بخشی از مقاله
کارکردهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش
چکیده
یکی از مهم ترین حوزه هاي زندگی بشر، آموزش و پرورش است که با ورود فناوري اطلاعات و ارتباطات به این حوزه، افق هاي جدیدي پیش روي صاحب نظران و متخصصان آموزش و پرورش قرار گرفته است. هدف پژوهش بررسی کارکرد هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات در برنامه هاي آموزش و پرورش است. براي دستیابی به این هدف از روش توصیفی تحلیلی بهره گرفته شد. بررسی ها نشان داد که رویکردهاي موجود درباره نقش فناوري اطلاعات شامل دو رویکرد اصولگرا و تحولگرا می باشد. دیدگاه اصولگرا فناوري اطلاعات را نه به عنوان یک مقوله تمدنی بلکه در حد یک فناوري آموزشی براي تعلیم و تربیت، ابزاري براي پیشبرد اهداف برنامه درسی و تحولی در روشهاي یاددهی- یادگیري به صورت تدریجی و اصلاحی میداند. دیدگاه تحولگرا محدود به روشهاست و ابزارهاي تعلیم و تربیت و برنامه درسی را نشانه گرفته است. طبق این نظر اهداف تعلیم و تربیت به خاطر نیازهاي جدید دچار دگرگونی خواهد شد و اهداف جدید، تجربیات آموزشی نو، مواد آموزشی و محتواي آموزشی به روز خواهد شد. در برنامه ریزي درسی به کمک فناوري اطلاعات و ارتباطات آموزش فعال دو طرفه طراحی می شودکه در این روش اطلاعات دائماً توسط کاربران تغییر پیدا می کند و بطور مرتب از یافته هاي جدید سند تهیه می شود. آموزش آنلاین داراي پتانسیل تغییر بنیادي روش هاي یادگیري، تدریس بوده که این تغییر داراي اثرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادي زیادي می باشد. فاوا داراي ویژگی هاي چون، توجه به یادگیري مادام العمر- ایجاد انعطاف در برنامههاي درسی براي دستیابی به استقلال عقلانی- بررسی آثار کاربرد فناوري در فرهنگ و ارزشهاي بومی است که می تواند باعث کاهش محدودیت هاي یادگیري، امکان تسهیل دست یابی به فرصت هاي یادگیري، حذف محدودیت هاي ناشی از، طول یادگیري، مکان یاد گیري و فاصله میان فراگیر و منابع یادگیري از جمله معلم شود.
کلمات کلیدي: فناوري اطلاعات و ارتباطات، برنامه درسی، آموزش الکترونیکی، تکنولوژي آموزش، رویکرد IT، فاوا
١
-1 مقدمه
با ظهور فناوري اطلاعات و ارتباطات در عرصه جهان، فرایند آموزش و پرورش به طور عام و حوزه برنامه درسی به طور خاص، دچار گرگونی هایی شده است. فناوري اطلاعات و ارتباطات نه تنها باعث ارتقاء مهارتهاي پایه از مرز خواندن، نوشتن، حساب کردن، و استدالال کردن می شود بلکه این قابلیت را دارد که سواد اطلاعاتی را نیز ارتقاء بخشد، به همین دلیل آموزش مهارت هاي فناوري اطلاعات و ارتباطات هسته مرکزي بسیاري از نظام هاي آموزش و پرورش جهان امروز را
تشکیل داده است (٢٠٠٤ .(Jedeskog & Nissen,
امروزه انقلابی عظیم در فنون ارتباطی و اطلاعاتی و شکل گیري یک نظام جدید مبتنی بر زبان دیجیتالی بنیادهاي مادي جهان را چنان دگرگون کرده است که هیچگونه انزواگزینی وکناره گیري را برنمی تابد. این دوره که عصر اطلاعات نام گرفته نیازهاي جدیدي را به وجود آورده است به طوري که دیگر اداره و مدیریت بخشهاي مختلف بویژه حوزه طراحی برنامهدرسی و یادگیري در یک نظام تعلیم و تربیتی با روشهاي سنتی مربوط به زمان گذشته لطمات جبران ناپذیري به همراه دارد و جوابگوي انتظارات بشر امروزي نیست. بررسیهاي اخیر فناوري اطلاعات را یکی از عوامل تولید دانسته، به طوري که هزینه هاي مترتب برآن نوعی سرمایه گذاري محسوب می شود و حتی برخی آن را جزء اصلی عوامل تولید می-دانند به عبارت دیگر، فناوري اطلاعات را مبنایی براي افزایش توان و بهینه سازي عواملی چون نیروي انسانی، ابزار و سرمایه تلقی میکنند و نتیجه گیري میکنند که تمدن، حاصل فعالیتهاي آموزش و پرورش است و در جنبه مثبت آن بیش از آنکه به زمین، سرمایه و ماده اولیه متکی باشد بر نیروي خلاق بشري، نبوغ و ابتکار او متکی است (بیگی،.(1383
راناُلیور (2002)1 بیان می کند، فناوري اطلاعات و ارتباطات نیرویی است که بسیاري از جنبه هاي زندگی را تغییر می دهد. روشی که این رشته امروزه در پیش گرفته، به طور گسترده مشکل تر از روشی است که در گذشته به آن عمل کرده است. اما وقتی کسی به نظام تعلیم و تربیت نگاه می کند، کمبود شدید تغییرات را نسبت به رشته هاي دیگر احساس می کند.
در حوزه ي تعلیم و تربیت، شاخه ها و فرایندهاي گوناگونی هستند که وظیفه ي آموزش و پرورش افراد را به عهده دارند. در این بین » برنامه ریزي درسی«2 به عنوان یکی از رشته هاي علوم تربیتی با انگیزه ي مهندسی تعلیم و تربیت شکل گرفت که »بسیاري از مربیان سرآغاز ظهور برنامه ریزي درسی را به عنوان یک حوزه ي مطالعاتی، تاریخ انتشار کتاب برنامه ریزي درسی، فرانکلین بابیت3، یعنی سال 1918 می دانند« (قادري، .(1383
دیوز و تیرل (1993)4 معتقدند که فناوري اطلاعات و ارتباطات (فاوا) در بخش هاي آموزش و پرورش نفوذ عمیقی کرده است و بی تردید بر کیفیت و کمیت بازدهی یادگیري در محیط هاي آموزشی تاثیرگذار است. در واقع فاوا می تواند یاددهی- یادگیري را از طریق کاربرد محتواي گویا و تعاملی ارتقاء دهد و فرصت هاي واقعی را براي موسسات خصوصی فراهم آورد. فاوا داراي ظرفیت هایی براي سرعت بخشیدن، غنی کردن و عمق بخشیدن بر مهارت هاست.
کیسچر و ووپریز (2003)5 اذعان دارند که فناوري اطلاعات و ارتباطات می تواند موجب کارامدي و مولدترشدن برنامه هاي درسی شود، بدین وسیله که تنوعی از ابزارها را براي ارتقاء و تسهیل فعالیت هاي حرفه اي معلمان فراهم می آورد. ایوس پونی6 یکی از اهداف فناوري اطلاعات و ارتباطات در نظام آموزشی را کسب صلاحیت هاي دیجیتالی و مهارتهاي سطح بالاتر مانند درك آنچه که زندگی در جامعه شبک ه اي شده اتفاق می افتد را می داند.
٢
گیلسیپی(1997) 7 معتقد است که فناوري هاي جدید می توانند از طریق فعال کردن دانش آموزان، تشویق دانش آموزان براي تولید و خلق کردن و تسهیل نمودن همکاري، افزایش مشارکت جمعی دانش آموزان برکیفیت یادگیري دانش آموزان تأثیر بگذارند (کرمی و عطاران،.(1385
فناوري اطلاعات و ارتباطات ساختاري را به وجود می آورد که از این طریق کیفیت آموزش و پرورش ارتقاء یافته، دانش آموزان و معلمان می توانند با استفاده از این فناوري به منابع یادگیري وسیعی دست یابند، انگیزه یادگیري خود را افزایش دهد و شکلهاي مختلف یادگیري را مورد استفاده قرار دهند. یادگیري مشارکتی، یادگیري مبتنی بر پروژه و یادگیري خودگردان از روشهایی است که با استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات تسهیل می شود. از سوي دیگر نقش هاي فرهنگی، اجتماعی و حرفه اي فاوا به واسطه کاربرد موثر و وسیعی که براي تمامی دست اندرکاران تعلیم و تربیت از قبیل دانش آموزان، معلمان، مدیران و والدین دارد، باید مورد توجه قرار گیرد. امور اجرایی و مدیریتی در کلاس درس، مدرسه و نظام آموزشی را نیز می توان با استفاده از ابزارهاي این فناوري به نحو مطلوبی انجام داد (رحمانی و همکاران، .(1385
فلیسوفانی چون کیرکگاررد (1962)8، یاسپرس(1963) 9، هایدگر(1977) 10، مارسل(1973) 11، هابرماس(1970) 12، مارکوزه(1964) 13، و لیوتار(1979) 14 کم و بیش به سنجش فلسفی فناوري از جمله فناوري اطلاعات و پیامدهاي آن پرداختند. از جمله بحث هاي متواتر بین این اندیشمندان قلمرو فلسفه فناوري و نیز فلسفه فناوري اطلاعات، تصریح نسبت میان فناوري اطلاعات با مفهوم هایی چون هدف زندگی، سعادت و اخلاق است (ضرغامی و بازقندي، .(1391
ورود فناوري اطلاعات به برنامه درسی در عناوین گوناگون از جمله برنامه درسی فاوا می تواند دانش آموزان را با آن آشنا کرده و زمینه ساز درك بهتر از فناوري اطلاعات و ارتباطات گردد. در طراحی برنامه درسی فاوا باید به ریشه ها و مبانی عمده اي توجه کرد.
دنالدسون و کناپفر15 یکی از عوامل اثرگذار در طراحی برنامه درسی مجازي و فناوري اطلاعات را نظریه هاي یادگیري یادگیرنده محور می دانند. نظریه هاي رفتارگرایی، شناخت گرایی و ساخت و سازگرایی. سه دسته کلی نظریه هاي یادگیري هستند که درباره نحوه ي یادگیري انسان تفسیرها و برداشت هاي متفاوتی دارند که این امر ناشی از تأثیر روان شناسی یادگیري و تربیتی در عرصه طراحی برنامه درسی است (غفاري و همکاران، .(1387
سیف (1386) معتقد است که از نظریات عمده روان شناسی می توان در طراحی برنامه درسی بهره گرفت. به طور نمونه در طراحی برنامه درسی در نظریه برونر اشاره می کند که اعتقاد برونر بر این است که یاد گرفتن یادگیري براي دانش آموزانی که در عصر انفجار اطلاعات زندگی می کنند ضروري است.
تیلور(1996) 16 بر این اعتقاد است که در یک محیط یادگیري مبتنی بر فناوري اطلاعات و ارتباطات، دانش آموزان در فرایندهاي یادگیري به صورت مستقل عمل می نمایند و بر میزان یادگیري و مراحل آن کنترل دارند. بنابراین براي قضاوت در مورد پیشرفت خود، بازبینی نیازهاي یادگیریی و ساختن دانش خود بر اساس اطلاعات موجود، در موقعیت بهتري قرار
٣
می گیرند. آموزش بر پایه فناوري اطلاعات و ارتباطات، این امکان را به دانش آموزان می دهد که به صورتی فعال و نوآورانه بیندیشند و از این ایده ها به صورت مشترك استفاده کنند.(جلالی و عباسی،.(1383
مجموعه شواهد و نتایج آموزشی مؤید آن است که در آستانه قرن بیست و یکم امکان ندارد مفروضات گذشته و مفاهیم سنتی براي فعالیت آموزشی چندان مفید باشند. اکثر متخصصان تربیتی به این عقیدهاند که تعلیم و تربیت عصر صنعتی دیگر امکان حل مسائل عصر اطلاعات را ندارد و نمیتواند نسل جوان امروز را براي جهان پیچیدهاي که در انتظار آنهاست، آماده کند (شعبانی،.(1383
نگارندگان پژوهش اعتقاد دارند آموزش مبتنی بر فاوا علاوه بر پاسخگویی به نیازهاي متربیان، به آنان این امکان را می دهد تا در زمان هاي مناسب به یادگیري بپردازد. در این سیستم آموزشی فراگیر محور فعالیت یادگیري است که فعالانه فرایند یادگیري را دنبال می کند و فراگیر می تواند متناسب با توانایی ها و قابلیت هاي خویش، زمان، مکان، محتوا و سرعت یادگیري را تعیین کند. گسترش حیطه آموزش در سایر زمینه ها نیز از مزیت هاي این روش است. این سیستم آموزشی در سازمان هایی که وسعت و پراکندگی جغرافیایی دارند، کارساز و مفید است.
-1-1 مفهوم شناسی
فناوري اطلاعات و ارتباطات: واژه اي است که اوایل دهه1990 در ادبیات فناوري و سپس در ادبیات برنامه ریزي توسعه، مطرح شد. این مفهوم از تعامل سه قلمرو به دست آمد؛ ابتدا قلمرو اطلاعات و رایانه با هم ترکیب شد و فناوري اطلاعاتIT به وجود آمد. سپس با تعامل حوزه ي فناوري رایانه و فناوري اطلاعات از دهه 1980 به بعد، قلمروي تحت عنوان ارتباطات و فناوري حاصل شد و در نهایت از تعال این سه حوزه، قلمرو فناوري اطلاعات و ارتباطات ICT شکل گرفت.(رضوي، .(1386
»آي تی« ترکیبی از حروف اول کلمه هاي انگلیسی""Information به معناي (اطلاعات) و""Technologyبه معناي (فناوري) است که در نهایت ترکیب این دو پدیده با عنوان فناوري اطلاعات مطرح می شود و هدف آن دسترسی کاربر به گنجینه دانش بشري است. در سال هاي اخیر این مفهوم به صورت ( (ICT تغییر یافته و هدف آن تسهیل و تسریع دسترسی به اطلاعات از طریق ابزارها و فنون ارتباطات است (خسروي، .(1386
برنامه درسی: کلمه برنامه درسی معادل واژه""curriculum است از نظر لغت از کلمه لاتین "currere"به معناي راهی که باید طی شود گرفته شده است. این تصور بر یک مسیریا برخی موانع یا وظایفی دلالت میکند که هر فرد بر آنها غلبه پیدا میکند. یعنی مقولههایی که داراي آغاز انجام است و باید هدفهایی از آنها منتج شود. آیزنر در تعریف برنامهي درسی میگوید: برنامه درسی عبارت از یک سلسله وقایع آموزشی طراحی شده که به قصد تحقق نتایج آموزشی براي یک یا چند دانشآموز پیش بینی شده است. برنامه درسی عبارت از آنچه آموخته میشود، نظیر درسی، انتقال تجربیات و انتقال اطلاعات مواد(ملکی،.(1381
علی شریعتمداري برنامه درسی را به عنوان کلیه تجارب، مطالعات، بحثها ، فعالیت گروهی و فردي و سایر اعمالی میدانند که شاگرد تحت سرپرستی و راهنمایی مدرسه انجام میدهد تعریف میکند (عابدي، تاجی،.(1380
-2 تئوري و پیشینه تحقیق
در پژوهش غفاري و همکاران((1390 تحت عنوان »طراحی الگوي برنامه ریزي درسی فناوري اطلاعات و ارتباطات و تاثیر آن بر عملکرد شناختی، عاطفی و مهارتی دانش آموزان دوره متوسطه شهر تهران« این نتایج بدست آمد که سطح مبانی، مفاهیم و اصطلاحات، دانش، نگرش و مهارت دانش آموزانی که الگوي برنامه درسی فاوا را آموزش دیده اند به طور معناداري بالاتر از دانش آموزانی است که این آموزش را دریافت نکرده اند.
٤
آیتی و همکاران (1386) در پژوهشی نتایج ورود فناوري اطلاعات و ارتباطات در زنـدگی مـی تـوان بـه ظهـور مفـاهیم و اصطلاحاتی از قبیل جامعه اطلاعاتی، عصر اطلاعات و اقتصاد دانش مدار اشاره کرد. آموزش و پرورش و برنامه هاي درسی نیز با تاسی از تحولات این عصر در جهت آماده کردن دانش آموزان براي جامعه اطلاعاتی، لزوم توجه جدي به این امـر را سر لوحه برنامه هاي خود قرار داده اند.
حاجی((1381 در اولین همایش فناوري اطلاعات و ارتباطات آموزش و پرورش در این مورد نتیجه می گیرد که زیر سـاخت هاي ارتباطی براي دسترسی به شبکه هاي مخابراتی کشور و شبکه هاي جهانی به منظور یادگیري و آمـوزش در کشـور بـه سرعت در حال توسعه اند. هم چنین با توجه به اهمیت فوق العاده اي که در برنامه ملی توسعه و کاربري فناوري اطلاعات و ارتباطات ایران براي توسعه منایع انسانی لحاظ شده است، توسعه هرچه بیشتر و سریع تر این زیر ساخت هـاي ارتبـاطی از اولویت هاي مهم دانسته شده و لذا مدارس در آینده نزدیک این فرصت را خواهند یافت که بیش از پیش از امکانات و منابع اطلاعاتی ارائه شده بوسیله این فناوري در جهت ارتقاي سطح کیفی آموزش بهره گیرند.
لاولس((2033 کاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات در پرورش تصورات ذهنی دانش آموزان را با ارائه نمونه هایی به شرح زیر توضیح داده است:
- پرورش تصورات ذهنی در شبیه سازي موقعیت هاي واقعی و خیالی مانند بازیهاي ماجراجویانه.
- پرورش تصورات ذهنی با استفاده از چند رسانه اي.
به طور کلی یکی از مهمترین اهداف تلفیق فناوري اطلاعات در آموزش و پرورش توسعه تفکر خلاق است. به عنوان مثال گسترش تفکر خلاق به عنوان یکی از اهداف طرح جامع توسعه فناوري اطلاعات در آموزش و پرورش سنگاپور در گرفته شده است ( جلالی و عباسی، .(1383
بررك17 و همکاران (2007) در پژوهشی نتیجه می گیرند که یکی از مزایاي استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات در امر آموزش، افزایش انگیزه تحصیلی و اعتماد به نفس و گسترش یادگیري مستقل است.
پژوهش هاي ابرناتی18 در رابطه با فاوا در آموزش و پرورش نشان می دهد که رویکرد برنامه آموزش فاوا با مرحله اي از رشد رابطه بسیار قوي دارد که بر تلفیق فاوا در برنامه آموزشی فعالیت هاي کلاسی موجود تاکید دارد (حق شناس،.(1388 دالزیل(2001) 19 در پژوهش خود با عنوان »تقویت یادگیري مبتنی بر وب با استفاده از سیستم ارزشیابی به کمک رایانه« نتیجه گرفته است که رایانه می تواند در خدمت معلم باشد. او از سیستم ارزشیابی تکوینی دانش آموزان استفاده کرده است و به این امر اشاره می کند که استفاده از این روش به معلمان می کند تا نمرات و پاسخ هاي دانش آموزان را با سرعت بیشتري جمع آوري کرده و بازخورد دهند. با استفاده از این سیستم می توان بازخوردهاي فوري را براي یادگیري دانش آموزان فراهم کرد و ضمن شناسایی مشکلات یادگیري، مهارت هاي خود ارزشیابی را در دانش آموزان تقویت کرد.
آندرو فلاك(2003) 20 تحقیقی را با عنوان اینکه چرا فناوري اطلاعات و ارتباطات به اندازه اي که باید در آموزش و پرورش اثربخش باشد نیست؟ هدف از انجام این تحقیق شناسایی عوامل اثربخش در کاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش است. و در نهایت به این نتیجه می رسد که عواملی از قبیل عوامل و مسائل صنعتی، تربیت حرفه اي معلمان، سیستم ارزیابی و تحقیق در مدارس، برنامه هاي درسی و سیاستهاي عادلانه در کل می باشد. این عوامل به نوعی در مبانی فلسفی، اجتماعی و روان شناختی آموزش و پرورش و برنامه هاي درسی مرتبط است.
٥
کیان وانگ و هواي لیت وو(2007) 21 تحقیقی با عنوان برنامه ریزي استراتژیک تلفیق فناور ي اطلاعات و ارتباطات در یادگیري موضوعات در مدارس سنگاپور انجام داده است. یافته ها نشان می دهد که کاربرد فناوري اطلاعات و تلفیق آن در نظام آموزشی در سه حیطه مختلف می تواند باشد: برنامه درسی، موضوع درسی و دروس مختلف و اینکه تلفیق فاوا در برنامه هاي درسی متاثر از مبانی برنامه هاي درسی است.
سلوود (200) رساله دکتري خود را با عنوان پیاده سازي موثر فناوري اطلاعات در آموزش در کشور نیوزلند انجام داده است هدف اصلی وي از این مطالعه تعیین و بررسی شرایط و کیفیت هاي مورد نیاز براي مدیران مدارس بوده است. نتایج این پژوهش مهمترین کیفیت را براي مدیریت مدارس در عصر اطلاعات داشتن پنداره، تخصص و شرکت در کارهاي تیمی عنوان کرده است. وي نتایج تحقیق خود را با تحقیق مشابهی در ایالت متحده مقایسه کرده است، هم چنین وي معتقد است که از محیط هاي صنعتی و تجاري درس هاي زیادي براي پیاده سازي (IT) در مدارس می تواند گرفته شود، به عقیده وي فناوري در آموزش و پرورش هنوز پشت کلاس هاي درس قرار دارد.
تحقیقی توسط توندیر (2007)22 و همکاران در سال در کشور فنلاند انجام شده است. سؤال اصلی این تحقیق این است که آیا معلمان استفاده کننده از فاوا مطابق با قابلیتهاي پیشنهاد شده توسط دولت در فاوا در فنلاند می باشند.
براي پاسخ به این سؤال تحقیقی در بین 570 معلم در مدارس انجام شده است. نتایج نشان می دهد که معلمانعمدتاً تمرکز بر توسعه مهارتهاي فنی فاوا جایی که برنامه درسی فاوا تمرکز بر تلفیق فاوا در فرایندهاي یاددهی -یادگیري دارد، دارند. این امر خاطر نشان می کند وجود یک شکاف بین برنامه درسی پیشنهاد شده براي فاوا و برنامه درسی اجرا شده فاوا است کهعمدتاً الگوي برنامه درسی فاوا براي سطح ملی در این کشور را در نهایت پیشنهاد می کند، که این برنامه درسی داراي سه بخش عمده می باشد؛ مهارتهاي فنی، به شایستگی هاي فاوا که تمرکز بر فرایندهاي یادگیري دارد و بخش شایستگی هاي اخلاقی و اجتماعی فاوا.
-2-1 هدف کلی و سوال پژوهش:
هدف کلی پژوهش» بررسی کارکردهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات در برنامه هاي آموزش و پرورش می باشد.« در راستاي این هدف کلی سوالات ویژه اي طرح شدند:
- تاثیر فناوري اطلاعات بر مولفه هاي آموزش و پرورش چگونه است؟
- فناوري اطلاعات در برنامه درسی چه نقشی دارد؟
- رویکردهاي موجود درباره نقش فنآوري اطلاعات در برنامه درسی چگونه است؟
- از دیدگاه فناوري اطلاعات و ارتباطات چه مولفه هاي در آموزش online وجود دارد؟
-3 مواد و روش ها:
این پژوهش به روش توصیفی انجام شده است و به منظور رسیدن به اهداف پژوهش، براي پاسخگویی به سؤالات پژوهش، از روش مطالعه ي کتابخانه اي و اسنادي و بررسی منابع چاپی و الکترونیکی استفاده شد.
پژوهش حاضر از آنجایی که به دنبال بررسی کارکردهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات در حوزه آموزش و پرورش است، تحقیقی سندي به حساب می آید و به دلیل تحلیل و بررسی منابع، یک تحقیق توصیفی تحلیلی محسوب می شود. روش سندي توصیفی تحلیلی در پژوهش حاضر کمک می کند تا با بررسی داده ها، مولفه هاي مربوط به فناوري اطلاعات را واکاوي نماید و درك بیشتري نسبت به کارکردها و تاثیرات آن به دست آورد.
