بخشی از مقاله
چکیده
نحوه تعامل میان ابعاد کالبدی و غیرکالبدی دانش شهرسازی، همواره مورد توجه طراحان و برنامهریزان شهری بوده است. این موضوع در چند دهه اخیر و پس از طرح چهارچوب مفهومی »توسعه پایدار« صورت جدیدتری به خود گرفته است. چرا که یکی از ابعاد مورد توجه توسعه پایدار، بعد اجتماعی آن است که به عقیده صاحبنظران، دستیابی به آن و تحقق مفهوم »اجتماع محلی پایدار«، چشمانداز نهایی توسعه پایدار است. این مقاله در پی یافتن شاخصهای شهرسازانه مؤثر بر ارتقاء »پایداری اجتماعی« و پاسخ به این پرسش است که »توجه به چه شاخصهایی در حوزه شهرسازی میتواند به ارتقاء پایداری اجتماعی در شهر کمک کند«؟ به این منظور و با رویکرد توصیفی- تحلیلی در پژوهش، پس از مطالعه اسناد علمی موجود، از روش »تحلیل محتوای کیفی« به منظور تحلیل دادهها استفاده شد.
به کمک این روش، ابتدا 84 کد ناظر به پایداری اجتماعی از 37 منبع استخراج و مقولهبندی گردیدند. در مرحله بعد، تمرکز بر کدهای حوزه مفهومی »مکان« و کاهش کدها در این مقوله از 28 به 18 کد و تفکیک مجدد آنها در سه زیرمقوله »کالبد «، » معنا« و »فعالیت « که در تشابه و تطبیق با مدل مکان »کانتر« قرار دارد، انجام شد. به این ترتیب در مقوله »کالبد:« کیفیت مطلوب محیطی، منظر شهری طراحی شده، قلمرو عمومی جذاب، هماهنگی محیطی و تراکم و فشردگی، در مقوله »معنا:« حس تعلق به مکان، هویت اجتماع محلی، تشخص همسایگی، ویژگیهای بومی/محلی و تصویر ذهنی و در مقوله »عملکرد:« ایمنی و امنیت، توسعه مختلط، پیادهمداری، دسترسیپذیری، زیرساختهای محیطی، تسهیلات، شمولگرایی و تنوع، به عنوان مهمترین شاخصهای نیازمند توجه در حوزه شهرسازی، به منظور ارتقاء پایداری اجتماعی، شناخته شدند.
واژگان کلیدی:پایداری اجتماعی توسعه پایدار شهرسازی تحلیل محتوا
-1 مقدمه
شهرسازی مانند سایر دانشهای محیطی، همواره با دو بعد انسان و محیط سر و کار دارد و دغدغه اصلی آن، ساماندهی محیطی مطلوب برای زندگی انسان است. اما گاهی در طرحها و برنامههای شهری، به دلایل گوناگون، آنگونه که باید به ابعاد انسانی توجه نشده و در نتیجه، مردم به عنوان مالکان حقیقی شهر و فضاهای شهری، از تجربه زندگی در »مکانهای شهری« بیبهره میمانند. »پایداری اجتماعی« به عنوان یکی از مؤلفههای سهگانه توسعه پایدار، به پیششرطهای اجتماعی به منظور تحقق توسعه پایدار میپردازد. به نظر میرسد استفاده از مبانی نظری این مفهوم و تلاش برای استخراج اصول و شاخصهای آن در حوزه شهرسازی، بتواند به دغدغه توجه به ابعاد انسانی و ساختن »مکانهای شهری« پاسخ دهد.
در این مقاله، فرض بر آن است که: »در حوزه شهرسازی، شاخصهایی وجود دارد که به ارتقاء بعد اجتماعی توسعه پایدار کمک میکند.« هدف این پژوهش، تدوین یک چهارچوب نظری به منظور استفاده طراحان و برنامهریزان شهری است برای دانستن آن است که توجه به چه شاخصهایی میتواند پایداری اجتماعی را در بافتهای شهری و عرصههای عمومی شهر، ارتقاء بخشد.به این منظور ابتدا به طور دقیق، منابع نظری و پژوهشهای موجود در موضوع پایداری اجتماعی در دو حوزه جامعهشناسی به طور عام، و شهرسازی به طور خاص مورد مطالعه قرار گردید که مختصری از این مطالعات در ادامه خواهد آمد. سپس به کمک روش »تحلیل محتوای کیفی« به استخراج کدهای اصلی پایداری اجتماعی و تفکیک کدهای شهرسازانه پرداخته میشود. در نهایت کدهای مقوله »مکان«، در سه زیرمقوله که همان مؤلفههای مکان هستند، تفکیک شده و چهارچوب نظری مقاله ارائه خواهد شد.
-2 پیشینه و مبانی نظری پژوهش
-1-2 بعد اجتماعی توسعه پایدار
مباحث توسعه پایدار در آغاز عمدتاً به موضوعات محیطی توجه داشته است. در واقع میتوان گفت که در سالهای انتهایی دهه 80 و طی دهه 90، دغدغه اصلی مطرح در توسعه پایدار، مباحث بوم و محیط بوده است. سپس در سالهای انتهایی دهه 90 شاهد ورود موضوعات اقتصادی در این مباحث هستیم. مباحث اجتماعیِ پایداری در سالهای اخیر و در ابتدای قرن بیست و یک به دغدغههای توسعه پایدار تبدیل گردید.در الگوی سند پایداری کمیسیون برونتلند، از سلامت اکولوژیکی، حیات اقتصادی و سلامت و کیفیت زندگی، به عنوان رویکردهای اصلی توسعه پایدار یاد شده است .[1] در دستورکار 1 21 نیز هدف آرمانی پایداری، برقراری تعادل پویا میان نظامهای مختلفِ اجتماعی، بومشناختی و اقتصادی عنوان گردیده است .[2]
با اینحال در بین محققان اتفاق نظر وجود دارد که بعد اجتماعی توسعه پایدار، در میان ابعاد سهگانه آن، به شدت مورد غفلت واقع شده است [3]، [4]، [5]، [6]، [7]، [8]، [9]، .[10] در حالی که به گفته برخی از صاحبنظران، این پایداریِ اجتماعیاست که نهایتِ و فرجامِ فرآیند توسعه پایدار است و پایداری محیطی2 و پایداری اقتصادی3 هدفهای کوتاهمدت وابزارهایی در طول این مسیر به شمار میروند .[11] آسفا و فراستل - 2007 - 4 بیان میکنند که پایداری اجتماعی، پایان و نهایت توسعه پایدار است در حالیکه پایداری اقتصادی و محیطی، هر دو مقاصد توسعه پایدار و ابزارهایی برای رسیدن به آن هستند. بر اساس این مفهوم تعبیری وجود دارد که از پایداری اجتماعی تحت عنوان شرایط لازمِ اجتماعی برای تحقق و پشتیبانی از پایداری محیطی تلقی میشود .[12]
-2-2 تعریف پایداری اجتماعی
تاکنون تعاریف متعددی با رویکردهای مختلف برای پایداری اجتماعی ارائه شده است. به نظر کونینگ، پایداری اجتماعی، ویژگیِ جامعهایست که در آن تساوی حقوق رعایت میشود، محرومیت اجتماعی وجود ندارد و کیفیت بالایی از زندگی وجود دارد .[13]پلز و استرن1، پایداری اجتماعی را ویژگی توسعهای میدانند که با سیر تحولات جامعه مدنی سازگار و همسان باشد و یک زندگی همساز و موافق گروههای مختلف از لحاظ اجتماعی و فرهنگی را تقویت کند . در عین حال، موجب یکپارچهسازی اجتماعی با بهبود کیفیت زندگی برای همه اعضای جامعه شود .[14] مکنزی معتقد است پایداری اجتماعی، غنای شرایط زندگی در درون اجتماعات محلی وفرآیند دستیابی به آن شرایط است .[15]
در تعریف دیگری اشاره شده که پایداری اجتماعی، در جامعهای تحقق مییابد که وعدههای عدالت اجتماعی، شأن انسانی و مشارکت در آن محقق گردد .[16] در تعریف پایداری اجتماعی، مؤسسه توسعه شهری و منطقهای استرالیا - 1995 - بر اهمیت عدالت اجتماعی تأکید کرده و بیان داشته: یک جامعه با توزیع یکسان منابع اقتصادی، کیفیت زندگی مدنی، حقوق قانونی و دسترسی یکسان و عادلانه به خدمات ضروری نظیر مسکن، سلامت، آموزش، فرصت برای همه و مشارکت در زندگی اجتماعی ودر تصمیمگیری، به لحاظ اجتماعی پایدار میباشد.[17] ایفاچل و هگوک نیز از پایداری اجتماعی به عنوان توانایی پیوسته یک شهر برای عمل کردن به عنوان یک قرارگاه درازمدت برای تعاملات انسانی و توسعه فرهنگی اجتماعی یاد میکنند.[18]
بریملی - - 2006 دو مفهوم مهم و اساسی را به عنوان هسته نظریه پایداری اجتماعی معرفی میکند؛ مساوات اجتماعی و پایداری اجتماع. اولی به مفهوم عدالت اجتماعی برمیگردد، که بر توزیع عادلانه منابع در جامعه در جهت اجازه دسترسی عادلانه به شغل، مسکن وخدمات محلی برمیگردد و بعد دوم با امکان ادامه حیات و عملکرد اجتماع محلی، به عنوان یک نهاد اجتماعی مربوط است .[19]در واقع، در همه این تعاریف، به ویژگیها، شاخصها و مفاهیمی اشاره شده است که در ارتباط مستقیم با پایداری اجتماعی قرار دارند. در جدول شماره یک، کلمات کلیدی موجود در تعاربف و اصول پایداری اجتماعی، در »بیست« پژوهش مختلف از پایداری اجتماعی نشان داده شده است.
