بخشی از مقاله
چکیده
توسعه فرهنگی جز جدایی ناپذیر از فرایند توسعه ملی است زیرا که وسیلهاي براي تحریک عشق به هنر، زیبایی شناسی، ارزشهاي اخلاقی و کمک به ایجاد وحدت ملی و آرامش و وطنپرستی است. مقولاتی از قبیل فرهنگ و دین، اصلیترین عناصر قدرت نرم یک کشور در دنیاي کنونی قلمداد میشوند. اهمیت فرهنگ در دنیاي امروز افزایش یافته به طوري که حتی در کشورهاي اروپایی شرکت کننده در کنفرانس هلسینکی نیز در سند نهایی کنفرانس متفقاً توسعه فرهنگی را به عنوان جزء لاینحل توسعه عمومی دانستند و سیاست فرهنگی را عامل اساسی توسعه اجتماعی و اقتصادي هر ملتی برشمردند. از سوي دیگر از آنجا که انقلاب اسلامی، انقلابی فرهنگی و هدف آن ایجاد تحول معنوي و فرهنگی انسان است، بیشک بایستی بیشترین توجه خود را باید به حوزه فرهنگ معطوف نماید. لذا امروزه توجه به فرهنگ یکی از دغدغههاي مهم براي رهبري بشمار میرود که در این مقاله با اشاره به مبانی نظري فرهنگ به بررسی دیدگاه ایشان در این باب پرداخته شده است.
کلمات کلیدي: توسعه فرهنگی، فرهنگ، تهاجم فرهنگی، توسعه
مقدمه
مهمترین مسئله که رهبرمعظم انقلاب در آغاز سال 1393 مطرح فرمودند، مسئله فرهنگ است. رهبر معظم انقلاب بارها بر این مسئله تأکیده کرده و حتی آن سال را سال »اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادي« نامیدند. ایشان توضیح دادند که فرهنگ مهمتر از اقتصاد است؛ رخنه اقتصادي را با سبد کالا میتوان جبران کرد، اما اگر رخنهاي در فرهنگ به وجود آید خطرهاي جبرانناپذیري دارد. از این تعبیرات به خوبی میتوان اهمیت موضوع فرهنگ را بخصوص در زمان حاضر درك کرد. البته ایشان بیش از دو دهه است که در فرصتهاي مختلف بر مسئله فرهنگ، تهاجم فرهنگی، شبیخون فرهنگی و از این قبیل تعابیر تأکید میفرمایند، گو اینکه چندان نتیجه عملی نداشته است - مصباح یزدي، . - 1393
در سخنان اخیر رهبري شاهنکتهي صحبت ایشان این بود که »فرهنگ در حاشیه نیست، در حاشیه اقتصاد و سیاست نیست، بلکه اقتصاد و سیاست هستند که در حاشیه فرهنگ هستند - پایگاه خبري تحلیلی صراط، . - 1392 مقولاتی از قبیل فرهنگ و دین،اصلیترین عناصر قدرت نرم یک کشور در دنیاي کنونی قلمداد میشوند و در هم تنیدگی این دو عنصر، ترکیبی پرقدرت و پرکارکرد به نام »فرهنگ دینی« را شکل میدهد که راز اقتدار و پیشرفت همه جانبه هر جامعهاي است - پوررستمی، . - 1395 و از آنجا که انقلاب اسلامی، انقلابی فرهنگی و هدف آن ایجاد تحول معنوي و فرهنگی انسان است، بایستی بیشترین توجه خود را به حوزه فرهنگ معطوف نماید - طائب به نقل از عسگري، . - 16 :1390
لذا در قبال هجمهاي که امروز وجود دارد، نمیشود بیکار نشست و نظارت را از دست داد بلکه بایستی با دقت مراقب رفتار و حرکت فرهنگی جامعه بود و براي آن برنامهریزي کرد و این یکی از مهمترین وظایف حکومت است و حق بزرگی است که مردم بر گردن حکومت دارند - بیانات رهبري، . - 1382مقام معظم رهبري در سخنان اخیر خود در حوزه فرهنگ میفرمایند: اساس انقلاب اسلامی بر پایه ایستادگی، پیروزي و حفظ فرهنگ اسلامی و انقلابی است، بنابراین نگاه رهبري به انقلاب این است که فرهنگ، اساس اسلام و انقلاب اسلامی است لذا هر چیزي که بخواهد به این اساس خدشه وارد کرده و یا آن را در معرض تهدید و فرسایش قرار دهد قطعا مقام معظم رهبري که مهمترین وظیفه ایشان حفظ اساس انقلاب است جایی که احساس کند این مسیر ذرهاي انحراف پیدا کرده با آن مقابله و اساس انقلاب را حفظ خواهند کرد - کریمی به نقل از فضائلی، . - 1393لذا با توجه به اهمیت این موضوع در این مقاله به بررسی ضرورت توجه به فرهنگ در جامعه و بررسی دیدگاه مقام معظم رهبري پرداخته شده است.
فرهنگ و سطوح آن
فرهنگ: حقیقت و پدیدهاي است که با پیدایش انسان بر روي زمین ظاهر شده است. نظریهپردازيها در باب چیستی فرهنگ به قرن بیستم بر میگردد. فرهنگ در یک جمعبندي میتواند مجموعهاي همگون و به هم پیوسته از بینش، منش وکنش تلقی شود که به دو شیوه عینی و نمادین، به کار گرفته میشود تا این اشخاص را به یک جمع خاص و متمایز مبدل سازد - خسروپناه، . - 1394فرهنگ، مجموعهیی بههم پیوسته از دانشها، باورها، آگاهیها، ارزشها، هنجارها و مهارتهاي لازم وضروري براي زندگیِ اعضاي یک جامعه است، و بدون آن، امکان ادامه زیستِ جامعه بشري وجود نخواهد داشت - نواب امیري، . - 1395
یکی از تعاریف مهم فرهنگ تعریف تایلر است. با آنکه نقدهایی به تعریف تایلر وارد شده است، معمولا در بیشتر کتاب ها و پژوهش ها محل ارجاع است. به نظر تایلر فرهنگ مجموعه پیچیده اي است که شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، قوانین، سنن و بالاخره تمام عادات و رفتار و ضوابطی است که فرد عضو جامعه از جامعه خود فرا می گیرد و در برابر آن جامعه وظایف و تعهداتی را برعهده دارد - گوهري پور، 1388 به نقل از روح الامینی، . - 1368شاید بتوان واژگانی چون فرهنگ و دین را در زمره پرکاربردترینها در گفتمان امروزي جامعه اسلامی قلمداد نمود. این موضوع ریشه در اهمیت و کارکردهاي بنیادینی دارد که در این دو مقوله یافت میشود، به طوري که چتر نقش آفرینی آنها در گستره عرصههاي سیاسی، اجتماعی، اقتصادي و علمی به روشنی قابل مشاهده است. به عنوان مثال برخی از استراتژيهاي بزرگ مانند ژوزف ناي و شوارتز اصلیترین عنصر قدرت و نرم یک کشور در دنیاي کنونی را در عنصر فرهنگی دیدهاند - پوررستمی، . - 1395
بحث درباره فرهنگ میتواند در چهار سطح صورت بگیرد: سطح یک، سطح نظري و عمدتا براي شناسایی ماهیت فرهنگ و مفهوم فرهنگ است که به بررسی مطالعات گذشته و چیستی فرهنگ میپردازد. سطح دوم، سطح پایشی و رصدي در حوزه فرهنگ است. این سطح با هدف درك عمیق تحولات و تصورات فرهنگی با جنس مطالعاتی صورت میگیرد. در واقع در این سطح افراد فرهنگ شناس و صاحب دغدغههاي فرهنگی حضور دارند که عمدتا متولیان این سطح روشنفکران، روزنامه نگاران و منتقدان هستند. این افراد ساحت فرهنگ را در ابعاد مختلف رصد، آسیب شناسی و نقد میکنند. این سطح یک ضرورت است که نمیتوان از آن غفلت کرد چرا که پویایی مطالعات فرهنگی در واقع نیازمند این سطح است.
سطح سوم برنامهریزي فرهنگی است. همان چیزي که در کشور بارها با هدف تنظیم تغییرات فرهنگی با تدبیرات مدیریتی در حوزه فرهنگ مطرح شده است. فرهنگ، موجود زندهاي است که بین اجزایش رابطه ارگانیکی برقرار است. شناسایی فرهنگ به ویژه در حوزه تصمیم سازي باید تغییر کند و مخاطب این حوزه مدیران فرهنگی هستند. آنچه در قالب انتظارات رهبري از شوراي عالی انقلاب فرهنگی مطرح است و هنوز هم برطرف نشده در این سطح است.سطح چهارم که از سه سطح مطرح شده مهمتر بوده و بدون آن کار فرهنگی به نتیجه نخواهد رسید، سطح کاربردي براي زیست فرهنگی نام دارد. مخاطب این حوزه همه مردم و شهروندان از کودك تا افراد کهنسال و از کارافتاده هستند و زیست فرهنگی تنها با مدیران و روشنفکران و اندیشمندان و روزنامه نگاران سر و کار ندارد.
کارکردهاي مهم فرهنگ
رهبري با تأکید بر اینکه بدون پیشرفت در بخش حقیقی تمدن سازي نوین اسلامی یعنی »سبک و فرهنگ زندگی«، اهداف این تمدن بزرگ محقق نخواهد شد افزودند: متأسفانه ما در این بخش، پیشرفت چشمگیري نداشته و مثل بخش اول یعنی علم و صنعت و نظائر آن پیشرفت نکردهایم. رهبر انقلاب اسلامی، آسیب شناسی و علتیابی در زمینه عدم پیشرفت لازم در بخش سبک و فرهنگ زندگی را ضروري خواندند و با دعوت از اندیشمندان حوزه و دانشگاه، نخبگان سیاسی و فکري، دستگاههاي مرتبط با فرهنگ و تعلیم و نیز جوانان خاطر نشان کردند: در این زمینه باید همه به خود نهیب بزنیم و ضمن تلاش جدي براي آسیب شناسی، به چاره جویی و جستجوي راههاي علاج بپردازیم - بیانات رهبري، . - 1391
1 تامین نیازهاي اساسی - فیزیولوژیک، روانی، اجتماعی و - … از طریق واسطهگري بین محیط و انسان: انسان و گروههاي انسانی نیازهائی دارند که از طریق محیط پیرامون خود - طبیعی و اجتماعی - به آن دست مییابند. فرهنگ ارضاي نیاز فرد را در بستري مناسب با شرایط زمانی، مکانی و اجتماعی قرار داده و از این طریق به متعادل سازي دست میزند. به عنوان مثال نیاز به ارتباط با جنس مخالف در بستر فرهنگی از رفتاري بیقاعده به یکسري کنشها و رفتارهاي مناسب و منظم تبدیل میشود - مثلاً در جامعه ما؛ خواستگاري، نامزدي، عقد و ازدواج -
2 ایجاد همبستگی و انسجام اجتماعی: فرهنگ با به رسمیت شناختن و ارزش-گذاري یک سري مبانی فکري و شناختی، دست به هنجار سازي میزند و با استفاده از ابزارهاي پرقدرت فرهنگی از جمله مذهب و زبان مشترك که مطلوب اکثریت افراد گروه و یا جامعه است، در عمل به ایجاد همبستگی و انسجام اجتماعی دامن میزند.
3 ایجاد ارتباط جمعی و جامعه پذیري: نحوه تعامل و ارتباط اعضاي یک جامعه انسانی توسط فرهنگ همان جامعه تعریف می-شود. لذا فرهنگ علاوه بر ایجاد ارتباط اجتماعی با تعریف و مشخص کردن هنجارها، زمینه جامعهپذیري افراد را نیز فراهم میآورد
4 هویت فردي، گروهی و اجتماعی: تعلق خاطر افراد به بخش شناختی و پایبندي به بخش هنجاري در مجموع حالتی از احساس رضایت مندي به فرهنگ را در افراد موجب میشود که آن را هویت فرهنگی مینامند - پایگاه اطلاع رسانی دانا، . - 1393
