بخشی از مقاله
چکیده
اختلال بیش فعالی و کمبود توجه از مهمترین و شایع ترین اختلالات رفتاری در دانش آموزان عقب مانده ذهنی آموزش پذیر هستند. شیوع این اختلالات در دانش آموزان مدرسه رو بین 3 تا 7 درصد بوده - اسمیت و بارت، - 2000 و این اختلال درپسران بیشتر از دختران مشاهده می شود - احدی و کاکاوند،. - 1387 از نظر آموزشی و درمانی قابل کنترل و اصلاح می باشند. هدف از مقاله حاضر بحث و بررسی پیرامون این موضوع است که "چگونه توا نستم رفتارهای بیش فعالی و کمبود توجه را دریک دانش آموز نوجوان با نیازهای ویژه بهبود بخشم؟" روش مورد استفاده دراین پژوهش مطالعه موردی - مورد منفرد - بوده و در این نوع پژوهش عملی، پاداش و تقویت، نقش متغیر مستقل را ایفا نموده و رفتارهای منفی بیش فعالی و کمبود توجه در دانش آموز، نقش متغیر وابسته را داشته است.
من پس از بررسی و اندازه گیری رفتارهای کیس مورد تحقیق خود در شرایط طبیعی، اقدام به اجرای طرح رفتار درمانی - - ABAB نموده و با ارائه روشهای تقویت و برنامه های اصلاح رفتار میزان تأثیر این روشها را بر حذف و یا حتی الامکان کاهش رفتارهای نامطلوب بیش فعالی و کمبود توجه در دانش آموز مزبور مورد ارزیابی قرار دادم. نتایج نشان داد که با بررسی و مقایسه شرایط رفتاری و آموزشی دانش آموز قبل و بعد از اقدام پژوهی و ارائه گزارشاتی مستند مبنی بر پیشرفت مثبت در رفتار دانش آموز و ابزار رضایتمندی همکاران آموزشی، کادر دفتری ، دانش آموزان مدرسه ، والدین دانش آموز و مطالعه و بررسی فرم ها و جداول اندازه گیری رفتار و نمودارها ی ستونی مربوط به نیمرخ رفتار دانش آموز ، طرح اجرایی مورد نظر، مؤثر و کارآمد بوده است.
کلید واژه ها: بیش فعالی، کمبود توجه، دانش آموز با نیازهای ویژه ، آموزش پذیر، روشهای اصلاح رفتار .
.1 مقدمه :
مطالعه مقوله رفتار انسان امری بسیار پیچیده و نیازمند تعمق و بررسی فراوان است. رفتار انسان تحت تاثیر متقابل وراثت و محیط قرار دارد و تغییراتی که در محیط ایجاد می شود می تواند به تغییر و اصلاح رفتار انسان بینجامد. نیل به چنین هدفی مهم یعنی تغییر در رفتار دانش آموزان خود نیازمند ارائه تمهیدات و برنامه ریزی خاصی از سوی اولیا و مربیان محترم می باشد. اصولاً رفتار انسان تحت تاثیر یادگیری است و یادگیری" یعنی تغییرات نسبتاً پایدار در توان بالقوه رفتاری فرد در اثر تجربه" - سیف، - 1387 بطور کلی اختلالات رفتاری دانش آموزان در حال تحصیل در مدارس استثنایی از مهمترین و پیچیده ترین مشکلات کادر آموزشی از جمله آموزگاران و دبیران این گونه مدارس به حساب می آیند - احدی وکاکاوند،. - 1387
معمولاً طیف وسیعی از رفتارهای نامطلوب و ناهنجار را می توان در دانش آموزان استثنایی مشاهده کرد که هم موجب خلّل در کار تعلیم و تربیت آنان شده و هم باعث آسیب پذیری این دانش آموزان و سایر همکلاسان و همگنان آنها می شود. معلّم بعنوان پژوهشگر می تواند برای ارتقای فعالیتهای آموزشی خود در کلاس درس مطالعاتی انجام دهد و اقدام پژوهی1 او موجب ارائه تصویری جدید از نقش معلم و بهبود آموزش و یادگیری دانش آموز می گردد - بیابانگرد،. - 1386 رفتارهای نامطلوب و ناهنجار را می توان از دو راه تغییر و یا کاهش داد:
-1کاهش غیرمستقیم رفتارهای نامطلوب از طریق جانشین سازی رفتارهای مطلوب به جای آنها بوسیله روشهای مثبت کاهش رفتار مثل: تقویت و تشویق و پاداش وغیره.
- 2 کاهش مستقیم رفتارهای نامطلوب ازطریق روش های منفی کاهش رفتار مثل: تنبیه، جریمه و محروم ساختن و خاموشی و غیره - سیف،. - 1387
اینجانب مدت 20 سال است که با سمت آموزگار، دبیر و مشاور مدارس در آموزش و پرورش استثنایی شهرستان اصفهان خدمت می نمایم. در ابتدای سال تحصیلی متوجه شدم که یکی از دانش آموزانم در کلاس و یا کارگاه بسیار ناآرام، بیقرار و کم توجه است. و باعث اختلال در جریان آموزش و روند یادگیری دانش آموزان می گردد. موضوع اقدام پژوهی من همانا طرح و بررسی این پرسش است که "چگونه توانستم رفتارهای نامطلوب بیش فعالی و کمبود توجه1 را در یک دانش آموز نوجوان با نیازهای ویژه بهبود بخشم؟ "هدف این پژوهش اقدام در جهت تغییر و اصلاح رفتار فعلی دانش آموز است.
نام این دانش آموز امین - نام مستعار - می باشد. او از دانش آموزان استثنایی سال دوم رشته مشبک کاری در مقطع متوسطه حرفه ای است. وی اغلب چه در داخل محیط آموزشی - کلاسها، کارگاه ها و حیاط مدرسه - ، چه خارج از محیط آموزشی - در راه مدرسه و یا در سرویس ایاب و ذهاب دانش آموزان - مشکلات رفتاری از خود بروز داده و برای دیگران درد سرساز می شود. بطورکلی او نوجوانی است درآستانه بلوغ و دارای قد و قامتی نسبتاً بلند، اغلب اوقات پرخاشگر، کم توجه و مخّل نظم کلاس درس است. طالبم درسی را در جریان تدریس معلم خوب فرا نمی گیرد و مشکل بی دقّتی دارد. او معمولاً با بچّه ها شوخی می کند و با ابزار کار، دست به اعمال خطرناک می زند.
و گاهی مواقع دست به کارها و تصمیمات آنی و ناگهانی می زند از قبیل: خروج از کلاس بدون اجازه دبیر و یا تمایل به انتقام جویی درصورت تمسخر از طرف دوستان و پرتاب ناگهانی اشیای خطرناک یا ابزار کارگاه - مثل آچار یا پیچ گوشتی - به طرف آنها و آسیب رسانیدن به همکلاسان با عملکرد ناسنجیده خود ، و ایجاد شرایط متشنج و نا آرام و غیرقابل تحمل درکلاس . لذا اینجانب، به عنوان دبیر مربوطه تصمیم گرفتم، علت رفتارهای نامطلوب او را جستجو کنم و اقدام به مشاهده، ثبت و ضبط گزارش رفتاری او نموده و به تغییر و اصلاح رفتار مشکلات این دانش آموز بپردازم.بنا بر تحقیقات بعمل آمده درگذشته یکی از مشکلات نسبتاً شایع در کودکان و نوجوانان، اختلال بیش فعالی-کمبود توجه 2 - ADHD - می باشد.
از برجسته ترین ویژگیهای این اختلال بیقراری افراطی و فراخنای توجه بسیار ضعیف است که به رفتار تکانشی و فاقد سازمان منجر می شود - کاکاوند،. - 1385اصولاً فعالیت مبتلایان بهADHD فاقد نظم و هدف بوده و این اختلال برای اولین بار در سنین دبستان تشخیص داده می شود. یعنی زمانی که آنها در سازگاری با مدرسه دچار اختلال شده اند - 1994، - DSM IV-TR توانایی تعامل موفقیت آمیز با همتایان درموقعیت های اجتماعی یکی از جنبه های بسیار مهم رشد کودک است - سیف نراقی و نادری، - 1379 در حالیکه بچه های بیش فعال- کم توجه از سوی همکلاسیها و همتایان خود محدودیت هایی را در زمینه اجتماعی تجربه می نمایند.
و معمولاً دوستان خوبی برای دیگران تلقی نمی شوند - وبر و نیومارک، . - 2007 تجارب نشان داده است که حضور دانش آموز بیش فعال-کم توجه در کلاس درس، تعامل منفی معلم با دانش آموزان دیگر را افزایش می دهد. وقتی این دانش آموزان در ساعت مدرسه مورد کنترل و مدوا قرارگیرند، تعاملات دانش آموز -معلّم طبیعی تر می شود - ساراسون، . - 1999 طبق تحقیقات اخیر رایج ترین درمان دارویی تجویز داروهای روان گردان مثل: متیل فنیدیت، دکسترو آمفتامین و پمولین برای مبتلایان بهADHD منجر به کاهش علائم اختلال می شود. و مؤثرترین درمان ADHD ترکیبی از درمان دارویی و درمان رفتاری است. - کاپلان و همکاران،. - 2000
با بررسی و مطالعه پرونده مشاوره ای دانش آموز و جمع آوری اطلاعات لازم درمورد تاریخچه وضعیت جسمانی و روانی او بویژه انجام مصاحبه با والدین دانش آموز و مطالعه کتب و منابع علمی در خصوص اختلالات ژنتیک به این نکته پی بردم که علت بروز اختلال رفتار بیش فعالی و کم توجهی در دانش آموز مورد تحقیق یک نوع نقص ژنتیکی یا مادرزادی است و ناشی از ازدواج فامیلی والدین بوده و انتقال آن از طریق عامل ناسازگاری خونی RHپدر و مادر می باشد که معمولاً بچه اول چنین پدران و مادرانی سالم بدنیا می آیند ولی بچه های بعدی خانواده در معرض خطر ابتلا به بیماری یرقان - زردی - هستند که ممکن است این بیماری خود باعث تخریب سلولهای مغزی، عقب ماندگی ذهنی 3، فلج مغزی4، ناشنوایی5 و همچنین موجب بروز اختلالADHD - کمبود توجه توام با بیش فعالی - و سایر اختلالات رفتاری و تکلمی6 گردد که البته قابل پیشگیری و درمان می باشد - میلانی فر،. - 1384
متاسفانه پدر و مادر امین - علی رغم توجه و پیشگیری لازم درمورد فرزند دوم - در خصوص فرزند سوم خود یعنی امین بموقع اقدام به تزریق آمپول روگام به مادرش در دوران بارداری - پیشگیری کننده یرقان - ننموده اند. و لذا این عامل خود موجب بیماری یرقان دانش آموز در دوره نوزادی شده و به تبع آن، خود منجر به عقب ماندگی ذهنی و اختلالات رفتاری در ایشان شده است. لذا ازسه فرزند پسر خانواده، دو فرزند اول و دوم کاملاً سالم هستند و فقط فرزند سوم یعنی امین به این بیماری مبتلا شده و دچار مشکل می باشد. ضمناً نامبرده به علت بیماری مزبور علاوه بر مشکل عقب ماندگی ذهنی دچار مشکلاتی همچون تأخیر در رشد جسمانی و حرکتی - راه رفتن در2/5 سالگی - و تأخیر در رشد کلامی - درسن4 سالگی تازه شروع به حرف زدن نموده - و از نظر مهارتهای خودیاری - تاحدود14سالگی کنترل ادرار نداشته - که به تدریج این توانایی ها را اکتساب نموده است. و لذا با توجه به نظر پزشکان و متخصصان آموزشی نامبرده دارای اختلالات عقب ماندگی ذهنی و ADHD است .
گردآوری اطلاعات - شواهد: - 1
اینجانب پس از تعیین مساله تحقیق - اقدام پژوهی - خود به منظور شناسایی علل و عوامل ایجادکننده این رفتار در کیس انتخابی اقدام به مطالعه و بررسی و جستجوی علل و عوامل مزبور و جمع آوری مدارک و شواهد متّقن و محکم در این زمینه نموده و کار خود با مشاهده رفتارهای کیس آغاز کردم و در این فکر بودم که چگونه می توان وضع موجود را تغییر داد:
الف - مشاهده رفتارها و بررسی عملکرد دانش آموز در مدت معین:
درابتدای امر به مدت یک هفته به مطالعه و بررسی رفتار دانش آموز دریک وضعیت طبیعی مبادرت ورزیدم. مطالعه و مشاهده رفتار دانش آموز در موقعیتهای طبیعی مثل کلاس درس، کارگاههای مشبک بری، و هنگام حضور دانش آموز در حیاط مدرسه و زنگهای تفریح صورت گرفته و در این مرحله بدون هیچگونه مداخله ای در رفتار دانش آموز ، صرفاً به مشاهده و ثبت و ضبط رفتارها و عملکرداو اقدام نمودم - قاسمی پویا،. - 1383
ب - مطالعه پرونده تحصیلی دانش آموز: با مطالعه پرونده تحصیلی دانش آموز از بدو ورودش به دبستان تاکنون و مشاهده و مقایسه اطلاعات مندرج در پرونده ازجمله نمرات تست های هوشی دانش آموز و نمرات و نتایج کارنامه های تحصیلی سنوات گذشته اش - درسه مقطع ابتدای، راهنمای و متوسطه حرفه ای - متوجه شدم که نامبرده از نظر فراگیری مطالب درسی بسیار ضعیف بوده و پیشرفت تحصیلی او پایین است.
ج - مطالعه پرونده مشاوره ای دانش آموز: مطالعه پرونده مزبور اطلاعات بسیار با ارزش را در خصوص نوع مشکل یا اختلال و علل رفتارها و تاریخچه و سابقه مشکلات دانش آموز به من ارائه می داد. از جمله منابع اطلاعاتی موجود در پرونده مشاوره ای دانش آموز که مرا در کشف حقیقت و علت یابی مشکلات رفتاری دانش آموز کمک نمودند، عبارتند از:
- 1پرسشنامه پیشینه کاوی - مددکاری - .
- 2کار برگ تاریخچه سوابق دانش آموز .
- 3کار برگ روند پیشرفت رفتارهای دانش آموز .
- 4 فرم مصاحبه با والدین جهت تشخیص مشکلات .
- 5نسخ پزشکی .
- 6 فرمهای ارجاع به هسته مشاوره، متخصص روانپزشکی .
- 7سوابق بستری شدن در بیمارستان .
- 8فرم قراردادهای رفتار .
- 9تعهدنامه والدین.
د - پرس و جو از همکاران: از جمله منابع مهم اطلاعاتی درمدرسه پرسنل اداری و آموزشی اند. در این خصوص نقش مشاور حائز اهمّیت بسیاری است. ایشان نقش یک پل ارتباطی بین خانه و مدرسه را بازی می کند. و هرازگاهی چند ارتباط نزدیکی با والدین دانش آموزان دارد، تا ایشان را در کشف راه حل مشکلات فرزندانشان یاری کند، معلّمان نیز می توانند اطلاعات بسیار با ارزشی را درمورد چگونگی رفتارها و عملکردهای دانش آموزان به ما ارائه دهند. من نیز با استفاده از این شیوه اقدام به جمع آوری اطلاعات لازم نمودم.
ه - مطالعه علمی وآگاهانه از منابع معتبر : با مطالعه کتب، نشریات و بررسی نظریات علمی محققان و نویسندگان صاحب نظر درصدد کشف علل وعوامل موّجد اختلال و بررسی راهها و روشهای درمان اختلال بودم.
و - تشکیل جلسه شورای معلمان: طرح و بررسی موضوع مشکلات رفتاری و آموزشی دانش آموز و اخذ نظرات صائب همکاران در این زمینه.
ز - پیشنهاد تشکیل جلسه ستاد تربیتی مدرسه: با حضور همکاران - مدیر، مشاور، مربی تربیتی و دبیرمربوطه - به منظور تبادل نظر و تصمیم گیری در خصوص مشکلات رفتاری، تربیتی و اخلاقی دانش آموز و ارائه راه حلهای کلیدی.
