بخشی از مقاله
کارآفرینی در پرتو مبانی علم حقوق
چکیده
کارآفرینی پروسهای که موجد ارزشآفرینی و بهعنوان رگ حیات توسعه بشر مطرح است و هدف از آن نیل به رفاه و عدالت و سعادت بشری با اتکا به قوه خلاقیت، فکر آفرینی و نوآوری است و شخص کارآفرین همه این نتایج ارزشمند را با خصوصیاتش (که منحصربهفرد است) به نتیجه میرساند و علم حقوق که غایتش رفاه، سعادت و عدالت بوده و حقوقدانان نیز مجری این مهم است، وجه اشتراکات و تعاملات بسیاری با علم کارآفرینی و فکر آفرینی خلاقیت و نوآوری بهعنوان ارکان آن دارد و نهادینه کردن این فرهنگ و سبک در حوزههای مختلف رشته حقوق نتایج بسیار اثرگذار به هدف و ارزشمندی برای اهداف غایی کارآفرینی دارد. چه در بحث کارآفرینی به معنای اعم که شامل: خلق ایدههای جدید، خلاقیت، فکر آفرینی و نوآوری در پروسه تکوین و تدوین قاعده حقوقی تا مراحل تصویب، اجرا، تفسیر، صدور حکم و موضوعات مرتبط و یا کارآفرینی به معنای اخص که شامل: ایجاد فرصتهای کسبوکار جدید و اصلاح شیوهها و خلق خدمات بدیع (برای فارغالتحصیلان حقوق) که دارای ارزش هست، شایان توجه است. در این مقاله به این سؤال پاسخ داده میشود که چه وجوه اشتراکی بین علم حقوق و کارآفرینی وجود دارد و چگونه علم حقوق بااینهمه گستره زیرشاخههایش میتواند از علم کارآفرینی در تحقق متعالی غایت نهایی خود تغذیه و بهرهوری نماید و بهعنوان مصداق چند نمونه در حقوق ملی و رأی صادره در قضایای بینالمللی و نیز قوانین تدوینی کشورها در حوزه سرمایه گذاری خارجی و حقوق تطبیقی بهصورت کلی با بحث خلاقیت و نوآوری تحلیل و تطبیق شده و بر اساس نتایج این تحقیق بنا بر ضرورت تغییر خلاقانه و حفظ پویایی و پایایی قانون علیالخصوص در مباحث مرتبط سرمایهگذاری خارجی و بینالمللی اقتصادی باید یک کارشناس حقوق و علیالخصوص حقوقدانان در حوزههای مختلف قالب و محتوای کاری و تخصصی و مطالعات حقوقی، با ذرهبین نوآورانه و خلاقانه کارآفرینانه به موضوع نگریسته و به نکتههای آرمانی نهادین شده این علم به شکل تصاعدی دست یابند.
واژگان کلیدی: کارآفرینی و فکر آفرینی، علم حقوق، خلاقیت و نوآوری، رفاه و عدالت، شکستن شیوههای کلیشهای، پروسه تکوین قاعده حقوقی
اهمیت
واژه کارآفرینی از ریشه فرانسوی کلمه "Entrepredre" گرفتهشده است، بر این اساس کارآفرین کسی است که تعهد می کند تا سازماندهی و مدیریت کسبوکار جدیدی را که توأم با ریسک است، بپذیرد.
سازمان بینالملل کار "ILo" آورده است: کارآفرینان کسانی هستند که توانایی دیدن و ارزیابی فرصتهای کسبوکار رادارند. آن ها منابع لازم را جمعآوری کرده و با کاربرد آنها موفقیت خودشان را تضمین میکنند.
کارآفرینی بهعنوان رگ حیاتی توسعه بشری در ابعاد مختلف زندگی بشر، قابلبحث در حوزههای اجتماعی حقوقی اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و ... است. شومپیتر پدر علم کارآفرینی؛ "کارآفرینی را موتور محرکه توسعه جامعه" قلمداد کرده است. (احمد پور داریانی، (14-3 :1380
امروزه با عنایت به معضل بیکاری جوانان و ظهور پدیده کارآفرینی در دو دهه اخیر این مهم فقط از منظر کار و اقتصاد و اشتغال موردبحث قرارگرفته و زوایای مختلف این موضوع مهجور مانده است و اما کارآفرینی بهعنوان متحول کننده و عاملی برای رشد تعالی از اهمیت فوقالعادهای در جوامع مختلف و در تمامی ابعاد آن برخوردار شده است و برای تحقق آن نیز با رویکرد علمی تکنیکهایی جهت تقویت عناصر این مهم پیشبینیشده است (هیگینز، (70-51 :1381 تا با حل و یا ترمیم و ایجاد خلاق و نوآورانه مسئله و موضوع و... مدنظر مدلی ذهنی خلق شود که اثربخشی آن در ضریب رشد برای رسیدن به آرمان غایی موضوع باورکردنی نباشد (صمد آقایی، (14-1 :1385
چون امروزه حل مشکلات مردم و رسیدن به رفاه چه از طریق خودشان و چه از طریق مراجع موردنظر خصوصی و دولتی نیازمند اتخاذ رویکرد خلاقانه جدید برای نیل به کاهش مدتزمان انتظار و کم کردن پروسه موردنظر و نتیجه دهی بالاتر و از همه مهمتر، کیفیتر کردن آنها در تمامی موضوعات و حوزهها و ابعاد مختلف آن هست و این ایده آل محقق نمیشود، مگر اینکه خلاقیت بهعنوان یکی از ارکان مهم کارآفرینی (که میتوان از آن به فکر آفرینی نیز تعبیر نمود)، در جامعه و ذهن مردم و متولیان به شیوهای اصولی فرهنگسازی و نهادینه شود. (رستم زاده،(10- 5:1389
در جامعه کنونی کارآفرینی و فکر آفرینی برای شروع هر چیزی به یکی از اساسیترین منابع و پتانسیلهای موردنیاز تبدیلشده و از همه مهمتر جامعه دیگر برای رشد و تعالی خود مثل چندین دهه
1
پیش بهعنوان یکی از ارکان رشد نیازمند کارآفرینی نیست، بلکه ضرورتی اجتنابناپذیر و اولویتدار برای حرکت تصاعدی در این مسیر فزاینده است. (زبردست، رستم زاده، (1385
موضوع دیگری که در بحث کارآفرینی میتوان ذکر کرد، این است که کارآفرینی و فکر آفرینی فرآیندی محدود و محصور و مختص نیست، بلکه این مهم آنقدر ارزشمند و حیاتی است که باید اندیشمندان و محققان تمامی رشتهها و علوم مختلف مبحث کارآفرینی و فکر آفرینی را با آن علم عجین کنند تا به دستاوردها و روزنهها و رویشهای بدیعتر و نزدیک بهغایت اصلی آن حوزه از علم دست یازند.
و اما خود مبحث کارآفرینی در کلیت موضوع به فرآیندی گفته میشود که از یک ایده که حاصل ضرورت یا فرصتی است که در حوزه خاصی متولد شده و سپس در مراحل مختلف باروری با خلاقیتی بیشتر از پیش عجین شده و بعد از پردازش آن بر اساس واقعیتهای موجود در ذات خود و عارضهها و شرایطی که میتواند آن را تحت تأثیر قرار دهد، به مرحله نوآوری رسیده و عاملی جهنده برای رها شدن از یک تکرار و
کلیشه منفی و یا حتی مثبت است. (فیض بخش، تقی یاری، (13-6 :1385
واژه کارآفرینی ناخودآگاه ذهن را به مباحث مرتبط به کار و اشتغال هدایت میکند، اما غایت اصلی آن تحول درروند و فرآیند موضوع است و گاهی بازگشت به اصل و ذات قبلی و هرازگاهی با شکستن قالب فعلی و گاهی با ترکیب خلاقانه انواع موجود از موضوعات مبتلابه و یا تغییر و دستکاری کوچکی در پروسه مدنظر، به شکلی باورنکردنی و اثرگذار حاصل میشود و این مهم باعث کثرت رویشهای جدیدتر و بدیعتر ذهن در موقع استفاده از این واژه مهم و اساسی میشود و هدف، رسیدن به نتیجه خلاقانه و کاربردی و عملیاتی در این دریای بیکران علم است (رستم زاده، (8-7 : 1389 و درمجموع در کنار بسیاری از برکات کارآفرینی میتوان اذعان نمود که کارآفرینی کیفیت زندگی بشر را بهبود میبخشد. (سالازار، (18 :1380
پس استفاده از فکر آفرینی و کارآفرینی در معنی اعم و اخص آن بهعنوان یک ضرورت حیاتی و اساسی برای رسیدن بهغایت علوم مختلف نیازی مبرم است که باید باظرافت و اختصاص وقت و هزینه این فرهنگ و سبک بهعنوان یک اصل در علوم مختلف و در تمامی زوایای آن نهادینهشده و شاهد رشد کاربردیتر و عملیاتیتر علوم در زندگی بشری مورد بهرهبرداری قرار گیرد که این مهم محقق نخواهد شد، مگر اینکه فرهنگ کارآفرینی و فکر آفرینی به اصلی بیبدیل و لازم در جامعه تبدیل شود ویقیناًعلم حقوق نیز نمیتواند به خاطر شرایط متفاوتتر از علوم دیگر و پایبندی به متون قانونی و اصول ثابت حقوقی از این مهم مستثنا گردد و با درونکاوی، دقت و تدبر و تأمل محتوایی در حوزههای مختلف علم حقوق، متوجه میشویم که تمامی ابعاد رشته حقوق از عطش این فرهنگ رنج میبرد و به خاطر عدم سازماندهی و
2
شناسایی واقعی وعدم مدیریت صحیح در حوزههای مختلف علم حقوق این فرهنگ ابتر مانده و شاهد رویشهای جدیدتر به شکل کمیتر و کیفیتر نیست.
لذا میطلبد که فرهنگ کارآفرینی و فکر آفرینی به شکل ظریف و کارشناسی بهصورت تخصصی از سوی محققین و پژوهشگران علم حقوق و کارآفرینی موردتحقیق و پژوهش قرار گیرد؛ و سؤال این تحقیق نیز در همین راستا طرحریزیشده است که چه وجوه اشتراک بین کارآفرینی و علم حقوق وجود دارد؟ و چگونه علم حقوق میتواند از کارآفرینی در تحقق آرمان و غایت نهایی خود بهرهمند و بهرهوری نماید؟
ضرورت
علم حقوق یکی از علومی است که شاید بیش از علوم دیگر نیازمند نهادینه شدن فرهنگ فکر آفرینی و کارآفرینی و خلاقیت و نوآوری است.
امروزه تنوع بخشیدن و کوتاه کردن پروسههای کلیشهای و تلفیق و ترکیب خلاقانه و ساختارشکنی قالب و شیوههای تفکر کم بازده و ارتقاء آن و خلق محصولاتی که بتواند خلاقانه اندیشیدن و زیستن و انجام دادن را برای بشر فراهم نماید، از ضروریات زندگی جوامع بشری محسوب میشود. ضرورتهای اقتصادی و سیاسی و آرمانهای اخلاقی و مذهبی هرکدام در این مسیر سهم بسزایی دارد. قانونگذار باید بهوسیله تجربه و مشاهده به یاری جامعهشناسی، این ضرورتها را بشناسد.
علم حقوق مانند علوم تجربی در پی احراز واقعیتها نیست، نتیجه این کاوشها در ترازوی عقل سنجیده میشود و قانونگذار میکوشد تا بهترین قاعده را در این میان بیاورد و در انتخاب آن نظم عمومی عدالت را هر چه بیشتر رعایت کند. درست است که هدف تمام قواعد حقوقی تأمین آسایش و نظم عمومی اجرای عدالت است؛ ولی معلوم نیست این مفاهیم مجرد و کلی را چگونه باید با حقایق خارجی تطبیق کرد و معیار تشخیص عدالت چیست؟
هنوز انسانیت به پاسخ قاطعی دست نیافته است که آیا هدف از ایجاد قواعد باید آسایش و آزادی فرد باشد و شخص انسان مبنا و هدف آن قرار گیرد، یا هدف اصلی تأمین نیازهای اجتماعی است؟ و فرد بهعنوان جزئی از آن موردتوجه است یا سرانجام باید امر سومی را هدف اصلی قرار داد؟ که مکاتب حقوق اصالت فرد و اصالت حقوق اجتماعی و دولتی زاییده همین تفکرات است. (کاتوزیان، (35 :1377
دکتر کاتوزیان در تعریف قاعده حقوق آورده است: »قاعدهای الزامآور که بهمنظور ایجاد نظم و استقرار عدالت بر زندگی اجتماعی انسان حکومت میکند و اجرای آن از طرف دولت تضمین میشود.«
3
با تدبر در این تعریف متوجه میشویم که عدالت، یکی از ارکان مهم تعریف قاعده حقوقی، بهعنوان ابزار دست یازیدن به هدف اصلی علم حقوق مورداشاره و تأکید قرارگرفته است.
تاریخ زندگی بشر همواره در تلاش برای راه تمیز و اجرای عدالت تشکیلشده، ولی نهتنها به دلیل مجرد بودن این مفهوم بلکه به خاطر نسبی بودن آن نیز این تلاش پایان نمیپذیرد و همچنان ادامه مییابد. عدالت در هر زمان و مکان با توجه به مجموع شرایط اقتصادی و سیاسی و اجتماعی خاص آن بایست معین شود و نباید آن را ثابت پنداشت، بهبیاندیگر عدالت مفهومی اخلاقی است و همراه بااخلاق دگرگون میشود و درمجموع بهطور خلاصه به دلیل مجرد و نسبی بودن مفهوم عدالت و برخورد اجرای آن بانظم قواعد حقوق، گاه از عدالت فاصله میگیرد. هرچند که گرایش بهسوی آن را بهعنوان آرمانی مطلوب همیشه حفظ
میکند به همین جهت است که در تعریف حقوق عدالت آن را در زمره اصلی بحث ذکر میکنیم
درنتیجه هدف و غایت علم حقوق عدالت است، عدالتی که درست است در تعریف مشخص و معین و دستنیافتنی توصیف میشود، اما در عمل امکان دارد. عدالت معانی مختلفی را بر اساس مقتضیات عارض شده زمانی، مکانی و موضعی بر خود تحمیل نماید. چنانکه درمییابیم فکر آفرینی و خلاقیت یکی از خصیصههای بارزی است که یک حقوقدان برای رسیدن به معنی واقعی عدالت در مفهوم کاربردی به آنها نیاز حیاتی پیدا میکند و نمیتواند با یک شیوه تفکر و استدلال سنتی و کلیشهای که شاید در موضوع یا موضوعاتی نتیجه هم بدهد به عدالت واقعی دست یابد؛ پس فکر آفرینی و کارآفرینی میتواند شیوه و ابزار جدید (شاید از بعد عنوان دهی) نیل به عدالت باشد و بهنوعی تضمینکننده نیل به عدالت در موضوعات مشابه، اما با شرایط عارضهای متفاوت باشد.
این بحث نمونهای مصداقی برای درک فرهنگ فکر آفرینی و خلاقیت در شیوه استدلال یا تدبر در علم حقوق بود. پس ضرورت وجود فرهنگ و علم کارآفرینی و فکر آفرینی و خلاقیت در رشته حقوق انکارناپذیر و اجتنابناپذیر، نسبت به نیاز مردم و جا افتادن عدالت و سعادت و رفاه مردم تلقی میشود.
بحث و بررسی
با عنایت به موضوعات کلی مطروحه در بخش »ضرورتِ« این مقاله، برای بی ان دقیق و تخصصیتر کردن مسئله به شرح، بحث و بررسی و قیاس دو متغییر اصلی مدنظر آن پرداخته میشود.
دکتر کاتوزیان در فنون مربوط به تنظیم قواعد و نوشتن قانون آورده است؛ برای وضع قانون مفید، پی بردن به قواعد مفید کافی نیست. باید قواعد حقوقی به زبانی گفته شود که برای عموم قابلفهم باشد و بهاندازهای صریح که دادرس را در اجرای آن دچار تردید نسازد و درعینحال به او مجال توجه به
4
