بخشی از مقاله
چکیده:
راه اندازی و توسعه آموزش های الکترونیکی یکی از ابزارهای بلامنازع در ارتقاء دانش و توانمندسازی شهروندان در فضای مجازی است. نگاهی گذرا به تجربیات گذشته در این زمینه دستاوردها و مزایای بیشماری را نمایان می سازد لیکن این ابزار نیز مثل هر فناوری دیگر باید به شکل مناسب و متناسب به کار گرفته شود. برخی تجربیات اجرا شده طی سالهای اخیر در ایران مجموعه ای از موفقیت ها و نیز ناکامی ها را به دنبال داشته است. و لذا به منظور دستیابی به حداکثر مزایای این نوع آموزش، ضروری است چالشهای پیش رو را شناخته و مرتفع نماییم.در این تحقیق ضمن مرور بر روشهای اجرا و پیاده سازی آموزش های الکترونیکی در شرایط فعلی کشور به ویژه برای طبقه ی عموم شهروندان، تلاش نموده ایم انواع چالش های ممکن در این راه را معرفی و راهکارهایی نیز جهت کاهش تاثیر آنها ارایه نماییم.
کلمات کلیدی: آموزش الکترونیکی، تولید محتوا، خصوصیات فرهنگی، فرهنگ سازی
1مقدمه
با توسعه فضای مجازی و شهر های الکترونیکی، بسیاری از محدودیتهای زمان-مکانی در ارایه خدمات شهری حذف شده خدمات آموزشی نیز از این جنبه مستثناء نبوده و اشتیاق به سمت توسعه آموزش الکترونیکی فراوان است. مضافا اینکه حوزه عملکردی و پوشش آموزش الکترونیکی گسترده تر بوده و بسیاری از محدودیتهای فیزیکی یا فردی نیز از آن برداشته شده است.از طرف دیگر نیاز به آموزش و ارایه خدمات آموزشی در شهر الکترونیکی نه تنها کم رنگ نشده بلکه با توسعه دانش و تحول سریع فناوری، این نیاز بیشتر و عمیق تر می گردد. آموزش در مقاطع تحصیلی ابتدایی، متوسطه و دانشگاهی، آموزش های ضمن خدمت برای ارگانها، شرکتهای خصوصی و دستگاههای دولتی، دوره های باز آموزی و تکمیلی برای متخصصین و پزشکان و بالاخره انواع دوره های آموزشی فنی و حرفه ای مصادیقی از خدمات آموزشی هستند که هیچگاه حذف نشده و روند رو به رشد و افزایشی دارند.لذا به منظور پیاده سازی و بکار گیری ابزار آموزش الکترونیکی باید به خوبی موانع و چالش های مربوطه را شناخته و بر اساس این ویژگیها نسبت به ارایه آموزش در فضای مجازی اقدام نمود.در این گزارش سعی داریم با توجه به تجربیات موجود و در حد امکان مهمترین چالشهای پیش رو را معرفی و برون رفت ها هریک را نیز پیشنهاد نماییم.
2مفاهیم پایه و معرفی ادبیات مسئله
آموزش الکترونیکی غالباً به استفاده از بستر فناوری اطلاعات به ویژه شبکه های ارتباطی و اینترنت در امر آموزش اطلاق می شود. استراتژی های پیاده سازی آموزش الکترونیکی یکسان نبوده و به شکل های کاملاً متفاوت و متنوعی انجام می گردد لیکن به منظور طبقه بندی اجزاء اصلی مورد استفاده در این حوزه، موارد زیر را معرفی می نماییم.
1.2محتوای الکترونیکی
این مولفه اصلی ترین بخش از اجرای آموزش الکترونیکی است و عمدتاً به محتوایی اطلاق می گردد که با الهام - یا حتی کپی سازی - از آموزش های سنتی تولید و ارایه می گردد. در آموزش های سنتی محتوای آموزشی یا به شکل متن چاپی کتاب، جزوه مشابه آن بوده و یا بصورت تدریس معلم در کلاس ارایه می شود. در آموزش الکترونیکی محتوای چاپی بصورت دیجیتالی تغییر شکل داده و در قالب هایی از قبیل فایل های PDF، ebook یا مشابه آنها ارایه می شود.در مواردی نیز که می بایست کلاس های درسی را به محتوای الکترونیکی تبدیل نماییم، معمولاً معلم را به استودیوی ضبط برده و تدریس سنتی درس وی را ضبط و با استفاده از ابزارهای نرم افزاری و امکانات صوتی وتصویری به قطعات آموزشی کوچک بنام SCO یا ماژول یا هر عنوان دیگر تبدیل و از طریقCD، شبکه یا اینترنت در اختیار مخاطبین قرار می دهند. البته این محتوا می تواند متناسب با اهداف آموزشی مورد نظر از اجزاء و امکانات دیگر از قبیل انیمیشن، صوت، تصویر، فیلم یا غیر از آن نیز استفاده نماید.
.a ارتباطات سنکرون یا آنلاین
این بخش که در بسیاری از موارد به عنوان جایگزین محتوای الکترونیکی و گاهی نیز به منظور مکمل یا رفع اشکال برای محتوای آموزشی تولید شده قبلی استفاده می شود، شکل و قالب کلاس های سنتی را داشته و به صورت اینترنتی و همزمان برگزار می گردد. معلم و یادگیرنده از محل های دسترسی شخصی خود در ساعتی مشخص به محیط نرم افزاری ملحق شده و با امکانات صوت، چت و احتمالا تصویر - البته هنوز پهنای باند ارتباطی در ایران برای تصویر کافی نیست - با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند. این نوع ارتباط که به صورت زنده اجراء می شود، احساس حضور در کلاس واقعی را بیشتر به مخاطبین داده و از منظر روانشناختی اثربخشی بشتری دارد. به عبارت دیگر در این بخش یک کلاس سنتی در فضای مجازی شبیه سازی می شود.
.b ارتباطات آسنکرون یا آفلاین
این بخش کاربرد زیادی در حوزه های پاسخگویی به سوالات و مشکلات کاربران دارد و غالباً به شکل های email، forum یا امثال آن اجرا می گردد که ارتباط ضعیف تری بین معلم و یادگیرنده یا بین یادگیرندگان با یکدیگر را ایجاد می نماید. البته این روش در برخی موارد امتیازاتی نیز دارد از جمله اینکه حضور همزمان همه کاربران را نیاز ندارد، سابقه ی تعاملات بین افراد پابرجا است و به شدت مشارکتی است.البته بجز مولفه های فوق برخی روش های دیگر نیز به منظور برآوردن اهداف آموزشی در فضای مجازی بکار گرفته می شود از قبیل بلاگر1ها، ویکی2 و موارد دیگر که از جهت خصوصیات ارزیابی مورد نظر ما مشابه دسته بندی های سه گانه فوق است.
امکانات دیگر محیط های مدیریت آموزش الکترونیکی نیز بندرت به خدمت گرفته می شوند از جمله کوییز و امتحانات online یا به اشتراک گذاردن محتوای کامپیوترها و موارد دیگری که نقش تعیین کننده در اجرای آموزش های متداول ندارند.به نظر می رسد آنچه از آموزش های سنتی در ذهن ما می تواند تصویر شود، همگی در محیط مجازی نیز به نوعی تقلید می گردد. در واقع باید اذعان نمود که در بیشتر موارد آموزش های الکترونیکی تقلیدی بسیار کورکورانه و کپی برداری ناقصی از آموزش به سبک سنتی و انتقال آن در فضای مجازی بوده است و شاید دلیل اکثر ناکامی های موجود همین کپی سازی صرف و عدم انطباق نیازها با قابلیت ها و اقتضائات فضای مجازی باشد.در ادامه ی این نوشتار چالش های موجود در آموزش الکترونیکی را از دیدگاه های مختلف بررسی نموده و به برخی راهکارها اشاره می کنیم.
3چالشهای فراروی کاربران
مهم ترین عامل بازیگر در آموزش الکترونیکی، کاربران آموزش گیرنده یعنی طبقه ی عموم جامعه هستند و لذا در اولین گام چالشهایی که از منظر بهره برداران مشاهده می شود را مطرح می نماییم.
.c ضرورت هدف گذاری در آموزش الکترونیکی
همانگونه که قبلاً اشاره شد، با توسعه فناوریهای اینترنت، مفهوم آموزش تعبیر مکانی خود را از دست داده و دیگر هیچ محلی را در ذهن تداعی نمی کند بلکه به صورت یک فعالیت فردی قلمداد می گردد. مدارس، آموزشگاهها، مراکز یادگیری و منابع اطلاعاتی بیشماری پدید می آیند که انتخاب مقصد مناسب را دشوار می کند. پیچیدگیها و تنوع مقاصد آموزشی، شناسایی و هدف گذاری صحیح کانون های آموزشی را مشکل می سازد. در این صورت آموزش در شهر الکترونیکی می تواند مخاطره آمیز باشد اگر شهروندان آن ندانند چه آموزشی را باید ببینند - یا در مفهوم سنتی خود به کدام مدرسه بروند - . و لذا آموزش شهروندی در شهر الکترونیکی بویژه تبیین اهداف آموزشی برای اقشار مختلف یک ضررورت است.
.d وجود سواد الکترونیکی لازم
بدیهی است برای استفاده از آموزش های مورد نیاز می بایست امکان بهره مندی و تحقق آن وجود داشته باشد. اگر متقاضی توانایی و بضاعت اولیه بهره برداری از خدمات آموزشی در محیط الکترونیکی را نداشته باشد، امر آموزش به هیچ وجه محقق نخواهد شد. به این توانایی سواد الکترونیکی3 - یا عباراتی مشابه آن - گفته می شود. سواد الکترونیکی تعاریف و مصادیق مختلفی می تواند داشته باشد لیکن در قالب کلی به مهارت هایی گفته می شود که کار با کامپیوتر را شامل می شوند. امکان تایپ روی کامپیوتر، بکارگیری سخت افزارهای جانبی از قبیل چاپگر، اسکنر، مودم وغیره، کار با واژه پردازها، نرم افزارهای سیستمی و کاربردی، ارسال و دریافت email، ... همه جزو مواردی هستند که به عنوان حداقل قابلیت های استفاده از آموزش در محیط الکترونیکی قلمداد می گردند و عدم وجود آنها به شدت اثربخشی آموزش های الکترونیکی را کمرنگ می نماید.
.e دسترسی به زیر ساخت فنی و ارتباطی
یکی از موانع تعیین کننده در اجرای آموزش های الکترونیکی عدم وجود حداقل امکانات سخت افزاری، نرم افزاری و ارتباطی است. آموزش الکترونیکی با اتکاء به بستر ارتباطی و محیط رایانه ای انجام می پذیرد و عدم وجود یا ضعف در هریک از اجزاء به شدت بر کارآیی آن تاثیر گذار است. در کشور ما معمولاً کاربران در سطح مورد نیاز امکاناتات سخت افزار شخصی خویش از قبیل کامپیوتر، اسکنر، چاپگر و ... را فراهم می نمایند و از این جنبه مشکل جدی وجود ندارد لیکن آنچه در حال حاضر به عنوان مانع جدی در آموزش های الکترونیکی عرضه اندام می نماید اتصال مخابرتی و پهنای باند ارتباطی است. بجز موارد محدودی که خطوط ADSL در کشور ارایه می گردد هنوز در بسیاری از مناطق دسترسی به ارتباط پرسرعت میسر نبوده و یا بسیار پرهزینه است یعنی برای عموم شهروندان دست نیافتنی است. البته این امر در حوزه اختیارات افراد حقیقی نبوده و چالشی است که مدیریت کلان کشور را به پاسخگویی فرا می خواند.
شاید یکی از دلایل توسعه کند خطوط ADSL و اقبال کم شهروندان، الزام در همراه بودن ارتباط اینترانت ملی با اینترنت است که باعث گران بودن این سرویس می شود. این در حالی است که بخش عمده ای از محتوای آموزش الکترنیکی در بستر اینترانت ملی بوده و کاربران آن نیاز کمتری به اینترنت دارند. و با توجه هزینه زیاد ارتباط اینترنت نیز طبعاً این سرویس مجتمع گرانتر بوده و برای بسیاری از متقاضیان مقرون به صرفه نخواهد بود در صورتی که ارایه خدمات ADSL روی اینترانت می تواند کاربران آموزش الکترونیکی در کشور را پاسخگو بوده و در توسعه آموزش در فضای مجازی به شدت تاثیر گذار باشد.
