ســـوداگری در ایـــن بـــازار را ایجـــاد نمـــوده اســت. از ســوی دیگــر تــا کنــون بــازار مســکن چنــد بــار دورههــای رونــق و رکــود را شــاهد بــوده اســت. آخــرین دورهی جهــش قیمــت مســکن مربــوط بــه ســال86 مــیباشــد. بــازار مســکن در ســال 90 متــأثر از مجموعــهی عوامــل درونزا و بــرونزای مــؤثر بــر مســکن، نــرخ رشــد متوســط 10 درصــدی قیمــت را تجربــه نمــود. ایــن در حــالی اســت کــه نــرخ تــورم کــل کشــور در دی مــاه 26/3 درصــد بــوده اســت. بــه عبــارت بهتــر بخــش مســکن در ســال 90 از منظــر تغییــرات قیمتــی ســال بــه نســبت آرامــی را پشــت ســر گذاشــته و بــا وجــود تغییــرات حــاکم بــر اقتصــاد کــلان و بازارهــای ارز و ســکه و شــرایط خــاص تحــریم و هــمچنــین اجــرای فــاز اول هدفمنــدی یارانــههــا، نــرخ رشــد مســکن پــایینتــر از نــرخ تورم عمومی بوده است.
تعـــادل نســـبی قیمـــت در بـــازار مســـکن ناشـــی از مـــدیریت هدفمنـــد دولـــت در بخـــش مســـکن از راه افـــزایش چشـــمگیـــر عرضـــهی مســـکن در قالـــب مســـکن مهـــر از یـــکســـو، عـــدم تغییـــرات جـــدی در قیمـــت نهـــادههـــای اصـــلی مســـکن و ...
بــوده اســت. از ســوی دیگــر تحــولات صــورت گرفتــه در ســایر بازارهــای جــایگزین مســکن از جملــه بــازار ارز و طــلا کــه از درجـــهی نقدشـــوندگی بـــالایی برخـــوردار بـــوده و بـــا انگیـــزهی ســـوداگرانه وارد شـــدهانـــد، نشـــانگر تخلیـــهی بـــازار مســکن از ســوداگر بــوده اســت. نــرخ بــازدهی دارایــیهــا در بــازار مســکن در ســال 90 حــدود 17 درصــد بــوده کــه ایــن نــرخ در مقایســه بــا نــرخ تــورم 25 درصــدی، رقــم زیــادی نبــوده اســت. از ســوی دیگــر نــرخ بــازدهی در بــازار طــلا 70 درصـــد، در بـــازار ســـرمایه، 35 درصـــد، در بـــازار ارز، 30 درصـــد و در بـــازار اوراق مشـــارکت، 20 درصـــد بـــرآورد شـــده کـــه نشـــانگر حرکـــت ســـرمایهای ســـرگردان بـــه ایـــن بازارهـــا بـــوده اســـت. در ســـال 90، افـــزایش قیمـــت مصـــالح ســـاختمانی، دســـتمزد کـــارگران ســـاختمانی و ســـایر نهـــاده هـــای ســـاختمانی هـــمســـو بـــا نـــرخ تـــورم، از جملـــه دلایـــل افـــزایش قیمـــت مســـکن بـــوده اســـت. تحلیـــل قیمـــت مســـکن در ســـال 91 متـــأثر از متغیرهـــای درونزا و بـــرونزای مــؤثر بــر ایــن بخــش بــوده کــه بــه صــورت مســتقیم و غیرمســتقیم عملکــرد ایــن بخــش را تحــت تــأثیر قــرار خواهنــد داد. بــا توجــه بــه تحلیــل هــرم ســنی جمعیــت کشــور در سرشــماری هــای ســال 85 و 90 از یــکســو، افزونــی تعــداد خانوارهــای فاقــد مســکن نســبت بــه کــل واحــدهای مســکونی، نوســازی بافــتهــای فرســوده، انجــام ســالانه حــدود800 هــزار ازدواج و نیــاز بــه مســکن بــرای خــانوادههــای جدیــد و ... منجــر بــه شــکلگیــری تقاضــای انباشــتهی جدیــدتری شــده کــه در هــر لحظــه مــی توانــد ایــن تقاضــا تبــدیل بــه تقاضــای مــؤثر شــده و بــازار مســکن را بــا جهــش ناگهــانی قیمت مواجه سازد (قاضی و هوشمند، .(1388
مــدیریت مــؤثر دولــت در ســال 91 بــه ماننــد ســال 90، پیگیــری جــدیتــر مســکن مهــر، عرضــهی واحــدهای مســکونی ســاخته شــدهی مســکن مهــر در تهــران و اســتانهــای بــزرگ، گــرایش بــیش تــر بــه اعطــای وامهــای ســاخت، تعیــین بســتههــای جدیــد حمــایتی از مســکن در مرحلــهی دوم هدفمنــد شــدن یارانــههــا و ... مــیتوانــد تعــادل نســبی بــازار را در سال 91 حفظ کرده و از بروز شوک و جهش قیمت در سال 92 جلوگیری نماید.
-3 شتاب تورمی
تــورم از جملــه مهــمتــرین شــاخصهــای کــلان اقتصــادی اســت کــه در مــاههــای پایــانی ســال 90 نــرخ آن افــزایش یافــت و بـــیش از 20 درصـــد شـــد. تـــورم در ادبیـــات اقتصـــادی ناشـــی از عوامـــل زیـــادی هـــمچـــون تـــورم ناشـــی از نقـــدینگی (ماهیـــت پـــولی)، تـــورم ســـاختاری، تـــورم انتظـــاری، تـــورم وارداتــی، تـــورم ناشــی از فشـــار تقاضـــا، تـــورم ناشــی از فشـــار هزینـــه (کـــاهش عرضـــه) و ... مــیباشـــد. در مـــاههـــای پایـــانی ســـال گذشـــته التهـــابهـــای بـــازار ارز و طـــلا از یـــکســـو،
اثــرات غیرمســتقیم اعمــال تحــریمهــای بــانکی از ســوی دیگــر، آشــکار شــدن اثــرات هدفمنــد شــدن فــاز اول یارانــههــا بــر قیمــت تولیــدات، شــکلگیــری انتظارهــای تــورمی و ... موجــب افــزایش نــرخ تــورم گردیــد. در ســال 91 بــا توجــه بــه ادامـــهی تحـــریمهـــای نفتـــی از یـــکســـو و اعمـــال تحـــریمهـــای بـــانکی از ســـوی دیگـــر، هـــمچنـــین اجـــرای احتمـــالی نامناســب فــاز دوم هدفمنــد شــدن یارانــههــا، در کنــار بــالا بــودن نــرخ ســود تســهیلات بــانکی، در صــورت عــدم اســتفاده از سیاستهای ضدتورمی افزایش شتاب تورم دور از انتظار نخواهد بود.
تنظـــیم بهینـــهی نـــرخ تـــورم در کنـــار رونـــق بخشـــیدن بـــه تولیـــد داخلـــی و خـــروج از دام تـــورم رکـــودی، مســـتلزم طراحــی و تــدوین سیاســتهــای افــزایش بهــره وری مــیباشــند. هــدایت، حــذف و بــیاثــر ســازی انتظارهــای تــورمی و دادن علامـــت هـــای مثبـــت اقتصـــادی در کنـــار پرهیـــز از شـــتابزدگـــی در اعمـــال سیاســـتهـــای پـــولی، مـــالی، ارزی، تجــاری و مالیــاتی مــیتوانــد زمینــهی افــزایش تولیــد در کنــار مهــار تــورم را بــه همــراه داشــته باشــد. در کنــار عوامــل مقطعــی مطــرح شــده مــؤثر در شــکلگیــری تــورم موجــود، اثــر درآمــدهای نفتــی بــر افــزایش پایــهی پــولی در طــول 5 ســال گذشــته را مــیتــوان بــه عنــوان یــک عامــل ســاختاری در ایــن حــوزه مطــرح کــرد. بــه عبــارت دیگــر در طــول 5 ســال گذشــته، نزدیــک بــه 400 میلیــارد دلار از راه تبــدیل دلار بــه پــول داخلــی، بــه پــولهــای پــر قــدرتی تبــدیل شــده اســت کــه از راه افــزایش 4 تــا 5 برابــری آن در ضــریب نقــدینگی، میــزان نقــدینگی 4 تــا 5 برابــر شــده بــدون ایــن کــه تولید در نسبت آن با افزایش محسوسی مواجه شده باشد.
عامــل دیگــر در افــزایش نقــدینگی، تــورم و عــدم جهــت دهــی آن بــه ســوی تولیــد، بــدهی بانــکهــا بــه بانــک مرکــزی مــیباشـــد کـــه در کنـــار عـــدم فضـــای کســـب و کـــار مناســـب، موجـــب شـــکلگیـــری مـــوج جـــدی تـــورمی شـــده اســـت. راهکارهــای کــاهش و مهــار تــورم ناشــی از ایــن 2 عامــل مــیتوانــد بــه صــورت جداســازی حســابهــای بانــک مرکــزی از درآمـــدهای ارزی صـــورت پـــذیرد. ایـــن امـــر از راه طراحـــی و ایجـــاد یـــک صـــندوق و ثابـــت نگـــاه داشـــتن پـــول ملـــی امکـــانپـــذیر اســـت. از ســـوی دیگـــر هـــدایت نقـــدینگی از راه مـــدیریت هوشـــمندانهی آن بـــه ســـمت تمـــامی بازارهـــا از راه افزایش و جذاب کردن بازدهی در حوزههای مختلف، با اعمال سیاستهای چند وجهی امکانپذیر میباشد.
سیاست های موجود
آنچــه کــه در ایـــن قســمت مــورد بررســـی قــرار گرفتــه (الـــف) سیاســتهــای پـــولی و ارزی- ب) سیاســتهــای تجـــاری (صادرات و واردات)- ج) تحریمها و تهدیدهای اعلامی) که در ذیل هر یک مشروحاً بررسی شده است.
-1 سیاستهای پولی و ارزی
بســتهی پــولی و اعتبــاری هــر ســال در خصــوص نــرخ ســود ســپردههــا و تســهیلات اعطــایی بــه بخــشهــای مختلــف اقتصـــادی از ســـوی شـــورای پـــول و اعتبـــار، طراحـــی و ابـــلاغ مـــیگـــردد. جهـــتگیـــری کـــلان تســـهیلات بـــانکی در خصــوص تحــرک بخــشهــای اقتصــادی منبعــث از احکــام برنامــههــای توســعه و ســایر اســناد بالادســتی و بــا توجــه بــه جهــتگیــریهــای ســالانهی اقتصــادی مــیباشــد. بســتهی پــولی و بــانکی ســال 90، کــاهش نــرخ ســود انــواع ســپردههــا را مــورد توجــه قــرارداد کــه ایــن عمــل منجــر بــه خــروج ســپردههــای مــردم از بانــکهــا و حرکــت تــدریجی آن بــه ســایر بازارهـــای جـــذاب نقـــدینگیهـــای ســـرگردان شـــد. تحـــولات صـــورت گرفتـــه در مـــاههـــای پایـــانی ســـال 90 در بـــازار ارز و طـــلا، در نهایـــت موجـــب تغییـــرات در بســـتهی پـــولی و بـــانکی ســـال 90 و تغییـــرات در نـــرخ انـــواع ســـپردههـــای بـــانکی شــد و هــم اکنــون نیــز ایــن نــرخهــای ســپرده و تســهیلات بــانکی، مبنــای فعالیــت بانــکهــا و مؤسســههــای مــالی و اعتباری میباشد.
تثبیــت نســـبی نـــرخ اســـمی دلار در طـــول یـــک دهـــهی گذشـــته و عـــدم انطبـــاق دقیـــق آن بـــا نـــرخ تـــورم و از ایـــن رو کـــاهش نـــرخ واقعـــی دلار در ســـالهـــای گذشـــته، عـــدم توجـــه بـــه مســـألهی ارزش گـــذاری پـــول ملـــی در مســـألهی هدفمنــد نمــودن یارانــههــا، فشــار بــیش از حــد بــه تولیــد کننــده در خصــوص واقعــی شــدن قیمــت حامــلهــای انــرژی
در فـــاز اول هدفمنـــد شـــدن یارانـــههـــا و عـــدم توجـــه بـــه واقعـــی کـــردن نـــرخ ارز در ایـــن مرحلـــه، حرکـــت نقـــدینگی ســـرگردان از بانـــکهـــا بـــه ســـمت بازارهـــای غیرمولـــد هـــمچـــون ارز و ســـکه، ســـازگار نبـــودن الگـــوی ارزی و تجـــاری، وجــود مــانع در نقــل و انتقــال و هــمچنــین تبــدیل ارزهــا بــه دلیــل تحــریماقتصــادی، دامــن زدن بــه ســفته بــازی در بازار ارز و ... برخی از مهمترین دلایل جهشهای زیاد نرخ ارز و سکه در ماههای پایانی سال گذشته میباشد.
افــزایش نــرخ ســود تســهیلات بــانکی بــه دنبــال افــزایش نــرخ ســود ســپردههــا، در یــک مــدار بســته مــیتوانــد موجبــات تشــدید رکــود و تــورم را فــراهم نمایــد. از ســوی دیگــر تمــامی تولیــد کننــدگان نیــاز مبــرم بــه نقــدینگی جهــت تــأمین مــواد اولیــه داشــته کــه ایــن مســأله نیــز بــا توجــه بــه نــرخ ســود تســهیلات اعطــایی، موجــب افــزایش قیمــت تمــام شــدهی محصـــول نهـــایی شـــده و بـــا توجـــه بـــه عـــدم بهســـازی تکنولـــوژیهـــا و فـــنآوریهـــای موجـــود موجـــب کـــاهش رقابــتپــذیری بــا مشــابه خــارجی خواهــد شــد. طبــق آخــرین تصــمیمهــا در خصــوص نــرخ ســود تســهیلات بــانکی، مقــرر شــده کــه افــزایش نــرخ ســود تســهیلات بــانکی بــرای شــرایط فعلــی در نظــر گرفتــه شــده و از ایــن رو بــا توجــه بــه میــزان تـــورم و شـــرایط اقتصـــادی کشـــور در زمـــانهـــای دیگـــر متفـــاوت خواهـــد بـــود. ایـــن انعطـــافپـــذیری در نـــرخ ســـود تســهیلات اعطــایی بــانکی بــا توجــه بــه شــرایط زمــانی، مســتلزم طراحــی و تــدوین ســازوکارهای عملیــاتی انعطــافپــذیر در خصــوص بخــشهــای مختلــف اقتصــادی اســت. ایــن مســأله مــیتوانــد موجبــات جابــهجــایی ســرمایههــا از بخشــی بــه بخش دیگر را فراهم نماید.
پرداخــت تســهیلات بــه واحــدهای تولیــدی بــا نــرخهــای ســود بــالا مــیتوانــد ضــمن تشــدید مــدار رکــودی و تــورمی در فضــای داخلــی، زمینــهی عــدم بازپرداخــت تســهیلات توســط بنگــاههــا را فــراهم نمــوده و بحــران بــدهیهــا و معوقــات بـــانکی را دامـــن زنـــد. بـــهکـــارگیری سیاســـتهـــای مختلـــف نظـــارتی و عملیـــاتی نمـــودن ســـالانهی اعتبارســـنجی مشتریان بانکی، میتواند ضمن حمایت از واحدهای تولیدی، مدیریت منابع مالی و پولی را نیز سامان دهد.
-2 سیاستهای تجاری (صادرات و واردات)
سیاســت هــای تجــاری بــه عنــوان رابــط اقتصــاد داخــل و خــارج از یــک کشــور، همــواره ایفــای نقــش کــرده و از ایــن حیـــث تعیـــین متغیرهـــای کلیـــدی حـــوزهی تجـــارت از جملـــه نـــرخ ارز و نـــرخ مـــؤثر تعرفـــههـــا، همـــواره از جایگـــاه اســتراتژیک برخــوردار مــیباشــد. از ســوی دیگــر نســبت شناســی سیاســتهــا و الگــوی تجــاری کشــور بــا سیاســتهــای تولیــدی داخلــی نیــز، بایــد از یــک درجــه ی تنظــیم منطقــی برخــوردار باشــد. اهمیــت ایــن مســأله بــه کــرات و بــه ویــژه در حوزهی واردات محصولات کشاورزی و صنعتی مورد توجه و دغدغهی مقام معظم رهبری بوده است.
افـــزایش نـــرخ ارز در اقتصـــاد مبتنـــی بـــر نظـــام بـــازار آزاد از یـــکســـو و کشـــورهایی کـــه ظرفیـــت بـــالایی از تولیـــد را بالفعـــل نمـــوده و خـــود خـــالق فـــنآوری و تکنولـــوژی مـــیباشـــند، موجـــب افـــزایش صـــادرات و کـــاهش واردات مـــیشـــود. امــا ایــن مســأله در کشــورهای توســعه نیافتــه و در حــال توســعه کــه تولیــد آنهــا تــا حــد نســبتاً زیــادی بــه واردات مــواد اولیــهی خـــارج از کشــور وابســـته اســـت، در کوتــاه مـــدت مفیـــد بــوده ولـــی در میــان مـــدت و بلنـــد مــدت بـــه افـــزایش قیمــت کالاهــای وارداتــی و قیمــت تمــام شــدهی محصــول داخلــی منجــر خواهــد شــد. بــا توجــه بــه رخــدادهای ایجــاد شـــده در خصـــوص نـــرخ ارز در ســـال 90 از یـــکســـو و اعمـــال انـــواع اخـــلالهـــا در قالـــب تهدیـــدها و تحـــریمهـــای اقتصـــادی از ســـوی دیگـــر، تنظـــیم الگـــوی مـــدیریت ارزی در تعامـــل بـــا الگـــوی تجـــاری بایـــد از ســـوی بانـــک مرکـــزی و سایر نهادهای مربوط، مورد توجه قرار گیرد (بچر و کلو، .(1386
نــرخ مــؤثر تعرفــه نیــز از دیگــر ابزارهــای کــانونی در حــوزهی سیاســتهــای تجــاری مــیباشــد. نــرخهــای تعرفــه عمومــاً دو کـــارکرد حمـــایتی و درآمـــدی را دارنـــد. کـــارکرد حمـــایتی بـــا رویکـــرد حمایـــت از تولیـــد داخلـــی در ســـایهی رقابـــت پـــذیری و در قالـــب اســـتراتژی جـــایگزینی واردات صـــورت مـــیگیـــرد کـــه بایســـتی طبـــق ســـازوکارهای اجرایـــی تعریـــف شـــده، عملیـــاتی شـــود. در غیـــر ایـــن صـــورت تولیـــد داخلـــی نخواهـــد توانســـت بـــا مشـــابه خـــارجی خـــود در فرآینـــد توســـعهی صـــادرات رقابـــت نمایـــد. کـــارکرد درآمـــدی تعرفـــه در خصـــوص کـــالای خاصـــی اعمـــال شـــده کـــه بـــا رویکـــرد
