بخشی از مقاله
کریدورهای حیات وحش و نحوه تشخیص بهترین مکانها برای ایجاد کریدورها در مناطق حفاظت شده
چکیده
کریدورها نوارهایی از پوشش گیاهی طبیعی میباشند که برای ایجاد ارتباط بین دو یا چند ناحیه بزرگ زیستگاهی قرار گرفته در مناطق حفاظتشده طراحی میشوند. در واقع کریدورها برای حفظ جمعیتهای حیاتوحش در سیماهای سرزمینی که در حال تخریب و تجزیه هستند، حیاتی است و از فشار درون آمیزی و احتمال انقراض جمعیتهای کوچک جلوگیری میکند.از دست دادن زیستگاه و قطعه قطعه شدن به عنوان عوامل کلیدی در کاهش جمعیت بسیاری از جانوران در دنیا میباشند. منزوی شدن جمعیتهای کوچک یک نگرانی عمده در حفاظت از گوشتخواران میباشد. مدلهای حداقل هزینه از رایجترین روشها برای طراحی کریدورهای حیاتوحش برای گونههای کانونی میباشند. آنالیز مسیر با حداقل هزینه1، مسیرهای جابجایی احتمالی جانوران را در سیمای سرزمین بر اساس هزینه تجمعی جابجایی ارزیابی میکند. در این مقاله ما به مروری بر نحوه اجرای این روش و فواید و معایب آن در طراحی کریدورها می پردازیم.
واژه های کلیدی: مسیرهای جابجایی، حداقل هزینه، آنالیز مسیر، فشار درون آمیزی، حفظ جمعیت، کریدورهای حیات وحش
1
.1 مقدمه
کریدورها نوارهایی از پوشش گیاهی طبیعی میباشند که برای ایجاد ارتباط بین دو یا چند ناحیه بزرگ زیستگاهی قرار گرفته در مناطق حفاظتشده طراحی میشوند (بیر و لو 2، 1992؛ بنتلی و کترال3، 1997؛ بیر و ناس4، .(1998 کریدورها علاوه بر اینکه میتوانند به عنوان زیستگاه برای جانوران ایفای نقش کنند، باعث ارتباط بین مناطق امن شده، جانوران را از اثرات منفی قطعه قطعه شدن زیستگاه در اثر شهریشدن، کشاورزی و توسعه رهایی میبخشد (ساندرز و هابز5، 1991؛ سیمبرلوف و کاکس6، .(1987 مناطق رودکناری میتوانند به عنوان کریدور برای عبور جانوران ایفای نقش کنند. با قطع درختان جنگلهای مجاور رودخانهها برای کشاورزی و کاهش عرض ناحیه رودکناری، زیستگاه پرندگان کاهش مییابد (باربرینک و همکاران7 ، .(1998
از دست دادن زیستگاه و قطعه قطعه شدن به عنوان عوامل کلیدی در کاهش جمعیت بسیاری از جانوران در دنیا میباشند (هریس 8، 1984؛ لاوجوی و همکاران9، .(1986 منزوی شدن جمعیتهای کوچک یک نگرانی عمده در حفاظت از گوشتخواران میباشد (ناس و همکاران10، .(1996 اثرات مخرب و آسیبرسان جمعیتی ایزولهشدن شامل درونآمیزی، تنوع ژنتیکی پایین، و نابودی کامل جمعیت میباشد که میتوان این اثرات مخرب را با اطمینان از اتصال ارتباط بین گیاهان و جانوران با مراکز جمعیت، کم کرده یا از آنها جلوگیری شود (ناس، 1983؛ هریس، 1984، دابسن و همکاران11، (1999 و این میتواند باعث افزایش اندازه جمعیت، زیستمندی و جابجایی گونههای محدودشده در زیستگاه شود (ناس و کوپریدر12، 1994؛ هاداد و باوم13، .(1999
2
قطعه قطعه شدن ریسک انقراض به دلیل درونآمیزی و عوامل تصادفی ژنتیکی و دموگرافیکی را افزایش میدهد (ویلکاس و کورفی14، 1985؛ میلز و اسموس15، (1994 و توانایی جمعیتها را برای جابجایی در پاسخ به آشفتگیها محدود میکند (ساویر16 و همکاران، .(2011 برای کاهش منزوی و ایزولهشدن زیستگاههای قطعه قطعه شده، بسیاری از زیستشناسان حفاظت توصیه کردند که با حفظ کریدورهایی از زیستگاههای با کیفیت بالا در بین دو زیستگاه قطعه قطعه شده، اتصال بین دو زیستگاه را باقی نگاه دارند (ناس17، 1983؛ ناس و هریس18، .(1986
در واقع کریدورها برای حفظ جمعیتهای حیاتوحش در سیماهای سرزمینی که در حال تخریب و تجریه هستند، حیاتی است (هارتلی و اپلت19، (2001 و از فشار درون آمیزی و احتمال انقراض جمعیتهای کوچک جلوگیری میکند (سیمبرلوف و کاکس، .(1987 به طور خلاصه ارتباط بین زیستگاهها، احتمال برهمکنش بین افراد را در یک جمعیت افزایش میدهد که این منجر به افزایش اندازه جمعیت موثر، حفظ جریان ژنی، تسهیل مهاجرت و انتشار منظم میشود که هر کدام از اینها زیستمندی و پایداری طولانی مدت جمعیت را تضمین میکند (پریماک20، 1993؛ هانتر21، 1996؛ میف و کرول22، .(1997
هرچند، کریدورها میتوانند معایبی نیز داشته باشند. بدین صورت که علاوه بر تسهیل حرکت حیاتوحش، کریدورها میتوانند انتشار بیماریها را افزایش دهند و یا با تمرکز گونههای طعمه، آنها را در مقابل طعمهخواران کمین کرده، آسیبپذیر کنند (سیمبرلوف و کاکس، 1987؛ سیمبرلوف و همکاران23، 1992؛ هس24، .(1994 از نظر بعضی دانشمندان، افزایش اندازه مناطق تحت حفاظت راه بهتری در مقابله با کاهش جمعیتهای حیاتوحش میباشد و بهتر است اندک منابع حفاظتی را در این راه صرف کنیم نه اینکه کریدورهای حرکتی را حفظ کنیم ( سیمبرلوف و همکاران، .(1992 هرچند راهی طولانی تا اطمینانکردن کامل به کریدورها برای حفاظت از حیاتوحش باقی است، اما اتصال بین سیماهای سرزمین باید حفظ شود (هارتلی و اپلت ، .(2001
جانورانی که از کریدورها به عنوان عبور و گذرگاه بین زیستگاهها استفاده میکنند، یا گونههای رهگذر هستند مانند پستاندارن متوسط تا بزرگجثه و پرندگان که فقط زمان کوتاهی از چرخه زندگی را در این کریدورها میگذارنند و یا به مانند خزندگان و دوزیستان از گونههای ساکن هستند که در بیشتر چرخه زندگی خود از این مناطق استفاده میکنند (بیر و لو، .(1992
3
.2 جاده و اثرات آن بر حیاتوحش
جادهها از عوامل مهم قطعه قطعه شدن مناطق حفاظت شدهاند. اثر جادهها مانند از دست رفتن، چندپارگی و کاهش کیفیت زیستگاه به طور مستقیم و غیر مستقیم بر حیاتوحش و زیستگاه آن تاثیر میگذارد (بورچی و همکاران، .(1391 به عنوان مثال در ایران جادههای ساختهشده در پارک ملی گلستان، پارک ملی ارومیه، منطقه حفاظت شده کوه بافق، تالاب بینالمللی میانکاله و غیره منجر به نابودی حیاتوحش شده است. شواهد تاریخی مانند برخورد وسایل نقلیه با حیاتوحش و علامت عبور حیاتوحش نشان میدهند که حیات-وحش مسیرهای عبوری از طریق زمین را ترجیح میدهند (بییر25، .(1993 به عنوان نمونه در پارک ملی گلستان کشتهشدن پستانداران بزرگی چون خرس قهوه ای، پلنگ، مرال، شغال، گرگ و گراز از اسفناکترین موارد این تلفات بوده است و بیشترین آمار تلفات نیز متعلق به گونههایی چون گراز، شغال، گربه جنگلی، سمور، جغدجنگلی و انواع گنجشکسانان است که حدود 90 درصد این تلفات در شب اتفاق میافتد. این امر به علت برخورد نور شدید خودروها با چشم حیوانات است که سبب اختلال در بینایی آنان می شود (جنگلبان، .(1390 بنابراین توجه به این عامل و سایر عوامل تخریب کننده زیستگاه در برنامههای محیط زیستی باید مورد توجه قرار گیرد که یکی از راههای کاهش چنین تلفاتی ایجاد کریدورها برای عبور حیاتوحش است.
.3 عوامل موثر در تعیین کریدورهای مناسب
کریدورهای عریض بهتر از کریدورهای باریک حرکت جانوران را تسهیل میکنند و به دلیل مساحت بیشتر به ازای واحد طول در کریدورهای عریض، کریدورهای باریک تنوع زیستگاهی کمتری نسبت به کریدورهای عریض دارند. برای تعیین کریدورهای مناسب برای گونهها نباید فقط عرض کریدور بررسی شود، بلکه عوامل دیگری مانند حفظ زیستگاههای بالادست نیز از عوامل مهم و تعیین کننده برای تامین نیازهای زیستی بعضی جانوران رودکناری است، زیرا نزدیکی به مناطق امن و ناهمگنی زیستگاههای محلی از مهم-ترین عوامل تعیینکننده غنای گونهای برای خزندگان و دوزیستان است (باربرینک و همکاران26 ، .(1998
.4 روشهای طراحی کریدورها
تا سال 1997 که والکر و کریگهد27 مقاله خود را درباره کریدورها ارائه دادند، تحقیقات زیادی درباره اثرات مضر قطعه قطعه شدن انجام شده بود و برای چندین گونه تحلیل زیستمندی جمعیت (PVA28)، برای محاسبه حداقل جمعیت زیستا و نیز میزان زیستگاه ضروری برای حمایت از این مقدار جمعیت انجام شده بود. هرچند آستانههای بحرانی اتصال زیستگاهها زیاد مورد تحقیق قرار نگرفته بود (والکر و کریگهد، .(1997 بنابراین بحثهایی بر سر موثر بودن یا حتی ضرورت کریدورهای حیاتوحش وجود داشت (سیمبرلوف و آبله، 1976؛ سیمبرلوف و همکاران، .(1992 هرچند از آن جایی که قطعه قطعه شدن زیستگاه به عنوان عاملی برای کاهش جمعیتها نشان
4
داده شده بود، انتظار میرود که "فقدان قطعه قطعه شدن" یا همان اتصال زیستگاهها به بقای درازمدت گونهها را کمک کند (والکر و کریگهد، .(1997
الگوهای انتشار نابالغین (قبل از بلوغ(29، وقتی که به سن بلوغ جنسی رسیده و از خانواده جدا میشوند، یک عامل مهم در تعیین جریان ژنی، ساختار ژنتیکی جمعیت و تنوع ژنتیکی جمعیت میباشد. شناخت ویژگیهای رفتاری این جانوران برای تعیین معیارهای مناسب برای ارزیابی بهترین مسیرها برای حفاظت از کریدورهای زیستگاهی میباشد (والکر و کریگهد، .(1997
از آن جا که این جانوران جوان و کمتجربهاند و از نواحی ناآشنا عبور میکنند، جابجاییهای آنها قابل پیشبینی نیست. بنابراین هدف اینست که مسیرهای تعیین شده، بهترین شانس بقا را برای جابجایی بین دو زیستگاه امن به جانور بدهد. دو مورد در اینجا در نظر گرفته میشود: .1 بهترین زیستگاه متصل .2 میزان حضور موانع انسانی در محیط. در واقع هدف چنین کریدورهایی باقی گذاشتن بهترین مسیرها برای حیاتوحش است. هرچند سایر مسیرها هم توسط جانور استفاده شده و در صورت ادامه یافتن توسعههای انسانی برای جانور خطرساز خواهد بود (والکر و کریگهد، .(1997
برای تشخیص کریدورهای احتمالی قابل استفاده برای حیاتوحش، در هنگام آگاهی از کیفیت زیستگاه و غیاب دادههای حاصل از مشاهده مستقیم، هارتلی و اپلت30 (هارتلی و اپلت ، (2001 روشهایی را معرفی کردند. این دو دانشمند اظهار داشتند که روشهای معرفی شده توسط آنها، کریدورهای حرکتی حیاتوحش را با اطمینان نشان نمیدهد، بلکه این آنالیزها اطلاعاتی راجع به راههای ارتباطی احتمالی زیستگاهها بدست میدهد. آنها از روشهای استخراج شده از مدلهای واکر و کریگهد 1997)، (1998 برای کریدورهای احتمالی خرس گریزلی، شیر کوهی و گوزن الک در مونتانا31 استفاده کردند. والکر و کریگهد برای مدلسازی این کریدورها از سه فاکتور کیفیت زیستگاه، مقدار تداخل جنگل و علفزار و تراکم جاده استفاده کردند.
در مورد مسئله کریدور همیشه یک عدم قطعیتی وجود دارد. بدین معنی که به جای تشخیص قطعی مسیرهای رفت و آمد جانوران، ممکن است بتوان اتصالات بین زیستگاهی را که میتواند احتمال بقای جانوران را بالا ببرد، یافت (واکر و کریگهد، 1997، .(1998
در اینجا 4 پیشفرض در نظر گرفته شده است:
1. کریدورهای خوب از زیستگاههای خوب تشکیل شدهاند، زیرا زیستگاههای خوب اتصالات بهتری را ایجاد میکنند.
2. بشر و به طور مشخص، جادهها و توسعههای انسانی مشکلاتی را در حرکت و عبور موفق حیاتوحش ایجاد میکند.
3. پیشرفتهای اخیر آدمی دائمیاند (مدل واکر و کریگهد امکان برداشت موانع را برای تسهیل حرکت ارزیابی نمیکند).
4. "مسیرهای با حداقل هزینه" بهترین راههای عبور را تشکیل میدهند. این پیشفرض بیان میکند که جانوران مسیر بهینهای را انتخاب میکنند که آنها را در معرض زیستگاههای کمکیفیت کمتری قرار دهد.
