بخشی از مقاله
چکیده
یکی از قالبهای القای پیام که همواره مورد پسند طبیعت انسان بوده، قصّه است. بسیاری اوقات، از طریق هنر میتوان پیامی را به طور غیر مستقیم و در قالبی جذّابتر ارائه نمود. بخش مهمّی از آیات قرآن کریم را قصص آن تشکیل می دهد. هدف از نقل سرگذشت پیشینیان و شرح حال پیامبران در قرآن، هدایت و راهنمایی مردم، تربیت جوامع بشری و عبرت گرفتن آیندگان، از سرنوشت گذشتگان است. در این مقاله تحقیقی، با روش توصیفی و کتابخانهای، چگونگی استفاده از قصه های قرآن کریم در کتاب های درسی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. بر اساس یافتههای تحقیق، سه روش تربیت دینی در قصههای قرآن که می توان با بهره گیری از آن ها در کتاب های درسی، موضوع مهم تربیت را به شکل هنری و جذاب به دانش آموزان انتقال داد، عبارتنداز: -1فرصت دهی برای تفکّر و تصمیم و استفاده از شیوهی استفهام جهت جلب تفکّر؛ با نقل روش تربیت عملی ابراهیم، موسی و نوح - ع - . -2ملاطفت؛ با نقل شفقّت لقمان - ع - وصمیمیّت یوسف - ع - . - 3 انذار و تبشیر؛ با نقل دعوت و روش تبلیغی نوح و موسی - ع - .
کلمات کلیدی: تربیت دینی، راهکارها، قصص قرآن.
مقدّمه
سرعت و سهولت انتقال پیام از سویی و گرایش فطری بشر به شنیدن قصّه از سویی دیگر، اهمیّت استفاده از این وسیله را دو چندان کندمی. از جانب دیگر با توجّه به نقش و اهمیّت اساسی مسائل هدایتی و تربیتی دین الهی در زندگی بشر، استفاده از شیوه ها و راه های صحیح تبلیغ بسیار مهمّ و حیاتی خواهد بود. لذا همه ی آیین های الهی با عنایت به تاثیر قابل توجّه روش نقل سرگذشت و داستان، از قصّه به عنوان وسیله ای مؤثّر در الگودهی و هدایت انسانها استفاده نموده اند. قرآن کریم نیز با گنجاندن بسیاری از پیام های خویش در قالب قصّه، به صورت مستقیم و غیر مستقیم از نقش سازنده ی آن در ارشاد اقشار مختلف جامعه بهره جسته و به میل فطری آنان نیز جواب مثبت داده است. محققین زیادی، ازجمله اطمینان - - 1380، خالوندی - - 1373، گرجیان - - 1375، دلشاد تهرانی - 1387 - ، رسولیمحلاتی - - 1381 و مهدوی - - 1381 در تألیفات خود به این مهم پرداخته و هرکدام از زوایای مختلفی، آن را مورد بررسی و تاییدقراردادهاند.هدف کلی این مقاله، بررسی راه کارهای بهرهگیری
از قصه های قرآن کریم در کتابهای درسی بوده و اهداف جزئی، شامل، شناسایی چیستی تربیت دینی، معرفی اجمالی قصّه های قرآن و بیان ویژگیهای قصص قرآنی است. همچنین، سؤال اصلی تحقیق عبارت از این است که: قصّه های قرآنی روشهای تربیت دینی را چگونه ارائه میدهند؟ و سوالات فرعی، شامل موارد ذیل میباشد: قصص قرآنی دارای چه خصوصیات و ویژگیهایی میباشند؟ و روشها و راهکارهای تربیت دینی، از منظر قصههای قرآنی کدامند؟از نظر روش، این تحقیق، توصیفی و کتابخانهای و از لحاظ نوع تحقیق، کاربردی است که با مراجعه به ابعمن اصلی و اوّلیهی تحقیق، شامل: قرآن کریم، تفاسیر قرآن، احادیث معصومین - ع - و کتب معتبر تألیف شده در مورد قصّههای قرآن و شیوههای مختلف تربیتی؛ از مطالب مهمّ و مورد نیاز، فیشبرداری شده، سپس تجزیه و تحلیل، جمعبندی و نتیجهگیری گردیده است.
چیستی تربیت دینی
قبل از ورود به بحث روشها و راهکارهای تربیت دینی از منظر قصههای قرآن، اختصاراً به تعریف تربیت دینی می پردازیم. تربیت دینی، به معنای فعالیتهای نظاممند و برنامهریزی شدهی نهادهای آموزشی جامعه به منظور آموزش بینش، منش و آموزههای دین به افراد است؛ به گونهای که در عمل نیز به آنها پایبند باشند - داوودی، . - 16 :1383 به تعبیر دیگر، تربیت دینی به هرگونه فعالیت هدفمندی گفته میشود که در نظام آموزش و پرورش کشور به منظور تقویت ایجاد شناخت و باور به معارف دینی، گرایش به ارزشها و هنجارهای دینی و التزام عملی به احکام و دستورات دینی طراحی شده است - صادقزاده، . - 211 :1380
در دایره المعارف جهانی تربیت، در تعریف از تربیت دینی چنین آمده است: »آموزش منظم و برنامهریزی شده که سعی دارد در مسایلی همچون وجود خدا، حقیقت هستی و حیات، رابطه فرد با خالق و با سایر افراد جامعه بشری، انسان را از اعتقاداتی بهرهمند کند - «توماس، 41 :1994، به نقل از تقوینسب و همکاران، . - 27 :1388در این مقاله، منظور از تربیت دینی یا تربیت اسلامی، پرورش همه جوانب فکری، عاطفی، جسمی و اجتماعی فرد مسلمان و ساماندهی رفتار او براساس رهنمودها و تعالیم اسلامی است، با این غرض که اهداف عالیه دین مقدس اسلام در ابعاد مختلف زندگی او تحقق یابد.
معرّفی اجمالی قصص قرآن
نگرشی کوتاه به قرآن به روشنی بیان میکند که بخش اعظمی از آیات آن در ارتباط با نقل قصّههای افراد، اقوام، امّتها و پیامبران گذشته است. »یکی از جلوههای کمال قرآن، قصص و حکایت آن است. اهمیّت قصّهها، باعث گردیده بخش قابل توجهی از آیات الهی بهیانب قصّهها اختصاص یابد. چنانکه طبق بررسی های انجام شده بیش از هزار آیه در زمینه قصّه و بیان قصص بر شمرده-اند« - ملبوبی، . - 98 :1376 در یک تقسیمبندی میتوان قصّههای قرآن را به داستانهای پیامبران و داستانهای غیر پیامبران تفکیک نمود که داستانهای پیامبران شامل شرح حال پیامبران و اقوامشان میشود و داستانهای غیر پیامبران را، اقوام و گروهها، اشخاص، ملائکه، شیاطین و جانوران تشکیل میدهند - اشرفی، . - 32 :1375
خصوصیّات قصص قرآنی
قرآن کریم در بیان داستانهای خود از شیوهی بخصوص و منحصر به فردی بهره جسته است وهمین روش بدیع بوده که قصّه-های قرآن را جاذبه و شکوهی خارقالعاده بخشیده و هر یک از داستانها را به صحنهی تجلّی فضایل اخلاقی و ارزشهای متعالی تبدیل کرده است. قرآن» در ساختار قصّه هایش از شیوهها، اسلوب ها و فنون متنوع سود جسته است که تمامی این شیوهها و اسلوب های هنری در جهت همان هدف اصیل قرآن، یعنی القای هر چه بیشتر معانی و معارف الهی، ابلاغ رسالت انسانی و تصویرگری از سیمای دین پدید آمده استوهرگز داستان در قرآن تنها کار فنّی و هنری صرف و مستقلّ نبوده است - «سید قطب، . - 199 :1359قصّه در قرآن تعریف خاص خود را دارد و از خصوصیّاتی برخوردار است که توجه به آنها ما را با عمق معارف الهی آشنا می نماید. از جملهی این ویژگیها عبارتند از:الف - حقانیّت، ب - عبرتآموزی، د - نقل پراکنده و حسب نیاز، ج - عدم پرداخت به جزئیّات.
روشها و راهکارهای تربیت دینی از منظر قصه های قرآن کریم
هدف این بخش از مقاله، ارائهی راهکارهایی عملی برای تربیت دینی با بهرهگیری از نکات تربیتی قصّههای قرآنی است. در این راستا به یاری خداوند متعال، سه روش تربیتی بررسی خواهد شد.
-1فرصت دهی:
فرصتدهی به مخاطب برای کنارزدن پردههایجهل و ناآگاهی و رسیدن به حقایق و واقعیّتها، یکی از راهکارهای مهمّ وَتربیتیإِنْاستأَحَدٌ.قرآنکریممِنَخطابالْمُشْرِکِینَبهپیامبراسلام - ص - ،اسْتَجَارَکَمیفرماید:» فَأَجِرْهُ حَتﱠی یَسْمَعَ کَلامَ اللﱠهِ - «توبه، . - 6 - و اگر یکی از مشرکان از توناهپ خواست، پناهش ده تا کلام خدا را بشنود. - علّامه طباطبایی ذیل آیهی فوق مینویسد:آیه» متعرّض حکم پناه دادن به مشرکین است که پناه خواهی میکنند و میفرماید پناهشان بدهید تا کلام خدا را بشنوند - «طباطبایی، -206 / 9 :1374 . - 205 علّامه توضیح میدهد که: »اساس نای دعوت حقّه هدایت مردم است و مقصود این است که مردم را از ضلالت به سوی رشد و هدایت برگردانیده و از بدبختی و نکبت شرک، به سوی سعادت توحید بکشاند و لازمهی آن، این است که کمال اهتمام را در رسیدن به آن هدف مبذول داشته و برای هدایت یک گمراه و احیای یک حق، هر چند هم ناچیز باشد از هر راهی که امید می رود به هدف برسد استفاده شود؛ و به همین جهت است که خدای تعالی وقتی که مشرکی پناه می خواهد تا از نزدیک دعوت دینی را بررسی نموده و اگر آن را حق دید و حقّانیتش برای وی روشن شد پیروی کند، دستور می فرماید که او را پناه دهند تا کلام خدا را بشنود و در نتیجه پردهی جهل از روی دلش کنار رفته و حجّت الهی برایش تمام شود - «همان: . - 206 با توضیح علّامه طباطبایی، موضوع روشنتر گردید و اهمیّت فرصتدهی در امر تبلیغ و تربیت آشکار شد؛ برای بررسی ابعاد مختلف مسئله و تکمیل بحث، لازم است این مبحث حداقل ذیل دو عنواندادن» فرصت برای تفکّر و تصمیم « و »استفهام، شیوهای برای جلب تفکر«، بررسی گردد:
