بخشی از مقاله
چکیده:
تعلیم و تربیت سازنده تعلیم و تربیتی است که همراه با آموزش و یاد دادن پاره ای از دانش ها، فراگیران را با روش های کسب دانش و پژوهش آشنا سازد. در همین راستا امروزه تمامی سازمان های آموزشی، خصوصا مراکز آموزش عالی در تلاش اند برنامه های آموزشی خود را به گونه ای طراحی کنند که به طلاب و دانشجویان خود، دانش های موجود در یک رشته خاص را بیاموزند و آنها را با روش های پژوهشی علمی وکسب دانش در آن رشته آشنا سازند تا از این طریق بتوانند تمایل و توانایی خودآموزی و بالاتر از همه مهارت های لازم برای پژوهش در فراگیران را ایجاد کنند. به همین دلیل امروزه در تمامی مراکز آموزش عالی، درس »روش تحقیق« یکی از دورس تخصصی همه رشته های علمی قرار گرفته است.
در این زمینه صدها کتاب، مقاله و جزوه ی آموزشی تالیف و تدوین شده است. جای بسی خوشبختی است که در حوزه های علمیه خواهران توجه جدی به امر پژوهش وجود دارد و همزمان با آن تلاش های گسترده ای برای تدوین متون آموزش متناسب با آن صورت گرفته است. امید آنکه این تاثیر نیز گامی کوچک در این راستا به حساب آید. نوشته حاضر، دارای چهار بخش است؛ در بخش اول به ارائه تعریف پژوهش و معرفی انواع پژوهش پرداخته شده است. در بخش دوم، دوگام آغازین پژوهش، یعنی جستجو و انتخاب مساله پژوهشی و شناخت آن بیان شده است؛ در بخش سوم به صورت مختصر، چگونگی جمع آوری اطلاعات و تجزیه وتحلیل آن بیان شده و در آخرین بخش روش تدوین گزارش پژوهش ارائه گردیده است.
کلمات کلیدی: مسئله پژوهشی، حدود مسئله، مفهوم مسئله، تعریف مسئله، ارزیابی مسئله
مقدمه :
معمولا اولین سوال در بررسیها آنست که " بطور کلی تحقیق چیست ؟" و " چرا پژوهشگران در پی اجرای تحقیقات علمی هستند ؟ " پاسخ ساده این سوال عبارتست از اینکه پژوهشگران می خواهند تئوری ها و نظریه هایی که از تجربه ها و آزمایشات خویش به دست آورده اند را سنجیده و در صورت صحیح بودن ، آنها را به کل جامعه تعمیم دهند . علاوه بر آن تحقیق به عنوان ابزاری در خدمت پیشرفت و توسعه تئوری است . تحقیق و تئوری با یکدیگر نقش تکمیلی دارند بگونه ای که به منظور ارزشیابی تئوری از تحقیق استفاده می شود و از طرف دیگر ، تئوری هدایت و راهنمایی تقیق را برعمده دارد . فرض کنید که یک محقق امور آموزشی درباره نحوه تدریس معلمان در مدارس ایران نظریه ای دارد . براساس او یک روش جدید تدریس را پیشنهاد می کند و بدین منظور تلاشی را در این جهت آغاز می کند تا بررسی کند که آیا نظریه اش درست و معتبر می باشد یا خیر؟ در این راستا سعی نموده تا مدارسی را بیابد که با وی همکاری نموده و به او اجازه دهند که برنامه و شیوه تدریس پیشنهادی خود را برای گروهی از دانش آموزان اجرا کند و در پایان هر دوره نمره امتحانات آنها را از معلمانشان دریافت نماید.
توصیف و بیان مسئله
پس از تعییین و تجزیه و تحلیل مسئله، پژوهشگر باید اقدام به صورت بندی و بیان مسئله، به نحوی که قابل پژوهش باشد، بنماید برای بیان مسئله، انجام فعالیت های زیر لازم است:
-1 محدود کردن مسئله.
-2 تعریف مفاهیم.
-3 بررسی مفروضه های بنیادی. - دلاور ، - 53 :1353
تعریف و تشریح مساله
محقق مجرب پس از آن که مسئله تحقیق را با توجه به معیارهای گفته شده در نظر گرفت و مطرح نمود و ارزیابی آن نتیجه مثبت داد و مسئله انتخاب گردید ، لازمست به منظور شناساندن آن به تعریف و تشریح بپردازد . شناختن و شناساندن مسئله تحقیق به ترتیب به طور تدریجی انجام می گیرد و باید :
-1 محدوده مسئله مشخص گردد و مسائل جانب آن نیز مورد اشاره قرار گیرد .
-2 واژه هایی که در تعریف مسئله به کار برده می شود باید ساده و قابل فهم باشد و اگر به ناچار از واژه های تخصصی استفاده شده ، لازمست معنی آن و در برخی مواقع نیت مورد نظر محقق از آن نوشته شود .
-3 نوع مسئله و هدف از انتخاب آن جهت تحقیق معرفی شود .
-4 به تحقیق هایی که قبلا در مورد این مسئله انجام گرفته است ، اشاره شود و از روش هایی که در گذشته در آن به کار رفته و نتایجی که از آن حاصل گردیده است ، یاد شود و تحلیل به عمل آید.
-5 به منبعی که مسئله از آنجا ناشی شده اشاره گردد .
-6 روابط علت و معلول متغییرها تشریح شود .
-7 اهمیت تحقیق مسئله بیان گردد و گروه هایی که از نتایج این تحقیق بهره مند می شوند معرفی شود . - فرهنگی ، صفری، - 139 : 1385
بیان مسئله - پرسش آغازی / مساله اصلی تحقیق -
هر پژوهش در واقع با قصد پاسخ گویی و راه حل یابی برای یک مساله اصلی که در قالب یک پرسش ظهور کرده است آغاز می شود. مساله اصلی تحقیق باید یک مساله علمی باشد و مساله علمی عبارت از یک تحریک ذهنی است که نیاز به یک پاسخ از طریق تحقیق علمی است. مساله، سوالی است که در ذهن پژوهشگر راجع به یک پدیده، مشکل یا معضل اجتماعی یا سازمانی مطرح می شود. هدف محقق از طرح این سوال ریشه یابی علت یا علل بوجود آورنده مشکل یا معضل است. چگونگی این ریشه یابی بستگی کامل با نوع و اهداف در نظر گرفته شده برای تحقیق دارد.اما بطور کلی این ریشه یابی را می توان در این سوال خلاصه کرد که: چه چیزی این پدیده یا مشکل را به وجود آورده است چرا؟
در واقع محقق با طرح چنین سوالی به دنبال راه حل ها و چاره جوئیهاست و از این نظر پدیده یا مشکلی که به نحوی ذهن پژوهشگر و توجه او را جلب کند، می تواند موضوع تحقق قرار گیرد، اما ظرافت کار پژوهشگر در آن است که موضوع تحقیق مورد نظر را با تعبیرات عامیانه و غیر علمی در سطح جامعه، سازمان یا یک گروه خاص مطرح شده است، با زبان علمی بیان کند. هر تحقیقی به دنبال طرح مساله ای آغاز می شود. اگر این مساله در ذهن مخقق از وضوح و روشنی لازم برخوردار نباشد، به اجبار محقق به کلی کوئی می پردازد و به این ترتیب، خود را از علم و روش علمی دور می کند. لذا برای جلوگیری از کلی گویی، لازم است که اولا در مورد پدیده یا مساله مورد نظر به تفکر بیشتری بپردازد و در قدم بعدی، از طریق بررسی ادبیات و منابع مربوطه ذهن خود را مورد مساله مزبور روشن کند و از مشورت با صاحبنظران دریغ نورزد. انتخاب مساله بستگی به ذوق، سلیقه، زمینه تخصصی و تجارب شخص پژوهشگر دارد. بنابراین قواعد فنی بخصوصی و رهنمودهای زیادی برای آن نمی توان ارائه داد.
ویژگی های مساله به شرح زیر است:
رابطه بین دو یا چند متغیر را مورد پرسش قرار دهید. روشن و بدون ابهام و به صورت یک جمله استفهامی باشد. از نظر دامنه محدود باشد - از لحاظ زمان و مکان - . حل نشدنی باشد و از طریق روش های تجربی قابل آزمون باشد وامکان اندازه گیری داشته باشد. بار اخلاقی نداشته باشد علمی بودن - قابلیت - . - سلیمانی، جمشیدی، - 60 :1384
طرح مسئله تحقیق
موضوع تحقیق برای محقق براساس منابع متعدد مطرح می شودکه از جمله این دلایل موارد زیر قابل ذکر است:
الف - کنجکاوی، انسان به لحاظ برخورداری از قوای فکری و عقلی، همواره در اندیشه و تفکر درباره جهان و زندگی و مسائل گوناگون آن است؛ بنابراین، در مقابل شناخت ها و آگاهی ها او، ناشناخته ها و مجهولات جدید مطرح می شود و به ذهن او خطور می کند، گاه طرح این سوال ها به شکل گیری راه حل های فرضی، ذهنی و تخیلی منجر می گردد و مقدمه ی تشکیل نظریه را فراهم می آورد. این نظریه ها و تصورات ذهنی جدید هستند که ذهن کنجکاو و جستجوگر محقق را جهت می دهند تا تلاش خود را برای شناخت واقعیت در مسیر جدید آغاز کند و ثمره ی چنین جهت گیری ها و تلاش هایی است که به ابداعات و اختراعات و انتشارت جدید و تازه می انجامد. در واقع، تخیل های سازنده و تفکرهای پویا و خلاق سهم موثری در نوآوری و ابداع و ابتکار داشته است.
ب - تجارب شخصی، انسان را دائما با محیط خارج ارتباط و واکنش دارد و از آن تاثیر می گذارد. قلمرو موضوعات و کنش متقابل انسان با محیط متنوع است و از کوچکترین تا بزرگترین ابعاد را شامل می شود. با این همه، تمامی این واکنش ها شخصی ممکن است در طرح مسئله تحقیق موثر باشد.
ج - مطالعه آثار مکتوب. انسان به طور اعم و محققان به طور اخص علاقه مند به مطالعه هستند. مطالعه امکان آشناییی با نظریه ها و تجارب دیگران و حاصل کاوش ها و شناخت های دیگر دانشمندان و صاحبان آثار را فراهم می کند. در واقع، مطالعه راهی است برای ورود به مخزن معلومات و قلمرو معرفتی و شناختی نوع بشر در تمام زمینه ها یا زمینه ای خاص، محقق با مطالعه ی آثاردیگران با مسائل تحقیقاتی که آن ها پیشنهاد داده اند آشنا می شود و در صورت علاقه می تواند آن ها را موضوع تحقیقات خود قرار دهد. آثار مکتوب نیز متعددند که با مطالعه ی آن ها محقق با مسائل جدیدی رو به رو می شود و هر یک از این مسائل می تواند به عنوان مساله تحقیق برگزیده شود.
د - منابع شفاهی، گفت و شنود با افراد مختلف نیز باعث افزایش آگاهی و معلومات و در عین حال افزایش مجهولات انسان می شود. منابع شفاهی را ممکن است سخنرانی ها، گفتگوها، نشست ها، مناظره ها، میزگردها، برنامه های رادیویی و تلویزیونی، نوارهای صوتی و تصویری، و مانند آن تشکیل دهد. انسان از طریق این منابع با مسائل جدیدی روبه رو می شود که می تواند مساله تحقیق تلقی شود.
